Eίδαμε την έκθεση με τα χαρακτικά -εφιαλτικά οράματα- του Γκόγια στην Εθνική Πινακοθήκη: Los Caprichos

Τόσο μοντέρνος, με τις τρομακτικές και περιπαικτικές οξυγραφίες του να μοιάζουν -περισσότερα από 300 χρόνια μετά τη δημιουργία τους- με παραισθησιακούς κανόνες του σήμερα, ο Γκόγια μας καλεί να ανακαλύψουμε τα χαρακτικά του Los Caprichos, σε ένα μακρύ και σκοτεινό διάδρομο της Εθνικής Πινακοθήκης.

Eίναι κακοδιάθετος, ο Φρανθίσκο Γκόγια υ Λουθιέντες. Τον περιγράφει με ακρίβεια η λέξη «ξινός» που χρησιμοποιούμε στις μέρες μας ως περιγραφή. Είναι βαριεστημένος (με τους ανθρώπους, την ζωή;), τα σφιγμένα χείλη έχουν κάτι το περιπαικτικό. Είναι αφόρητος. Με αυτή την έκφραση η αυτοπροσωπογραφία του ζωγράφου στα 51 του χρόνια, μας υποδέχεται στην έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης που παρουσιάζει ογδόντα χαρακτικά, οξυγραφίες σε χαρτί και ακουτίντα που χρονολογούνται από το 1797-1798.

Πρόκειται για τη σειρά Los Caprichos, που αγόρασε ο Μαρίνος Καλλιγάς το 1803, όταν ήταν διευθυντής του οργανισμού. Στην αγγελία που υπήρχε στην ισπανική εφημερίδα Diario de Madrid τον Φεβρουάριο του 1799, αναγραφόταν ότι «πωλείται στην οδό Απογοητεύσεως αρ. I («Calle del Disehado»), στο κατάστημα αρωμάτων και ποτών, αντί του ποσού των 320 ρεαλίων».

Αφαιρώντας την χαρά του «δαγκώματος»

Παραφράζοντας την εισαγωγή του Γιώργου Xειμωνά στην μετάφραση της Μήδειας «χρειάζεται πολύ σκοτάδι για να φανεί ο βάρβαρος έρωτας της Μήδειας», είναι προφανές ότι απαιτείται να υπάρχει ημίφως για να ανυψωθεί το τραγικό μεγαλείο των έργων του Γκόγια πάνω στο χαρτί που βρίσκεται στις βιτρίνες της μικροσκοπικής αίθουσας -δεν είναι καν αίθουσα- για την παρουσίαση των έργων αυτών.

Με τα σφιγμένα χείλη του Γκόγια και τη λοξή ματιά του πάνω μας, προχωράμε στην έκθεση των έργων, που δεν ακολουθεί την αρίθμηση με την οποία τα εξέδωσε ο ζωγράφος. Η έκθεση επιχειρεί να τα χωρίσει σε θεματικές ενότητες. Αμέσως έχουμε λοιπόν μια διαμεσολάβηση, μια χειρονομία άλλου μεταξύ του θεατή και του Γκόγια καθώς παρακολουθούμε την αφήγηση -όχι τη δική του, αλλά της Εθνικής Πινακοθήκης.

Η εξήγηση είναι ότι ο Γκόγια επίτηδες ανακάτευε τα θέματά του για να μην φανεί ξεκάθαρα το σώμα τους, γεγονός που θα του δημιούργησε προβλήματα με την Αυλή, την Εκκλησία, την Ιερά Εξέταση  -παρουσίαζε τους ιερείς ως γαϊδούρια ή ως λάγνους πορνόγερους, για παράδειγμα. Χρειαζόταν όμως αυτό το συγύρισμα; Αναρωτιέμαι πραγματικά.

Θα προτιμούσα να δω την πραγματική ροή όπως την αποφάσισε ο ίδιος ο δημιουργός και να διαβάσω μέσα από αυτήν τις προθέσεις, την οργή, τον φόβο, την ειρωνεία όπως ακριβώς διαπερνούσαν το μυαλό και το χέρι του. Είναι έτσι σαν την τροφή που λιώνουμε με το πιρούνι λίγο πριν την δώσουμε στα παιδιά. Υπάρχει η γεύση, αλλά απουσιάζει η αλήθεια του δαγκώματος και του σχήματος της τροφής.

