Toν αποκαλεί άγγελο της φωτιάς. Λέει ότι εξαιτίας του ποιήματός του «Η Πόλις» καθυστέρησε να εγκαταλείψει την πατρίδα του. Ο Αιγύπτιος συγγραφέας Haytham el-Wardany μιλά στον Καβάφη για τον τρόπο που γράφεται η ιστορία ως ποίηση, για τους μετανάστες στην ανοιχτή θάλασσα, τις διαρκείς επαναστάσεις στην Αίγυπτο.
Φτάνουμε καθυστερημένοι, μέσα από μια δαιδαλώδη διαδρομή και αφού έχουμε συλλαβίσει τα ονόματα του Ομήρου, του Πλάτωνα, του Σοφοκλή, του Ηρόδοτου, του Αριστοτέλη, που είναι σκαλισμένα στην πρόσοψη της βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Columbia στο Χάρλεμ. Αναζητούμε τις πορτοκαλί αφίσες με το πρόσωπο του Καβάφη και τον τίτλο «Αrchive of Desire» για να μας οδηγήσουν στον τελικό προορισμό μας: στο συμπόσιο που παρουσιάστηκε στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Καβάφη το οποίο από τις 28 Απριλίου ως τις 6 Μάη απλώθηκε σε όλη τη Νέα Υόρκη από το Ιδρυμα Ωνάση -από 5th Avenue και Rockefeller Center ως Χάρλεμ, Μπρόντγουεϊ και ναούς.
Ανεβαίνουμε στον τρίτο όροφο. O καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Κοινωνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης Στάθης Γουργουρής που οργάνωσε το συμπόσιο για λογαριασμό του φεστιβάλ έχει μόλις ολοκληρώσει την εισαγωγή του. Λίγα λεπτά αργότερα, στεκόμαστε σχεδόν μαγνητισμένοι, σαν να έχουμε εισέλθει σε μια μηχανή του χρόνου και να μεταφερθήκαμε μέσα από έναν καθαρό δίαυλο από την Αλεξάνδρεια και την Κωνσταντινούπολη του 1883, στο 2023 με οδηγό τον Αιγύπτιο συγγραφέα και μεταφραστή Haytham el-Wardany.
Μιλά τόσο χαμηλόφωνα, τόσο απαλά. Βγάζει το κινητό του, το ανοίγει και μας ανακοινώνει ότι έγραψε μια επιστολή, ένα γράμμα στον συμπατριώτη του, τον ποιητή Κωνσταντίνο Καβάφη. Και θέλει να την μοιραστεί μαζί μας. Μια επιστολή τόσο προσωπική, απολύτως ψύχραιμη που όμως φέρει μέσα της μποφόρ συγκίνησης, ερωτήσεων, υπαρξιακών ερωτημάτων. Ερωτημάτων που αφορούν την ίδια την σύγχρονη Ιστορία που ακόμα δεν έχει γραφτεί. Ο Καβάφης «έγραφε Ιστορία με μορφή ποίησης» λέει ο Haytham και μιλά στον Αλεξανδρινό μέσα από εικόνες της σύγχρονης ιστορίας μας.
Μιλά για την επανάσταση που τάραξε την Αίγυπτο πριν λίγα χρόνια, σαν και αυτή που έδιωξε τον Καβάφη από την Αλεξάνδρεια όταν ήταν 19 ετών. Τον ρωτά πώς πρέπει σήμερα, ο ίδιος, να γράψει για την σύγχρονη Ιστορία, για τα γεγονότα, τους πόθους, τους αγώνες των ανθρώπων. Και βέβαια βάζει στη συζήτηση ένα μεγάλο ζήτημα, ένα μυστικό ή έναν μύθο για άλλους. Οντως ο Καβάφης είχε αρχίσει να γράφει ένα ιστορικό λεξικό;
Ακολουθεί η επιστολή του Haytham el-Wardany που γεννήθηκε στο Κάιρο το 1972 και έφυγε από τη χώρα του για το Βερολίνο το 1999 -μια φυγή που καθυστέρησε όταν διάβασε το ποίημα «Η Πόλις» του Κ.Π.Καβάφη και σκέφτηκε να δώσει μια ακόμα ευκαιρία στην πατρίδα του. Σήμερα ζει στο εξωτερικό, γράφει ποίηση, μεταφράζει και έχει διαρκώς προσκλήσεις για residency σε πανεπιστήμια ανά τον κόσμο.
