Δεμάτια παλιών ρούχων με τσίγκινη στέγη - Είδαμε το νέο έργο στην Εσπλανάδα του ΚΠΙΣΝ

Ένα μεγάλης κλίμακας έργο, το «Return to Sender» εγκαταστάθηκε στην Εσπλανάδα του ΚΠΙΣΝ σε συνεργασία με το ΕΜΣΤ. Και καθώς το επισκεπτόμαστε, στη σκιά του κτιρίου του Ρέντσο Πιάνο, σκεφτόμαστε τη λειτουργία της δημόσιας Τέχνης και δη στην Αθήνα.

Είναι τόσο δύσκολο να παρουσιάσεις ένα σύγχρονο έργο δημόσιας τέχνης. Και μάλιστα σε ένα χώρο, τοπόσημο, που έχει επενδυθεί με συγκεκριμένες ποιότητες τα τελευταία χρόνια: ανεμελιά, διαφυγή, προσφορά, σύνδεση με τη φύση. Το σκέφτομαι καθώς περπατώ γύρω από τον μεγάλο κύβο με δεμάτια παλιών ρούχων που έχει μπει εκεί που πατούσαν τα τεράστια πόδια της αράχνης της Λουίζ Μπουρζουά, της Maman. Στο χωμάτινο πεδίο της Εσπλανάδα όπου πέρυσι τέτοιες μέρες παρουσιάστηκε το εμβληματικό γλυπτό μέσα από συνεργασία του ΝΕΟΝ με το ΚΠΙΣΝ και που παρέμεινε ως έδρα ενός μεγάλης κλίμακας έργου τέχνης κάθε χρονιά.

Τώρα το ΚΠΙΣΝ συνεργάστηκε με το ΕΜΣΤ και έφεραν στο χώρο, σε επιμέλεια Κατερίνας Γρέγου το έργο «Return to Sender» της κολεκτίβας ΝΕST από την Κένυα. 150 δεμάτια με σχολαστικά συσκευασμένα και πιεσμένα ρούχα που ο τελικός προορισμός τους είναι η ανακύκλωση. Κάθε ένα δεμάτι ζυγίζει 270 κιλά. Σχηματίζουν κάτι σαν σπίτι, έναν οίκο βάρους 40 τόνων και ύψους 4.60 μέτρων. Ένα σχόλιο της υποκρισίας της φιλανθρωπίας που χαρακτηρίζει τον σύγχρονο άνθρωπο -ξεφορτώνεται παλιά ρούχα, φθαρμένα και τα στέλνει σε χώρες της Αφρικής. Μόνο που είναι τόσο παλιά, τόσο κατεστραμμένα, τόσο βρώμικα που τελικά καταλήγουν σε ειδικές χωματερές. Και έτσι οι χώρες της Αφρικής επιβαρύνονται με επιπλέον κόστος για να τα καταστρέψουν.

Μια Ποκαχόντας στην κορυφή ενός λόφου με ρούχα

Ναι, οποία έκπληξη, ακόμα και με το πρόσημο της προσφοράς και της φιλανθρωπίας, η πραγματικότητα είναι ότι η Αφρική αποτελεί την χωματερή του δυτικού κόσμου. Εχω μπροστά μου ένα δυστοπικό τοπίο αποβλήτων και από αυτό με κοιτάζει μία Ποκαχόντας πνιγμένη ανάμεσα σε τόνους παλιών στιβαγμένων ρούχων. Μικρές φιγούρες Μίκυ Μάους πλάι στο έδαφος. Μορφές που διαφεύγουν από τα παιδικά ρούχα και γίνονται τα πρόσωπα που μοιάζουν να σε κοιτούν πίσω από μια φυλακή.

Στο χώμα, πλάι στο κανάλι, ένα έργο τέχνης ερμητικό. Περίκλειστο. Σαν τύμβος, σαν τάφος οικογενειακός φτιαγμένος από κουρέλια, που φέρει μέσα του ένα βίντεο. Βλέπω πίσω ακριβώς ένα άλλο οικοδόμημα, αυτό του Ρέντζο Πιάνο. Η Λυρική, η Αγορά, η Εθνική Βιβλιοθήκη. Ένα έργο για τον άνθρωπο που αναπνέει.

Τα δίπολα των αντιθέσεων ξεπηδούν. Στο χώμα αυτό που ρίζωσε μία από τις μεγαλύτερες δωρεές που έχει γίνει ποτέ στην Ελλάδα, αυτή του ιδρύματος Νιάρχος για τη δημιουργία του ΚΠΙΣΝ και την προίκα του για τις δράσεις του, το έργο των Nest είναι ο αντίποδας. Το σχόλιο για την πονηριά του Δυτικού και τον τρόπο που βλέπει την δωρεά, και την προσφορά. Η στέγη του Πιάνο, σαν ιπτάμενο χαλί, κεντημένη με φωτοβολταϊκά. Η στέγη του έργου των ΝΕST, ντυμένη με λαμαρίνες.

