Eχει κάτι το σχεδόν θεραπευτικό η ανάγνωση της νέας έκδοσης για τον Οδυσσέα Ελύτη που μόλις κυκλοφόρησε από τον Ικαρο.
Υπενθυμίζει ή αποκαλύπτει τις ιδέες, τις αισθήσεις, τα συναισθηματικά τοπία που ορίζουν αυτό που είναι Ελλάδα. Κυρίως τώρα, που με αφορμή τα 200 χρόνια έχει κινηθεί μια διαδικασία αναστοχασμού.
«Η ποίηση, που από τη φύση της δεν αρκείται ποτέ στη μία όψη των πραγμάτων, έφτασε να’ ναι επικίνδυνη για τους εκάστοτε κρατούντες. Εφ’ ώ και οι πιο έξυπνοι απ’ αυτούς τη βάζουν τώρα τελευταία να φωνάζει “ελευθερία”, όπως οι κλέφτες για να τρομάξει ο νοικοκύρης- ωσότου ο αφανισμός της συντελεσθεί». Μοιάζει σαν άμεσο αντανακλαστικό: όταν σκεφτόμαστε τι είναι η Ελλάδα, τι είναι αυτό που την ορίζει, ποιος είναι ο μηχανισμός που προαιώνια την κινεί, τότε στρεφόμαστε στα κείμενα του Οδυσσέα Ελύτη. Φράσεις, στίχοι του, που εξηγούν, ερμηνεύουν και κυρίως εκφράζουν με τρόπο ακριβή και συνάμα ιδανικά λυρικό τη σχέση μας με τη χώρα μας. Καθώς η Ελλάδα γιορτάζει τα 200 χρόνια από την Επανάσταση, ή ορθότερα επιχειρεί να γιορτάσει την επέτειο αυτή μέσα στην πανδημία που άλλαξε κάθε σταθερά και δεδομένο, οι εκδόσεις Ικαρος και η ποιήτρια Ιουλίτα Ηλιοπούλου, μας προσφέρουν έναν οδηγό, έναν χάρτη: την έκδοση «Η Ελλάδα του Οδυσσέα Ελύτη» που μόλις την Δευτέρα κυκλοφόρησε.
Τα κείμενα ανθολόγησε και επιμελήθηκε η Ιουλίτα Ηλιοπούλου, συγκροτώντας μέσα από τα 130 αποσπάσματα επτά ενότητες, ρευστές, με την έννοια ότι δεν είναι περιχαρακωμένες, αλλά η μία διεισδύει στην άλλη: α) η Ελλάδα, β) η ιστορία του ελληνισμού, γ) η ελληνική γλώσσα, δ) η ελληνική θάλασσα – το Αιγαίο, ε) η ελληνική φύση, στ) η ελληνική τέχνη, ζ) η ελληνική πραγματικότητα. Η σημαντική ποιήτρια, μίλησε στο iefimerida.gr για τη διαδικασία αυτή και μας οδήγησε σε μια ενεργή συνομιλία με τον Οδυσσέα Ελύτη, σε αυτή την καθοριστική στιγμή του χρόνου για την Ελλάδα, όπου οι λέξεις ποίηση, ελευθερία, Επανάσταση, γίνονται νέα ζητούμενα.
Αναρωτιέμαι κατά πόσο στην ανθολόγηση που κάνατε, είχατε στο νου σας όχι μόνο τη διαδρομή από το 1821, αλλά και την παρούσα καταλυτική συγκυρία: την πανδημία, την κατάργηση βεβαιοτήτων και κατακτήσεων που έχει προκαλέσει.
Ναι, η επέτειος των διακοσίων χρόνων μού έδωσε έμμεσα το έναυσμα. Μελετώντας κείμενα άλλης φύσης, για τον Ευρωπαϊκό και Ελληνικό διαφωτισμό, προκειμένου να γράψω το λιμπρέτο της νέας όπερας του Γιώργου Κουρουπού, σκέφτηκα πόσες βασικές έννοιες που αφορούν διαχρονικά στην πατρίδα μας- είτε γιατί δεν τις έχουμε ακόμα αποσαφηνίσει, είτε τις παρερμηνεύουμε- και πόσες τολμηρές θέσεις μιας άλλης πατριδογνωσίας, βρίσκονται στο έργο του Ελύτη. Τότε γεννήθηκε η ιδέα να κάνω αυτήν την ενδεικτική ανθολόγηση με γνώμονα την Ελλάδα. Την Ελλάδα όπως την είδε, τη γνώρισε, τη φαντάστηκε, την αγάπησε ο Ελύτης. Η παρούσα συγκυρία θεωρώ ότι επιβεβαίωσε περίτρανα κάτι που είναι συνυφασμένο με την ρευστότητα αλλά και το μεγαλείο της ζωής, ότι δηλαδή, αν και σχεδόν τίποτα δεν είναι ακλόνητο, βέβαιο και εξασφαλισμένο μες τη φθαρτότητας της ύλης, υπάρχει ωστόσο η δύναμη του πνεύματος που σηματοδοτεί την διάρκεια. Προς την δύναμη αυτή προστρέχουμε πάντα για απαντήσεις σε καίρια ερωτήματα.