Aγαπητέ άγγελε της φωτιάς
Σου γράφω σήμερα μετά από μία εξαντλητική δεκαετία. Πρόσφατα μια επανάσταση ξέσπασε στην πόλη σου, την Αλεξάνδρεια και σε άλλες πόλεις στη γη της Αιγύπτου, οι οποίες στη συνέχεια πολιορκήθηκαν και συνεθλίβησαν από αντιεπαναστατικές δυνάμεις. Μια επανάσταση που ακόμα δεν έχει όνομα. Σου γράφω διότι και εσύ έγινες μάρτυρας μιας επανάστασης που κατεστάλη, στην ίδια πόλη. Το 1882, εκδηλώθηκε ένα ενεργό κοινωνικό κίνημα εναντίον των αβάσταχτων συνθηκών διαβίωσης, ένα κίνημα με ηγέτη έναν στρατιωτικό, τον Ahmad Oraby,
Στα βιβλία της Ιστορίας βρήκε το όνομά της, αναφέρεται ως η Επανάσταση του Oraby. Το κίνημά του ξεκίνησε ως διαμαρτυρία για τη στέρηση δικαιωμάτων αξιωματικών και στρατιωτικών και σύντομα εξελίχθηκε σε μια μεγαλύτερη διαμαρτυρία εναντίον της διαφθοράς της κυρίαρχης τάξης και της συνεργασίας της με τις αποικιοκρατικές δυνάμεις. Παρόλα αυτά, οι βρετανικές ναυτικές δυνάμεις κατέστειλαν βίαια αυτό το κίνημα βομβαρδίζοντας την Αλεξάνδρεια, σκοτώνοντας πολλούς και αναγκάζοντας άλλους να εγκαταλείψουν την πόλη -αναμεσά τους εσένα και την οικογένειά σου.
Ανέφερες κάποτε ότι σε νεαρή ηλικία άρχισες να εργάζεσαι πάνω σε ένα ιστορικό λεξικό. Αυτό πιθανώς συνέβη όταν κατέφυγες στην Κωνσταντινούπολη εξαιτίας της δριμείας κατάστασης στην Αλεξάνδρεια. Ισως γύρω στα 19 σου χρόνια, σωστά; Εχω μεγάλη περιέργεια για αυτό το λεξικό, αλλά δεν είχα ποτέ την ευκαιρία να το δω. Είναι ένα λεξικό αρχαίων λέξεων ή ένα λεξικό ιστορικών γεγονότων; Ένα λεξικό ιστορίας ή ένα ιστορικό λεξικό; Ένας άλλος συγγραφέας, ο Walter Benjamin, που εγκατέλειψε την πόλη του, το Βερολίνο, εξαιτίας της ναζιστικής φρίκης, σημείωνε στο ημιτελές έργο του «The Arcades Project» ότι «η Ιστορία αποσυντίθεται σε εικόνες, όχι λόγια».
Αναρωτιέμαι αν το λεξικό σου είναι ένα λεξικό τέτοιων εικόνων: εικόνες γραμμένες την στιγμή του κινδύνου. Ηταν αυτός ο τρόπος σου να αντιμετωπίσεις τις φρικαλεότητες της ιστορίας; Να γράψεις ακριβώς πάνω στη στιγμή της ιστορικής βαρβαρότητας; Σε ρωτώ διότι με στοιχειώνει το ερώτημα τού πώς να γράφω σε τέτοιες στιγμές.
Να, μια ακόμα εικόνα: ένα σκάφος πλέει ακυβέρνητο στην απέραντη θάλασσα, πολλά σώματα επιπλέουν γύρω του. Οι υπόλοιποι από τους 72 επιβάτες βρίσκονται πάνω στο σκάφος. Ένα ελικόπτερο πλησιάζει, όλο και πιο κοντά, φωτογραφίζει το σκάφος και φεύγει. Το σκάφος πλέει στη Μεσόγειο για 14 μέρες χωρίς την παραμικρή βοήθεια. Επιβίωσαν μόνο 11 άτομα. Αυτή είναι μια εικόνα των καιρών μας. Mία εικόνα φυγής. Όχι μόνο από τους βομβαρδισμούς, αλλά και από μία ζωή που έχει καταστεί αβίωτη. Η λέξη που χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τα σώματα στη θάλασσα ήταν «παράνομοι».
