Μια νέα εμπειρία που ριζώνει στην πιο αρχαία: η αφηγηματική αρχαιολογία, το πρόγραμμα περιήγησης συνοδεία κειμένων, κινήσεων και ιστορίας μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, που διοργάνωσε η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 2023.
«Πότε ανεβαίνει η Περσεφόνη στον πάνω κόσμο;». «Νομίζω όταν εμφανιστεί η πρώτη παπαρούνα στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας». Περπατώντας γύρω και μέσα στον αρχαιολογικό χώρο των Ελευσίνιων Μυστηρίων, της απεγνωσμένης αναζήτησης της Δήμητρας να βρει την Περσεφόνη, του σημείου όπου η κόρη κατέβαινε στον κάτω Κόσμο δεμένη για πάντα με τον Αδη που την άρπαξε και την τάισε ένα σπόρο ροδιού, θυμάμαι αυτό τον διάλογο. Την ερώτηση έκανε ο καλλιτεχνικός διευθυντής του «Ελευσίνα, Πολιτιστική Πρωτεύουσα Ευρώπης 2023» Mιχαήλ Μαρμαρινός. Την απάντηση έδωσε η αρχαιολόγος και υπεύθυνη του χώρου Πόπη Παπαγγελή.
Ανήμερα της γιορτής της μητέρας, βρίσκομαι εκεί για να παρακολουθήσω το «Μυστήριο 20 Performing Arts Initiator - Αφηγηματική αρχαιολογία». Ένα μικρό γκρουπ περίπου 30 ατόμων, ακολουθούμε έναν νεαρό οδηγό, τον Gary, που κρατά ψηλά μια παπαρούνα για να τον εντοπίζουμε. Μας ζητά να περπατήσουμε μέσα στη σιωπή, να ακολουθούμε τον ρυθμό του βηματισμού του, να κοιτάμε εκεί που μας δείχνει. Από το ακουστικό που φοράμε ακούμε την αφήγηση της ιστορίας του τόπου, της Δήμητρας, της Περσεφόνης, των μυστηρίων, όσο δίπλα μας τουριστικά πούλμαν καίνε τις εξατμίσεις για να κρατήσουν αναμμένο τον κλιματισμό και ξεναγοί οδηγούν μιλώντας αγγλικά και ισπανικά τα γκρουπ των τουριστών. Κάποιων το bucket list αποκτά ένα ακόμα σταυρό.
Εχοντας ακούσει την ιστορία της αρπαγής της Περσεφόνης κάνουμε την πρώτη στάση μπροστά στην Ελένη Μολέσκη. Μας δίνουν τσίπουρο για να κάνουμε μια χοή και να νιώσουμε ότι γευόμαστε τον κυκεώνα, το ως σήμερα αδιευκρίνιστο ποτό που έπιναν οι συμμετέχοντες στα ελευσίνια μυστήρια, με βάση ένα βότανο που βγαίνει στον λόφο μέσα στον αρχαιολογικό χώρο. Τρώμε μερικά σπυριά ρόδο και ακούμε την Ελένη να μιλά: ο Ξέρξης, η ναυμαχία της Σαλαμίνας, το νησί που φαίνεται πίσω από τον βράχο, οι αλεπούδες με τα μικρά τους που λέγεται ότι κατέφυγαν μέσα στον αρχαιολογικό χώρο μετά τη φωτιά στη Μάνδρα – η Ελευσίνα έγινε ξανά καταφύγιο.
Πίνουμε στην υγειά της Βιρτζίνια Γουλφ που ήρθε στην Ελευσίνα στις 23 Σεπτεμβρίου του 1906. Εγραψε: «Διανύσαμε 14 μίλια με την άμαξα για να πάμε στην Ελευσίνα ακολουθώντας, όπως μπορώ να υποθέσω, την Ιερά Οδό. Τέτοιες μέρες από όσο γνωρίζουμε συγκεντρώνονταν οι Αθηναίοι ντυμένοι με ωραία ενδύματα και πορεύονταν σχηματίζοντας πομπή προς τις μυστικές ιεροτελεστίες τους, τις οποίες κανείς δεν έπρεπε να μάθει. Εδώ είναι οι Ελαιώνες, οι λόφοι διάστικτοι με πράσινο πάνω στο γκρι, ο κάτασπρος δρόμος, ο καμπυλογράμμος κόλπος όπου βλέπεις τη Σαλαμίνα, οι αρχαίες λιμνούλες με ψάρια, όπου ιερείς ψάρευαν. Και τελικά, μετά από μία πορεία με πολλή ζέστη πάνω στα ίχνη αυτής της Ιερής πομπής- όπου έψελναν ύμνους και ένας χόρευε- ενώ προπορευόταν πέτρινο άγαλμα. Τελικά, λέω, φτάσαμε στην Ελευσίνα, με καθυστέρηση, περίπου, 2000 χρόνων».