Στριμωγμένοι μέσα στον μακρύ διάδρομο -μέχρι 30 άτομα επιτρέπεται να είναι μέσα κάθε φορά- κάνω διαρκείς διαδρομές. Μια πρώτη διερευνητική, μια δεύτερη πιο βαθιά εστιάζοντας στα έργα που έχει βάλει ο ίδιος τις λεζάντες (αναγράφεται ένα μέρος, όχι το πλήρες κείμενο του Γκόγια), απολαυστικά. «Την ώρα που οι πόρνες ντύνονται και στολίζονται, οι προαγωγοί προσεύχονται να τους δώσει ο θεός μεγάλη περιουσία και τις ορμηνεύουν», γράφει στο «Την τραβάει σωστά». Στην τρίτη μου διαδρομή εστιάζω στα προσχέδια των έργων, στην εξέλιξη τους, σε όσα προσθέτει αλλά και αφαιρεί φτάνοντας στην τελική εκδοχή, όπως δημοσιεύθηκε το 1799.

Ο ύπνος της λογικής

Το σκοτάδι απαιτείται στην παρουσίαση οξυγραφιών σε χαρτί πρωτίστως για την προστασία τους, όμως η συνθήκη εδώ δεν επιτρέπει ακριβώς να δεις καθαρά όσα αμέτρητα πολλά συντελούνται μέσα σε κάθε έργο, σε διαστάσεις για παράδειγμα 25 επί 19 εκατοστά. Το τζάμι με τις αντανακλάσεις και τις γυαλάδες κατά τόπους απαιτεί να σταθείς για αρκετή ώρα, όσο οι ώμοι σου σχεδόν ακουμπούν με του διπλανού σου.

Επίσης η πυκνότητα των έργων, εξαιτίας του μικρού χώρου, στο βάθος πίσω από την περιοδική έκθεση (σαν το δωμάτιο για το προσωπικό στις παλιές αστικές κατοικίες), είναι αγχωτική και δεν αφήνει την ανάσα που χρειάζεσαι για να αφομοιώσεις τα σκοτάδια, τις αλλοιώσεις, τις παραισθήσεις, τα πάθη, τους υπαινιγμούς κάθε έργου.

Όσο και αν οι συνθήκες δεν το επιτρέπουν, δεν πρέπει να φύγεις από εδώ χωρίς να βαπτιστείς στην γκροτέσκα γοητεία των έργων, που δημιουργούν έναν πυρετώδη κόσμο όπου μάγισσες γλεντούν, ιερείς παραδίδονται στη λαγνεία και γαϊδούρια διδάσκουν ανόητους. Κάθε χαρακτικό είναι ένας οπτικός ψίθυρος—ειρωνικός, υπαινικτικός, καυστικός—που ξεσκεπάζει τις υποκρισίες της δεισιδαιμονίας, της αριστοκρατίας και της τυφλής υποταγής. Οι σκιές χορεύουν με σαρκαστική χάρη· τέρατα φορούν ανθρώπινα πρόσωπα, και άνθρωποι μοιάζουν με τέρατα που χαμογελούν.

Άλλωστε, «ο ύπνος της λογικής γεννάει τέρατα» όπως διατρανώνει ο τίτλος ενός από τα πλέον γνωστά του χαρακτικά, που έχει δώσει έμπνευση σε καλλιτέχνες κάθε είδους διαχρονικά. Απεικονίζει έναν άνδρα, πιθανότατα τον ίδιο τον Γκόγια, πεσμένο πάνω σε ένα γραφείο, να έχει παραδοθεί στον ύπνο ή την απελπισία. Γύρω του, μέσα από το σκοτάδι ξεπηδούν πλάσματα της νύχτας: κουκουβάγιες, νυχτερίδες, και μια τεράστια γάτα, φιγούρες συμβολικές, φορτωμένες με αινίγματα και ανησυχία. Οι κουκουβάγιες, παραδοσιακά σύμβολα της σοφίας, εδώ διαστρεβλώνονται, γίνονται προάγγελοι μιας απειλητικής άγνοιας. Οι νυχτερίδες είναι φορείς δεισιδαιμονιών, και η γάτα, με το άγρυπνο βλέμμα της, μοιάζει να ετοιμάζεται για επίθεση.

Λογοκρισία, υποκρισία

Ο Γκόγια συμπληρώνει το έργο με την περίφημη επιγραφή: «η φαντασία όταν την εγκαταλείπει η λογική γεννάει τέρατα. Όταν ενώνεται με εκείνη γίνεται η μητέρα των τεχνών».  Ο Γκόγια είναι ξεκάθαρος: όταν η λογική, η κριτική σκέψη, ή η πνευματική επαγρύπνηση αποκοιμούνται, τότε ο χώρος γεμίζει από φόβο, προκαταλήψεις και φαντάσματα. Πόσο πιο σύγχρονος θα μπορούσε ναι είναι; Έργο που συναντάμε διαρκώς μέσα σε άλλα έργα, από τα «Άνθη του Κακού» του Μποντλέρ, στο «Ο θαυμαστός καινούριος κόσμος» του Άλντους Χάξλεϊ, στο σύμπαν του Φραντς Κάφκα.