Θα νιώσει ο αναγνώστης έκπληξη, θα νιώσει ότι αντικρίζει και νιώθει κάτι νέο μέσα από τα κείμενα αυτά; Πιστεύετε ότι η συγκυρία, αλλάζει τον τρόπο που εισπράττουμε ένα κείμενο, σε κάθε εποχή;
Βέβαια ανάλογα με την χρονική στιγμή, με τις συγκεκριμένες, κάθε φορά, αναζητήσεις μας, το ενδιαφέρον μας μπορεί να στρέφεται σε άλλα σημεία ενός πολυεπίπεδου έργου. Και τα ίδια τα κείμενα άλλωστε μπορεί να μας αποκαλύπτονται διαφορετικά, όταν εμείς οι ίδιοι είμαστε σε θέση να τα προσλάβουμε με νέο τρόπο. Βαθαίνει η κατανόησή μας, εξοικειωνόμαστε όλο και περισσότερο με έννοιες και σύμβολα της σκέψης του Ελύτη. Μην ξεχνάτε την ρήση του Ελύτη: «Έχει τον καιρό ν’ ακολουθήσει η πραγματικότητα. Προηγουμένως, είναι ανάγκη να πλασθεί απ’ τη σκέψη.» Η έκπληξη είναι μια συχνή αντίδραση, όταν μέσα από τον φιλοσοφικό λυρισμό του Ελύτη ανακαλύπτεις την διεισδυτικότητα, την εναντίωση, την ανατροπή, την διαύγεια και δύναμη μιας σκέψης, που δεν ζητά να αποτυπώσει μόνον ή να ονειρευτεί αλλά που επιδιώκει να προτρέψει, να μετασχηματίσει, να χτίσει. Έννοιες όπως έθνος, κράτος, πολιτική, Ευρώπη, γεωγραφική θέση, γλώσσα, πολιτισμός γίνονται το αντικείμενο της προβληματικής του. Το αποφθεγματικό αίφνης «Όπου γλώσσα πατρίς» δεν είναι απλά προϊόν μιας λυρικής έξαψης, αλλά κατασταλαγμένη θέση εθνικής ταυτότητος. Κάτι που σήμερα πρέπει να μας βάζει σε σκέψεις για την παιδεία, για την καθημερινότητά μας, για όσα η γλώσσα συνδηλώνει και που συνήθως τα προσπερνούμε. Συχνά μάλιστα η επικαιρότητα του διαχρονικού, δεν εκπλήσσει μόνον αλλά και κρούει πιο δυνατά τον κώδωνα του κινδύνου.
Η διαχρονία, η ικανότητα του Ελύτη σε μια αράδα να φέρνει την αρχαία Ελλάδα σε ένα στιγμιότυπο του τώρα, είναι μοναδική. Και είναι ένα στοιχείο της ποίησης του που πυροδοτεί μια συνεχή αισιοδοξία. Οταν όλα στενεύουν σού δείχνει ότι υπάρχει η χαραμάδα που οδηγεί στο μέλλον.
Ο Ελύτης εναντιώνεται σε τρέχουσες πρακτικές, ανατρέπει παγιωμένες αντιλήψεις,στηλιτεύει, αλλά και ξέρει να ανασυνθέτει, να διαμορφώνει από τα φθαρμένα υλικά της πραγματικότητας κάτι νέο. Στον μηδενισμό, στην μεμψιμοιρία, στην υποτίμηση ξέρει να απαντά με αφυπνιστική προτροπή, με μια νέα θέση. Δεν θα την ονόμαζα αισιόδοξη τη στάση του. Δυναμική, ναι. Συμβαίνει συχνά διαβάζοντας τον να νιώθεις έντονα αυτό που λέει, σε άλλο πλαίσιο, στο Άξιον Εστί. «Αγγίζεις τον νου μου και πονεί το βρέφος της Άνοιξης». Μην ξεχνάτε βέβαια, ότι από εμάς εξαρτάται πόσο θα αφήσουμε την ποίηση, να επιδράσει στην σκέψη μας και πόσο θα μπορέσουμε να αλλάξουμε σταθερά τις προτεραιότητες μας, να ενστερνιστούμε ουσιαστικά τις αξίες της. Η χαραμάδα φως, για την οποία μιλάτε, είναι, κατά την γνώμη μου, πάνω απ’ όλα, υιοθέτηση μιας στάσης τίμιας και αθώας –ας μην φοβόμαστε τη λέξη- δυναμικής και ανυποχώρητης.