Ισως στο λεξικό σου να μην υπήρχαν λέξεις όπως «μπουρζουαζία», «καπιταλισμός» ή «αποικιοκρατία», αφού αναφέρονται σε μια κοινωνική δομή που χαρακτηρίζει τον μοντέρνο, όχι τον παλιό κόσμο. Παρόλα αυτά, στον δρόμο της φυγής το παρόν δείχνει μια έλλειψη της Ιστορίας. Δείχνει ότι οι μορφές εκμετάλλευσης και κυριαρχίας δεν έχουν γίνει μέρος της Ιστορίας ακόμα.
Ιστορικά είναι όχι μόνο το λεξικό αλλά και τα ποιήματά σου. Εξάλλου, κάποτε αποκάλεσες τον εαυτό σου «ποιητή-ιστορικό», περιγράφοντας ουσιαστικά το πώς γράφεις: γράφεις την ιστορία ως ποίημα. Η αντίληψη της Ιστορίας στην ποίησή σου δεν αφορά σε διαδοχικά γεγονότα και δραματικούς ήρωες. Εσύ, κοίταξες πίσω στην ελληνιστική ιστορία και βρήκες επιθυμίες και σκιές, δείχνοντας ότι αυτή η ιστορία μπορεί να είναι ένας χώρος του να ποθείς (longing) και να ανήκεις (belonging). Οι αισθησιακές απολαύσεις δεν ανήκαν μόνο στην μοντέρνα Αλεξάνδρεια, αλλά και στην βαθιά Ιστορία. Ηταν επειδή έζησες το μεγαλύτερο μέρος της ζωής σου ως μετανάστης και ως μετανάστης έμαθες να ζεις μεταξύ ιστοριών και πολιτισμών; Σήμερα, ζητείται συχνά από τους μετανάστες να ξεχάσουν την ιστορία τους προκειμένου να έχουν μια καλύτερη ζωή στη νέα τους χώρα. Τους ζητούν να «ενσωματωθούν». Ευτυχώς, αυτό δεν ίσχυε στην περίπτωση σου, στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα.
Το ζήτημα δεν είναι η πόλη, αλλά το να εγκαταλείψεις την πόλη. Ή πιο συγκεκριμένα, το να αφήσεις την πόλη πάντα σημαίνει ότι βρίσκεις τρόπους να την ξεπεράσεις. Την πρώτη φορά που άκουσα για το ποίημά σου «Η Πόλις» ήταν το 1991 ή το 1992 από έναν φίλο μου με τον οποίο μιλούσα για το μέλλον μας και την πιθανότητα να εγκαταλείψουμε την πόλη που μεγαλώσαμε, το Κάιρο. Ο φίλος μου ερωτεύθηκε το ποίημά σου «Η Πόλις». Εξέφραζε ιδανικά όσα σκεφτόταν.
Με το ποίημά σου σκέφτηκε ότι είναι αδύνατο να αφήσει κάποιος την πόλη του. Τελικά φύγαμε και οι δύο από την πατρίδα μας, μάθαμε νέες γλώσσες και γίναμε περίπου σαν κι εσένα. Zούμε σήμερα αλλού και γράφουμε σε μια γλώσσα διαφορετική από το καθημερινό μας συγκείμενο. Γράφουμε στα Αραβικά, στα Γερμανικά, στα Ισπανικά ή στα Αγγλικά συγκείμενα. Eχουμε μπερδευτεί μέσα σε έναν κόσμο εξαιρετικά σύνθετο και αυτό μας κάνει να αναρωτιόμαστε για τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να μιλήσουμε για την Ιστορία.