Στέκομαι μπροστά στο «Ούτε λίγο, ούτε πολύ». Ένας γάιδαρος ποζάρει. Ο ζωγράφος, σκαρφαλωμένος σε ένα σκαμπό είναι ένας πίθηκος. Αριστούργημα. Ο ίδιος ο Γκόγια δούλευε κυρίως με αναθέσεις και ήταν εξάλλου ο επίσημος ζωγράφος της ισπανικής Αυλής. Η υψηλή του τέχνη έπρεπε να υποτάσσει την ορμή της στην λογοκρισία και τον ναρκισσισμό των επισήμων. Η τέχνη του πιθήκου στην οξυγραφία μπροστά μου, να υπαγορεύεται από τον ναρκισσισμό του γαϊδάρου. Ο ίδιος ο Γκόγια έβαλε μάλιστα μια λεζάντα σε αυτό το έργο: «Ένα ζώο που του φιλοτεχνούν το πορτρέτο δεν θα πάψει να μοιάζει με το ζώο που είναι, όσο και αν το ζωγραφίζουν με κολάρο και προσποιητή σοβαρότητα».

Ο ανυπότακτος ιδιοφυής

Και ναι, μπορεί να γίνει ακόμα πιο σκληρός, κυρίως με τον ίδιο του τον εαυτό ο Γκόγια. Να ξεσκίσει και τον εαυτό του. Ένας άγγελος κουλουριασμένος, ένας δαίμονας με φτερά ορθάνοιχτα στον ουρανό και κάτω φιγούρες υποταγμένες, μάγοι σαν να προσεύχονται ή να εκλιπαρούν κάτω από έναν μακάριο πίθηκο. Τι φρίκη, τι εφιάλτης -αν και επιτρέπει ο Γκόγια στο λευκό να καλύψει μέρος του έργου, όπως ο ήλιος δύοντας πέφτει στην πλαγιά ενός λόφου. Γράφει ο Γκόγια «Χωρίς διόρθωση ή λογοκρισία, δεν προοδεύεις σε καμία τέχνη: και η τέχνη της Μαγείας απαιτεί ιδιαίτερο ταλέντο, αφοσίωση, ώριμη ηλικία, υποταγή, και δεκτικότητα στις συμβουλές του μεγάλο Μάγου που διευθύνει το ιεροσπουδαστήριο της Μπαραχόνα».

Ο Φρανθίσκο ντε Γκόγια, αυτός ο ανυπότακτος ιδιοφυής της ισπανικής τέχνης, παραμένει ασυναγώνιστος στο να αποτυπώνει τις σκοτεινές παρορμήσεις της ανθρωπότητας με ωμή κομψότητα. Αν ο Βελάσκεθ μας έδωσε τη βασιλική χάρη και ο Ελ Γκρέκο τη θεϊκή παραμόρφωση, ο Γκόγια μάς χάρισε ανησυχητικούς καθρέφτες. Το πινέλο του, εξίσου ικανό να κολακεύει τις αυλές όσο και να αποκαλύπτει τρόμους, εξέθεσε τις ανοησίες της κοινωνίας με πικρό χιούμορ και σκοτεινή ειλικρίνεια.

Ακόμα και στα έργα του που κυριαρχεί η λαγνεία και το χιούμορ, οι προθέσεις του μοιάζουν να είναι ξυράφια. Στο «Τάνταλος», μια γυμνή γυναίκα λιπόθυμη -το πρόσωπό της μοιάζει με αυτό της Εύας που ζωγράφισε τουλάχιστον εκατό χρόνια αργότερα ο Μουνκ- στα χέρια ενός γέρου απεγνωσμένου μέσα σε έναν χώρο που μοιάζει με φυλακή ή αίθουσα βασανιστηρίων. Eδώ, εισέρχεται στο έργο η ελληνική μυθολογία, ο μύθος του Ταντάλου που τιμωρήθηκε να υποφέρει αιώνια εξαιτίας των εγκλημάτων που έκανε εναντίον των θεών.

Στο «μαμόθρεφτο», ένας παιδικός κορμός με χέρια και πρόσωπο ώριμου άνδρα, με απόδοση γκροτέσκα, ακουμπά σε ένα τραπέζι. «Τα παιδιά των αρχόντων τρώνε μέχρι να σκάσουν, πιπιλάνε το δάχτυλο και μένουν για πάντα παιδιά, ακόμα και όταν βγάζουν γένια. Για αυτό έχουν ανάγκη τους λακέδες για να τα κουβαλάνε στην πλάτη». Yπάρχει μια πλούσια τονική αντίθεση. Οι προσεκτικές γραμμές και οι τεχνικές σκίασης ενισχύουν τη σατιρική δύναμη της σκηνής. Άλλη μία αριστοτεχνική κριτική του Γκόγια στους κοινωνικούς κανόνες και στις μακροπρόθεσμες συνέπειες των επιλογών στην ανατροφή των παιδιών.

