Εξωστρέφεια όπως μεταφύτευση – η παράσταση που έχτισε η Αργυρώ Χιώτη για τον «Ελληνα Ροντέν», τον Γιανούλη Χαλεπά, ταξίδεψε στην Ιταλία, στη χώρα των μεγάλων δημιουργών. Δυο νύχτες στην Μπολόνια με την ψυχή και το μεγαλειώδες έργο του Τηνιακού γλύπτη.
Στην Ιταλία τον πήγε η μητέρα του τον Γιανούλη Χαλεπά, για έναν μήνα, μπας και σωθεί από τους δαίμονές του, τότε η ψυχασθένεια παραμόνευε για να τον αφανίσει. Τα έργα των σπουδαίων Ιταλών γλυπτών και ζωγράφων δεν κατόρθωσαν να ανακόψουν την πορεία που ακολούθησε. Ο Σάτυρος που του μακέλεψε το μυαλό και εμφανιζόταν στις δημιουργίες του, ξανά και ξανά, η μορφή που έσπαγε και ξαναέφτιαχνε, εγκαταστάθηκε μέσα του και στην επικράτεια του έργου του. Εγινε ο άλλος του εαυτός, αυτός που έπρεπε να σκοτώσει μέσα του για να επιβιώσει ο αυθεντικός Γιανούλης.
Περπατώντας στην Μπολόνια, έναν τέτοιο σάτυρο αντικρύζω ψηλά, στην πρόσοψη ενός κτιρίου στην Via Santo Stefano, ανάμεσα σε δεκάδες άλλες κεφαλές ανδρών και γυναικών. Ψίχουλα, ίχνη που οδηγούν λίγα μέτρα παρακάτω στο θέατρο Arena Del Sole, στην λεωφόρο της Ανεξαρτησίας, όπου παρουσιάζεται η παράσταση «Χαλεπάς» σε σύλληψη και σκηνοθεσία της Αργυρώς Χιώτη, μια σκηνική αφήγηση με ατμόσφαιρα ονειροδράματος για τους σταθμούς στη ζωή, το έργο, την ανθρωπογεωγραφία του Τηνιακού που θα μπορούσε να ανταγωνισθεί τον Ροντέν.
Μπολόνια, δημόσια Τέχνη, Παζολίνι, Χαλεπάς
Η φόρτιση του Ελληνα θεατή που μπαίνει να δει την παράσταση σε ένα θέατρο της Ιταλίας, της γλυπτικής καρδιάς της Ευρώπης, είναι ιδιαίτερη. Η παραγωγή που ανέβηκε πρώτη φορά στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, παρουσιάστηκε για δυο παραστάσεις τον Οκτώβρη στην Μπολόνια στο πλαίσιο του Vie Festival.
«Χαλέπας;», ρωτάει ο ταξιθέτης όταν μπαίνω μέσα και βλέπει το εισιτήριο. «Χαλεπάς», ψιθυρίζω, δεν ξέρω αν έχει νόημα, αλλά τον διορθώνω. Αναρωτιέμαι πώς το ιταλικό κοινό, θα επικοινωνήσει με το έργο, με τον χαρακτήρα του Γιανούλη. Πώς μπορείς να μπεις στον κρυπτικό και γεμάτο συμβολικές αναγνώσεις κόσμο ενός δημιουργού, όταν έχεις μάθει να περπατάς ανάμεσα σε θριαμβικά μνημεία, να παίζεις ποδόσφαιρο και να πίνεις κρασί κάτω από γλυπτά στις πλατείες; Πόσο απαραίτητο είναι να ξέρεις τον μύθο και την ιστορία του προσώπου πριν δεις την αποτύπωση πάνω στη σκηνή;
«Ο Ελληνας Ροντέν», όπως για χάρη ευκολίας και συνεννόησης αποκαλούμε τον Χαλεπά, στη σκηνή του Arena del Sole, στριμώχνεται σε λιγότερα τετραγωνικά από αυτά της Στέγης και έτσι το ονειρόδραμα αποκτά σαφή στίγματα εφιάλτη. Το σύνολο των ηθοποιών μεταμορφώνεται επί σκηνής σε σάρκινες γλυπτικές συνθέσεις του Χαλεπά, που αναπνέουν, όπως ίσως ο ίδιος νόμιζε ότι ριγούν και ανασαίνουν -η κόκκινη χαίτη της Κοιμωμένης ακουμπά το σανίδι της σκηνής. Η μάνα του, που κατέστρεφε τα έργα του και πίστευε ότι η Τέχνη τον τρελαίνει, είναι εκεί, να τον αγκαλιάσει, να τον εξορκίσει, να τον ταΐσει -μόνο που αυτός αφήνει πάντα το φαγητό στο πάτωμα. Δεν το αγγίζει. Δεν τρέφεται από το φαΐ της μάνας.