Πώς μπορούμε να γράψουμε Ιστορία από την πλευρά του ηττημένου; Πώς μπορούμε να βρούμε ελπίδα και ευχαρίστηση στο παρελθόν; Πώς μπορούμε να προτείνουμε μια άλλη Ιστορία; Πραγματικά, τα ποιήματά σου άνοιξαν έναν ριζοσπαστικό τρόπο για να εξερευνήσουμε αυτές τις ερωτήσεις. Όμως έχω μια ερώτηση για εσένα: γιατί σε ενδιαφέρει περισσότερο η ελληνιστική Ιστορία από αυτή της εποχής σου; Είναι σαν δυο μακρινοί κόσμοι. Είμαι σίγουρος ότι γνώριζες τι συμβαίνει γύρω σου. Γιατί δέχθηκες τον άκαμπτο διαχωρισμό ανάμεσα στο ζωντανό και το νεκρό; Γιατί δεν έσπρωξες αυτό το όριο όπως έκανες με άλλα όρια;
Σκεφτόμουν αυτά τα ερωτήματα και συμπέρανα ότι το χρέος που μας άφησες είναι να βρούμε λογοτεχνικές φόρμες που θα μας επιτρέψουν να ενσωματώσουμε την επανάσταση του Oraby -για παράδειγμα- στην ελληνιστική Ιστορία. Το καθήκον μας είναι να βρούμε λογοτεχνικές φόρμες για την Ιστορία της αλληλεγγύης. Μόνο μια τέτοια Ιστορία μπορεί να γίνει τόπος επιθυμιών και αγώνων, τόπος άγνωστων απολαύσεων πέρα από κάθε είδος κυριαρχίας και κανονικότητας. Ένα ακατόρθωτο έργο σίγουρα, που όμως έχει γίνει αναπόφευκτο.
Όπως πάντα, παραμένω αισιόδοξος ότι σύντομα θα ακούσω νέα σου.
Δικός σου
Η.»
Το μυστήριο του ιστορικού λεξικού του Κ.Π. Καβάφη
Η επιστολή αυτή που συνδέει με έναν τρόπο ξεκάθαρο και βαθύ τον Καβάφη με την σύγχρονη εποχή, φέρνει στο φως και ένα μικρό θρίλερ: υπάρχουν ενδείξεις ότι ο Καβάφης έγραφε ένα ιστορικό λεξικό. Κάποιοι αναφέρουν ότι δεν ξεπέρασε το λήμμα «Α» και δη την λέξη Αλέξανδρος. Ένα τέτοιο λεξικό δεν υπάρχει στο Αρχείο Καβάφη που από το 2012 έχει περάσει όλο στο Ιδρυμα Ωνάση που το διέσωσε από τον κατακερματισμό του και ίσως και την έξοδό του από την χώρα -υπήρχε πληροφορία ότι το πολιόρκησε μεγάλο πανεπιστημιακό Ιδρυμα των ΗΠΑ.
Το αρχείο ανοιχτό σε μελετητές αλλά και κοινό, είναι πλήρως ψηφιοποιημένο και έχει έναν μοναδικό πλούτο χάρη στην συνήθεια του Κ.Π. Καβάφη να συγκεντρώνει και να αρχειοθετεί με επιμέλεια έγγραφα που αφορούσαν τόσο τον ποιητικό όσο και τον προσωπικό του βίο.
Η Αγγελική Μούσιου, φιλόλογος και υπεύθυνη ερευνητικού έργου στο Αρχείο Καβάφη διευκρίνισε ότι υπάρχει αυτός ο θρύλος του ιστορικού λεξικού το οποίο δεν υπάρχει όμως στο αρχείο. Αυτό που υπάρχει στο αρχείο είναι λεξικό παραθεμάτων, με λέξεις που τον ενδιέφεραν, συνδυασμούς λέξεων που τον ιντρίγκαραν. Λέξεις που συνέλλεγε σχεδόν για αισθητικούς λόγους. «Μια αισθητική άσκηση».
Στο αρχείο Καβάφη –από το φθινόπωρο του 2023 θα στεγαστεί μαζί με την βιβλιοθήκη του σε κτίριο της οδού Φρυνίχου που διαμορφώνεται ειδικά από το Ιδρυμα Ωνάση- υπάρχουν χειρόγραφες σημειώσεις του ποιητή σε χαρτιά διαφόρων μεγεθών. Ο κύριος όγκος των σημειώσεων έχει τη μορφή λημμάτων για ελληνικό λεξικό με ασυνήθιστες λέξεις ή νεολογισμούς. Συχνά συνοδεύονται από αποκόμματα εντύπων ή αντιγεγραμμένα παραθέματα από εκδόσεις. Περιλαμβάνεται επίσης σχέδιο εισαγωγικού κειμένου με τους λόγους που οδήγησαν στη συγκέντρωση του υλικού και τη μεθοδολογία που ακολούθησε ο ποιητής. Ο βασικός όγκος του υλικού οργανώνεται σε δέκα αυτοσχέδιους φακέλους.