Η αγγελία: Πωλείται στην οδό Απογoητεύσεως

To Los Caprichos πήρε την τελική του μορφή το 1799 και τα πρώτα αντίτυπα αγόρασε η δούκισσα de Osuna. Ακολούθησε αγγελία στην εφημερίδα «Diario de Madrid» που ενημερώνει για την κυκλοφορία του και τη δυνατότητα να το αγοράσουν όσοι επιθυμούν:

«Συλλογή από χαλκογραφίες με θέμα τα σκαμπρόζικα καπρίτσια που επινόησε και χάραξε με την τεχνική της οξυγραφίας ο δον Φρανθίσκο Γκόγια. Ο καλλιτέχνης, πεπεισμένος ότι η κριτική στα λάθη και ελαττώματα του ανθρώπου (παρ' ότι θεωρείται πως ανήκει στο χώρο της ρητορικής και της ποίησης), μπορεί επίσης να γίνει και αντικείμενο της ζωγραφικής, επέλεξε θέματα για το έργο του, τα οποία αντλεί από υπερβολές και πλάνες, συνηθισμένες σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία, από προλήψεις και χυδαία ψέματα, νομιμοποιημένα από τη συνήθεια, την άγνοια ή το συμφέρον, όλα όσα έκρινε ότι είναι καταλληλότερα για να τροφοδοτήσουν τη γελοιότητα, εξάπτοντας ταυτόχρονα τη φαντασία του δημιουργού.

Επειδή τα περισσότερα θέματα που παρουσιάζονται στο έργο αυτό είναι φανταστικά («son ideales»), δεν θα ήταν παράτολμο να πιστέψει κανείς ότι τα μειονεκτήματα τους θα βρουν ίσως επαρκή εξήγηση μεταξύ των ευφυών: Ας σκεφτεί κανείς ότι ο καλλιτέχνης δεν ακολούθησε πρότυπα άλλων, ούτε ­πολύ λιγότερο­ μπόρεσε να μιμηθεί τη φύση. Και αν η μίμηση είναι εξαρχής τόσο δύσκολη, πόσο πιο αξιοθαύμαστη γίνεται όταν αυτή κατακτάται. Δεν θα πάψει να αξίζει κάποιας εκτίμησης όποιος, έχοντας απομακρυνθεί εντελώς από τη φύση, προσπάθησε να αναδείξει μπροστά μας μορφές και συμπεριφορές που μέχρι στιγμής προϋπήρξαν μόνο στο νου του ανθρώπου, σκοτεινιασμένου και συγχυσμένου από την έλλειψη διαφώτισης ή φλεγόμενου από ανεξέλεγκτα πάθη.

Υποθέτω πως θα πρόδιδε μεγάλη άγνοια γύρω από τις Καλές Τέχνες η ανάγκη να θυμίζει ο καλλιτέχνης στο κοινό, ότι ο δημιουργός σε καμία από τις συνθέσεις που απαρτίζουν τη συλλογή αυτή δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένα πρόσωπα, για να γελοιοποιήσει τα διάφορα ελαπώματα του ενός και του άλλου. Στην πραγματικότητα, κάτι τέτοιο θα σήμαινε περιορισμό των ορίων του ταλέντου και λαθεμένη εκτίμηση των μέσων που διαθέτουν οι αναπαραστατικές τέχνες για να δημιουργούν τέλεια έργα. Η ζωγραφική (όπως και η ποίηση) επιλέγει μέσα από όλο τον κόσμο («en Ιο universal»), εκείνο που κρίνει ως καταλληλότερο για τους σκοπούς της: Συγκεντρώνει σε ένα και μοναδικό φανταστικό πρόσωπο καταστάσεις και χαρακτήρες που η φύση παρουσιάζει διάσπαρτα σε πολλούς και μέσα από αυτόν το συνδυασμό, μεγαλοφυώς σχεδιασμένο, προκύπτει η πετυχημένη αυτή μίμηση, χάρη στην οποία ο καλός καλλιτέχνης αποκτά τον τίτλο του εφευρέτη και όχι του δουλικού αντιγραφέα.

Πωλείται στην οδό Απογοητεύσεως αρ. I («Calle del Disehado»), στο κατάστημα αρωμάτων και ποτών, αντί του ποσού των 320 ρεαλίων για κάθε συλλογή από ογδόντα χαρακτικά».

Η έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης συνοδεύεται από εξαιρετικά επιμελημένο κατάλογο που αξίζει να προμηθευτεί κάποιος. Τον υπογράφουν η Συραγώ Τσιάρα (διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης. και η Κατερίνα Ταβαντζή, η οποία επιμελήθηκε και την έκθεση.

*Η έκθεση θα ολοκληρωθεί στις 30 Σεπτεμβρίου.