Ακούμε την μαμά της Ελένης να τραγουδά ένα νυφιάτικο τραγούδι που ουσιαστικά μοιάζει με μοιρολόγια: παντρεύονταν οι γυναίκες και συχνά δεν έβλεπαν ξανά τους γονείς τους, έφευγαν σε άλλους τόπους. «Η απαγωγή της Περσεφόνης συνδέθηκε στην Ελληνική τέχνη και ποίηση με την εμπειρία της Ελληνίδας νύφης» λέει η Ελένη. «Τα κορίτσια παντρεύονταν λίγο μετά την εφηβεία τους ή κατά τη διάρκεια αυτής, με άνδρες που είχαν επιλέξει οι γονείς τους. Αν η οικογένεια του άνδρα δεν έμενε κοντά στην οικογένειά της νύμφης, τότε οι νύφες μπορεί και να μην έβλεπαν την οικογένειά τους συχνά ή και καθόλου μετά το γάμο τους. Η φυγή της νύφης από το σπίτι συνοδευόταν στη νεοελληνική παράδοση από νυφιάτικα μοιρολόγια που τραγουδούσε η μητέρα της».
Στη συνέχεια εισήλθαμε μέσα στον αρχαιολογικό χώρο, στην απόληξη της Ιεράς Οδού, εκεί από που προχωρούσαν μόνο όσοι θα συμμετείχαν στα Ελευσίνια μυστήρια. Καλούμαστε να βιώσουμε τον χώρο όχι μόνο μέσω της όρασης αλλά και της ακοής. Το ηχητικό τοπίο και οι μεγάλες σιωπές του ως αρμοί του. Κοιτάμε το σημείο όπου στέκονταν όσοι δεν επιτρεπόταν να περάσουν, να μπουν στα ελευσίνια μυστήρια. Εστεκαν εκεί παίζοντας παιχνίδια στο μάρμαρο με το χαραγμένο κύκλο -σαν αυτόν του trivial- μέχρι να περάσει η ώρα -θυμίζει τα παιχνίδια που κάναμε στο χώμα, παιδιά, στις εξοχές.
Μια μαυροφορεμένη γυναίκα, τα μαλλιά της πιασμένα ψηλά, λυγερή, με τη φούστα να ανεμίζει κινείται στον χώρο σαν σημείο στίξης όσων ακούμε. Σαν δείκτης της πυξίδας. Είναι η Δήμητρα που περιφέρεται αναζητώντας την κόρη της; ¨Ή είναι η Περσεφόνη, σκέφτομαι, έτσι όπως την βλέπω ξαφνικά να πέφτει σαν φύλλο δέντρο στο χώμα. Οι ανύπαντρες γυναίκες της ομάδας των περιπατητών κάθονται μπροστά από το καλλίχορον φρέαρ. «Πριν το 1950 εδώ χόρευαν χωρίς μουσική από όργανα οι ανύπαντρες γυναίκες της Ελευσίνας. Οι παντρεμένες χόρευαν στο ναό της Δήμητρας, εκεί (δείχνω) τραγουδώντας θρηνητικά τραγούδια στα αρβανίτικα» μας ενημερώνουν.