Κοιτάζω τους Ιταλούς δίπλα μου. Ακούνητοι παρακολουθούν, τα μάτια μεταξύ υπέρτιτλων και σκηνής όπου ακούμε καταιγίδες και βλέπουμε τον σάτυρο, τον άλλο εαυτό του Χαλεπά, να παλεύει μαζί του, να ορμά να ζωγραφίσει σε ένα τεράστιο λευκό πανί στον τοίχο -ο Χαλεπάς ζωγράφιζε στους τοίχους του σπιτιού στην Τήνο. Εχουν σοβατιστεί πια αυτά τα σχέδια, αλλά το Ιδρυμα Ωνάση, που έχει πλέον στην κατοχή του μεγάλο μέρος των έργων του Τηνιακού, προχωρά σε ειδικές εργασίες για να διαβάσει, να αποτυπώσει τα σχέδια αυτά πάνω στους τοίχους του σπιτιού, στην καρδιά της αυλής με τα γιασεμιά.
Εξωστρέφεια όπως μεταφύτευση
Είμαστε στην πόλη του Παζολίνι, του δημιουργού που έζησε σαν να κρατά ένα μαχαίρι στα δόντια, ορμητικά, ατρόμητα και βλέπουμε στη σκηνή τη ζωή του Χαλεπά, που έζησε αποτραβηγμένος, φοβισμένος, στρέφοντας το μαχαίρι προς τα μέσα. Είναι αδύνατο να δεις αυτή την παράσταση χωρίς όλες τις συνισταμένες αυτές να ανεβαίνουν στη σκηνή, πλάι στον Σίμο Κακάλα που υποδύεται τον γλύπτη -μεγαλειώδεις Ιταλοί εικαστικοί, ο Παζολίνι, ο σάτυρος, το ποτάμι του κόσμου, η μελαγχολία του ψυχικά ασταθούς νησιώτη.
Το χειροκρότημα είναι ζεστό στο τέλος, αλλά όχι εκρηκτικό. Στην αυλή που βρίσκεται στην καρδιά του κτιρίου με φωτισμένα βιτρό να δημιουργούν μια μορφή σκηνικού, είναι πολλοί οι Ιταλοί που γκουγκλάρουν να μάθουν στοιχεία για τον Χαλεπά, πίνοντας Aperol. Να ενώσουν ψηφίδες. Και ίσως να νιώσουν ξεκάθαρα αυτό που είδαν. Μέσα στη σκηνή, ανάμεσα σε καπνούς ακόμα στέκει ο κήπος με τα πανύψηλα δέντρα που έστησε η Εφη Μπίρμπα, σαν σκοτεινό νορβηγικό δάσος, το Αιγαίο και η αίσθηση του νησιού και της ελευθερίας απουσιάζουν. Αληθινά φυτά που θα μεταφυτευτούν σε πάρκα στη συνέχεια, διαβάζω.
Μεταφύτευση, να μια λέξη που θα μπορούσε να αντικαταστήσει αυτή την εξωστρέφειας. Το πρόγραμμα εξωστρέφειας της Στέγης έφερε εδώ, στην Μπολόνια και στο Vie Festival, μεταξύ σπουδαίων παραστάσεων και καλλιτεχνικών δράσεων τον Χαλεπά. Μια διπλή κίνηση – το σύμπαν της Χιώτη και των συνεργατών της και το σύμπαν του Χαλεπά. Μια διπλή μεταφύτευση. Εντεκα παραγωγές και παραστάσεις της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση αυτή τη στιγμή κάνουν παγκόσμιες περιοδείες, ταγκάρονται σε αναρτήσεις κορυφαίων θεάτρων και μουσείων. Αφήνουν ρίζες στο εξωτερικό, μεταφυτεύονται. Θα επιζήσουν στο ξένο σώμα; Θα ανθίσουν; Θα πολλαπλασιαστούν; Θα γίνουν δάσος;
Πρώτη φορά φεύγω από μια παράσταση με τόσες ερωτήσεις που ζητούν απαντήσεις, με τόσες εικόνες. Είμαι σχεδόν σίγουρη ότι οι θεατές του «Χαλεπά», οι άνθρωποι που επέλεξαν να έρθουν να δουν μια ελληνική παραγωγή για έναν Ελληνα γλύπτη που γεννήθηκε σε ένα νησί το 1851, δεν θα σταματήσουν εκεί, ακόμα και αν δεν επικοινώνησαν με την παράσταση. Ότι θα αναζητήσουν ίχνη του Χαλεπά, θα μεγεθύνουν στις οθόνες αφής τα έργα του, θα διαβάσουν για τη ζωή του.
Πλάι στα εκκωφαντικά και ορμητικά σχήματα της εξωστρέφειας, του Δημήτρη Παπαϊωάννου, του Ευριπίδη Λασκαρίδη, του Χρήστου Παπαδόπουλου, της Ιωάννας Παρασκευοπούλου, του Νίκου Καραθάνου, ταξιδεύουν και διεκδικούν το δικαίωμα να ριζώσουν και άλλες παραγωγές Ελλήνων δημιουργών, όπου η διαμεσολάβηση της γλώσσας και της ιστορίας αυξάνουν τις δυσκολίες.
Αυτό είναι όμως το στοίχημα, να μην επενδύεις στο προφανές αλλά στο δύσκολο που μπορεί να κάνει νέα νησιά να αναδυθούν στον παγκόσμιο χάρτη. Με το ρίσκο βέβαια, το στοίχημα να μην πετύχει ακριβώς, και η πραγματική λάμψη, το σπέρμα της σύγχρονης ελληνικής δημιουργίας να μην φτάσει όσο μακριά και κυρίως βαθιά πρέπει. Δεν υπάρχει όμως άλλος τρόπος.