Ποιο ήταν το βασικό σας κριτήριο στην επιλογή των κειμένων;
Το κριτήριο της επιλογής ήταν θεματικό. Η Ελλάδα, η ιστορία του ελληνισμού, ἡ ελληνική γλώσσα, η ελληνική θάλασσα-το Αιγαίο, η ελληνική φύση, η ελληνική τέχνη και η ελληνική πραγματικότητα, είναι οι επτά επιμέρους θεματικοί άξονες των κειμένων, που συνθέτουν μια νοητή περιπλάνηση σε μονοπάτια ιδεών και αισθήσεων της χώρας μας. Τα κείμενα προέρχονται από τρία βιβλία. Είναι οι δύο τόμοι των πεζών του Οδυσσέα Ελύτη: Τα Ανοιχτά Χαρτιά και το Εν λευκώ, των εκδόσεων Ίκαρος και Το συν τοις Άλλοις των εκδόσεων Ύψιλον, το βιβλίο δηλαδή που συγκεντρώνει τις συνεντεύξεις του Ελύτη. Άρα, έχουμε απόψεις του από τα πιο γνωστά και εμβληματικά, αλλά και τα πιο άγνωστα κείμενα του, που καλύπτουν την περίοδο από το 1942 έως το 1996. Απόψεις που διατυπώνονται ξεκάθαρα και τολμηρά μέσα στον προφορικό λόγο μιας συνέντευξης, απόψεις που λειτουργούν πολύσημα μέσα στην ποιητική λειτουργία του κειμένου. Έτσι διαβάζουμε, από συνέντευξή του το 1958: «ο Ελληνισμός,για την ώρα τουλάχιστον, επέτυχε ως γένος, αλλ’ απέτυχε ως κράτος!», αλλά και από ένα κείμενο ουσιαστικής ποιητικής λειτουργίας, το Πρόσω Ηρέμα, του 1990: «Θέλει μελτέμι γερό, γεννημένο στην Τήνο, που να ’ρθει με την ευχή της Παναγίας και να καθαρίσει τον τόπο απ’ όλων των λογιώ της Τουρκιάς και της γηραιάς Ευρώπης τ’ απομεινάρια.»
Πώς θα περιγράφατε την προσωπική σας διαδρομή κατά την προετοιμασία της έκδοσης;
Η μελέτη του έργου του Ελύτη είναι πάντα για μένα μια πολύ γόνιμη διαδικασία. Εν προκειμένω, ήταν μία, μέσω των κειμένων, περιήγηση στο υλικό σώμα της χώρας, στο τοπίο, στην υπερβατική του διάσταση, στη γλώσσα, που σε έναν μεγάλο βαθμό προσδιορίζει την ουσιαστική ιθαγένεια, στην τέχνη, που αποτυπώνει με έναν άλλον τρόπο την ιστορία, και βέβαια στις αξίες που προβάλλει πάντα η γραφή του. Μαζί του πονάς συχνά για την τρέχουσα Ελλάδα, ανακαλύπτεις όμως και γοητεύεσαι από την διαρκή. Είχε δηλώσει κάποτε: «Εμένα, εκείνο που με στηρίζει είναι η Ελλάδα του Σολωμούμέσα εις το μέλλον, εντυμένη με άπειρη δόξα.» Και αυτή η Ελλάδα λειτουργεί εντέλει ως σπουδαίο στήριγμα για τον αναγνώστη του βιβλίου.
Πώς συναντιούνται ποίηση και επανάσταση;
Η ποίηση, στην υψηλή, στην ακριβή στιγμή της, είναι μια δύναμη ανατροπής που εμπεριέχει μια νέα θέση. Θα’ λεγε κανείς ότι διακόπτει τη ροή της συνήθειας και επιχειρεί κάτι αδοκίμαστο στη γλώσσα και στην σκέψη. Ο Ελύτης πολλές φορές έχει επισημάνει την επαναστατική της διάσταση, μιλώντας για μιαν επανάσταση από το μέρος της αθωότητας. Στο κείμενο του μάλιστα «Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο» γράφει: «Η ποίηση, που από τη φύση της δεν αρκείται ποτέ στη μία όψη των πραγμάτων, έφτασε να’ ναι επικίνδυνη για τους εκάστοτε κρατούντες. Εφ’ ώ και οι πιο έξυπνοι απ’ αυτούς τη βάζουν τώρα τελευταία να φωνάζει “ελευθερία”, όπως οι κλέφτες για να τρομάξει ο νοικοκύρης- ωσότου ο αφανισμός της συντελεσθεί». Ο P.B. Shelley πάλι διατείνεται ότι: «Η ποίηση δρα επί της αιτίας. Γιατί η ποίηση είναι το σπαθί που δεν μπαίνει ποτέ σε θήκη». Άλλωστε, σε μια πραγματικότητα ψεύδους και συμφέροντος εάν ο ποιητικός λόγος ευαγγελίζεται έναν κόσμο ουσιαστικών αξιών, δικαιοσύνης και αθωότητας, γίνεται, σχεδόν αναπόφευκτα, αληθινά επαναστατικός.
Σε προσωπικό επίπεδο, ποια είναι τα επόμενα σχέδιά σας; Έχω τελειώσει το λιμπρέτο για την νέα όπερα του Γιώργου Κουρουπού, περιμένουμε το ανέβασμά της, που είναι στην ουσία και η ολοκλήρωση μιας τέτοιας δουλειάς. Ετοιμάζω τώρα ένα βιβλίο για παιδιά, μια καινούργια σειρά ποιημάτων αλλά και κάποια προγράμματα ποίησης και μουσικής- συνδυασμό που πάντα αγαπώ ιδιαίτερα