Προχωράμε στο Πλουτώνιο. Εκεί η είσοδος στον Αδη. Εκεί το σημείο από όπου επέστρεφε στη γη η Περσεφόνη. Στις κοιλότητες των βράχων ίχνη θυσιών και αφιερώσεων που ως σήμερα μπαίνουν και κάνουν διάφοροι στον χώρο -δωδεκαθεϊστές, όσοι συνομιλούν με τα μυστήρια του χώρου. Περπατάμε στην πομπική οδό, αντικρύζουμε δεξιά το σημείο που βρέθηκε η Καρυάτιδα το 1801 από τον Edward Daniel Clarke. Έναν Άγγλο αρχαιοδίφη. Μια γυναίκα στέκεται ως Καρυάτιδα, γονατισμένη στο χώμα και μας αφηγείται: «Μέχρι να το βρει και να οργανώσει την αρπαγή του ο Clarke, το άγαλμα λατρευόταν από τους κατοίκους. Τους κατοίκους του χωριού. Εδώ ήταν χωριό. Της άναβαν καντήλι. Ο Κλαρκ ήταν και ιερέας. Έριχναν και κοπριά γύρω του, πιστεύοντας πως έτσι θα είχαν καλή σοδειά. Σου έρχεται η μυρωδιά; Περιέχει άζωτο, κάλιο και αποτελεί πλούσια πηγή ιχνοστοιχείων. Ο Κλαρκ ήταν και χημικός. Φαντάζομαι την αρπαγή της Περσεφόνης εύκολη υπόθεση για έναν θεό. Αν και ούρλιαζε ήταν ανάλαφρη, νεαρή κοπέλα με λεπτούς αστραγάλους... Η Καρυάτιδα ζύγιζε περίπου 2 τόνους και το άκαμπτο πεντελικό μάρμαρο «έσκουζε» με τον τρόπο του, καθώς 100 χωρικοί το μετέφεραν προς τη θάλασσα. Τους πήρε πάνω από 9 ώρες. Ο Κλαρκ δεν ήταν θεός. Τώρα, βρίσκεται ακριβώς 2.966 χλμ από εδώ NORTH-WEST. In Cambridge».
Οσες φορές και αν έχω βρεθεί στον χώρο ήδη από μαθήτρια, όσες φορές και αν έχω διαβάσει για αυτόν, ή έχω ξεναγηθεί, ποτέ δεν ένιωσα ότι πατώ τόσο στέρεα στην ιστορία του και στις εμπειρίες που γέννησε, σαν ξυπόλυτη για να νιώθω κάθε ακίδα του, κάθε γυαλάδα του μάρμαρου και υγρασία του χώματος. Ναι, αυτό το έργο, η αφηγηματική αρχαιολογία αξίζει να μείνει για πάντα εδώ. Θέλω να διαμαρτυρηθώ: να γίνεται κάθε μέρα, όλο τον χρόνο να γίνει η κορυφαία παρακαταθήκη που θα αφήσει η Πολιτιστική Πρωτεύουσα μαζί με τις υλικές υποδομές. Διότι βαπτίζεσαι Ελευσίνιος και αποκτά κάτι πιο βαθύ από την πληροφορία: μια μνήμη διαρκή.
Καθόμαστε μες στη σιωπή στο θέατρο, ανηφορίζουμε προς το εκκλησάκι, καθόμαστε στα σκαλιά και ακούμε το τραγούδισμα του ξεναγού μας που ο αέρας έχει πάρει τον ανθό της παπαρούνας από τον μίσχο της. Δεν ξέρω αν ο κυκεώνας ήταν το πρόσχημα, ένα placebo για να πιστέψει όποιος προσερχόταν στα ελευσίνια μυστήρια ότι μπαίνει σε μια κατάσταση μέθεξης και ανάδυσης. Νομίζω ο ίδιος ο χώρος αναδύει αυτές τις ιδιότητες, σαν τα θεραπευτικά λουτρά.
Eπιθυμία της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας είναι να παραμείνει η «Αφηγηματική Αρχαιολογία» στην Ελευσίνα ως σταθερή δράση και πέρα από τη χρονιά του τίτλου και να ανοίξει το έργο σε διεθνείς συνεργασίες και εξελίξεις.
Καθόλη τη διάρκεια της περιήγησης ένιωθα ότι κάπου βλέπω ξαφνικά στο βάθος την Δήμητρα, την Περσεφόνη, με το θρόισμα των παπαρούνων. Αλλά και ότι διαρκώς έχω δίπλα μου την Δέσποινα Γερουλάνου, το βήμα της στα χαλίκια.
**Σύλληψη: Γενική Καλλιτεχνική Διεύθυνση 2023 Ελευσίς
Επιμέλεια – Σκηνοθεσία: Gemma Hansson Carbone
Επιστημονική σύμβουλος: Ιουλία Καούρα
Συνεργάτης σκηνοθέτις: Ηλιάνα Καλαδάμη
Καλλιτέχνες – ερευνητές: Ηλέκτρα Αγγελοπούλου, Θανάσης Ακοκκαλίδης, Ηλέκτρα Καρτάνου, Κωνστάντζα Kαψάλη, Βασίλης Μαυριανός, Ελένη Μολέσκη, Νικολέτα Ξεναρίου, Gary Salomon
Συνεργάτες στις προπαρασκευαστικές περιόδους: Γιώργος Κριθαράς, Φαίδων Μουδόπουλος, Βλαδίμηρος Νικολούζος
Συντονισμός παραγωγής: MENTOR
.