Σε αυτό τον παράδεισο που είναι για τον πολίτη το ΚΠΙΣΝ -από τις οικογένειες της ευρύτερης περιοχής μέχρι τους πιο ελίτ θεατές της Λυρικής- μια από τις ακίδες του σύγχρονου ανθρώπου υψώθηκε. Ένα έργο σκοτεινό, παρά τις δεκάδες αποχρώσεις που μπλέκονται και ξεπηδούν μέσα από τα δεμάτια. Ενας τοίχος, σαν και αυτός που χωρίζει όχι τόσο κράτη όσο ανθρώπους. Είναι αυτό που θέλω να δω εδώ, που νιώθω καλά να δω εδώ; Μια ταραχή να με διαπερνά, να νιώσω την υποκρισία μου, τις ενοχές ενός ανθρώπου του Δυτικού Κόσμου που είναι στημένος πάνω στα αποικιακά πρότυπα; Θα κρατήσω πάνω του τα μάτια μου ή θα τα αποστρέψω;

Πόσο έτοιμο είναι το κοινό να κατανοήσει μια κοινωνική δήλωση στον δημόσιο χώρο;

Η τεράστια αράχνη της Λουίζ Μπουρζουά με τα μαρμάρινα αυγά στην κοιλιά, ήταν τρομακτική και όμορφη μαζί. Ηταν η υπόμνηση της μάνας που προστατεύει τα παιδιά της ως τέλους, όσο και αν μπορεί με μια άγαρμπη κίνηση να τα τραυματίσει για μια ζωή. Βλέποντας παιδιά να παίζουν ανάμεσα στα πόδια, νέους να φωτογραφίζονται μπροστά της, ήξερα ότι το μήνυμά της ήταν εκεί, αντιληπτό, αλλά και ανοιχτό προς τον θεατή πολίτη. Ακουγα να το συζητούν συνδέοντάς τον με την υπόθεση Πισπιρίγκου που είχε μόλις γίνει γνωστή εκείνη την εποχή. Θα λειτουργήσει το ίδιο το «Return to Sender»;

Τα πάντα είναι πολιτικά. Τα πάντα φέρουν ένα τραύμα. Ορθώς. Πώς αυτό θα το δηλώσεις μέσα στον δημόσιο χώρο; Πώς θα ακουμπήσει το έργο και πού;  To έργο είχε παρουσιαστεί στην Documenta15 στο Κάσελ το 2022 και μπήκε αμέσως στη λίστα με τα έργα που ξεχώρισαν -σε μια άκρως προβληματική διοργάνωση είναι η αλήθεια. Εκεί πας έτοιμος να αναγνώσεις ακαριαία την πολιτική δήλωση του έργου. Στον χώρο του παιχνιδιού και της βόλτας πώς θα λειτουργήσει αυτό; Πόσο έτοιμο είναι το κοινό να επικοινωνήσει μαζί του; Το απαίδευτο κοινό, όχι αυτό του ΕΜΣΤ, της Documenta; Το μη διαβασμένο.

Κάθε εποχή έχει τα δικά της μνημεία. Η μνημειακότητα σήμερα δεν κοιτάζει το ένδοξο, αλλά κυρίως το τραύμα. Οι καλλιτέχνες, η εποχή, απαιτούν ένα είδος διατράνωσης της αδικίας, της προκατάληψης, επιδιώκει να διεγείρει τη σκέψη να φέρει τον πολίτη αντιμέτωπο με αυτό που τον νανουρίζει. Η Τέχνη έχει εδώ και δεκαετίες χάσει το πρόσχημα της ομορφιάς και επιχειρεί να μιλήσει με την Ιστορία και την εποχή. Η υποκρισία των Δυτικών προς την Αφρική, το ζήτημα της βιωσιμότητας και της fast fashion είναι θέματα που συγκροτούν σε έργο τέχνης αυτό το σπίτι με τα δεμάτια ρούχων που αμέσως μετά θα πάνε για ανακύκλωση.

Η δημόσια τέχνη ως πλατφόρμα μάθησης

«Ποιος είναι ο ρόλος ενός πολιτιστικού οργανισμού απέναντι στην επιτακτική ανάγκη της βιωσιμότητας; Πώς μετασχηματίζουμε μέσα από τη σύγχρονη τέχνη τον δημόσιο χώρο σε μία πλατφόρμα μάθησης, αλληλεπίδρασης και διαλόγου για την ίδια την τέχνη, την κοινωνία και τις εναλλακτικές προοπτικές που αναζητούμε για το μέλλον του πλανήτη;» θέτει τα ερωτήματα η ίδια η πρόεδρος και διευθύνουσα σύμβουλος του ΚΠΙΣΝ Ελλη Ανδριοπούλου. «Στοχεύοντας στη δημιουργία μιας τέτοιας πλατφόρμας, η εγκατάσταση θα πλαισιωθεί από ένα πλούσιο παράλληλο πρόγραμμα εκπαιδευτικών και σχολικών δράσεων, εργαστηρίων για παιδιά και ενήλικες, καθώς και ξεναγήσεων, που θα υλοποιηθεί με τη στήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ).»

Η ευθύνη είναι μεγάλη. Οσο και αν έχουμε ανάγκη τη δημόσια τέχνη φυσικά, έχει σημασία ο τρόπος που θα την εισάγουμε στη ζωή μας, στην Αθήνα, για να την γνωρίσουμε, να την αγαπήσουμε, να μπορέσουμε να συνομιλήσουμε μαζί της χωρίς διαμεσολαβητή ή μεταφραστή. Για να μην μείνουν οι προσπάθειες χειρονομίες στον αέρα. Καθώς η εγκατάσταση θα παραμείνει στον χώρο ως τα τέλη Σεπτέμβρη, ανυπομονώ να επιστρέψω το καλοκαίρι, μέσα στο θέρος, και να δω πώς έχει ριζώσει το έργο όχι στον χώρο, αλλά στο βλέμμα και τη συνείδηση των οικογενειών που κάνουν βόλτες, των παιδιών με τα πατίνια και τα ποδήλατα. Των κατοίκων του τόπου.