Βραβεύτηκε με Πούλιτζερ, μπήκε στα best seller των New York Times, έγραψε κριτική για αυτό ο Ομπάμα. Το βιβλίο «Ο έκτος αφανισμός» της Elizabeth Kolbert κυκλοφορεί σε λίγες μέρες στην Ελλάδα από το Μεταίχμιο. Εξασφαλίσαμε προδημοσίευση από το πολυσυζητημένο βιβλίο.
Εδώ και μισό δισεκατομμύριο χρόνια έχουν συμβεί πέντε μαζικοί αφανισμοί, κατά τους οποίους η βιοποικιλότητα μειώθηκε ξαφνικά και δραματικά. Επιστήμονες σε όλο τον κόσμο παρακολουθούν τον έκτο αφανισμό, που προβλέπεται πως θα είναι ο πιο σαρωτικός από τότε που η πρόσκρουση του αστεροειδούς εξόντωσε τους δεινόσαυρους. Αυτή τη φορά, όμως, η αιτία είναι ο άνθρωπος.
Η βραβευμένη δημοσιογράφος και συγγραφέας, επισκέπτρια καθηγήτρια στο Williams College Elizabeth Kolbert, προσφέρει μια συγκινητική και πλήρη καταγραφή των εξαφανίσεων που συμβαίνουν μπροστά στα µάτια µας. Δείχνει ότι ο έκτος αφανισμός είναι πιθανό να είναι η διαχρονικότερη παρακαταθήκη του ανθρώπινου είδους και µας αναγκάζει να επανεξετάσουμε το θεμελιώδες ερώτημα του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος.
O Mπάρακ Ομπάμα έγραψε για το βιβλίο: «ένα εξαιρετικό κείμενο που µας δείχνει ξεκάθαρα ότι δεν είναι καθόλου απίθανο να συμβούν μεγάλες και απότομες αλλαγές. Έχουν συμβεί στο παρελθόν και μπορούν να ξανασυμβούν». Ακολουθεί η προδημοσίευση που εξασφάλισε το iefimerida, πριν από την επίσημη κυκλοφορία του βιβλίου την Παρασκευή 9 Μαρτίου.
Ο έκτος αφανισμός - Atelopus zeteki
Το Ελ Βάλε Nτε Αντόν, στον κεντρικό Παναμά, είναι μια μικρή πόλη εν μέσω ηφαιστειακού κρατήρα, που δημιουργήθηκε πριν από περίπου ένα εκατομμύριο χρόνια. Ο κρατήρας έχει πλάτος σχεδόν έξι χιλιόμετρα, όταν όμως ο καιρός είναι καθαρός, μπορεί κανείς να δει τους ανισόπεδους λόφους που περιβάλλουν την πόλη σαν τοίχοι ερειπωμένου πύργου. Το Ελ Βάλε έχει έναν κεντρικό δρόμο, ένα αστυνομικό τμήμα και μια υπαίθρια αγορά. Πέρα από τα συνήθη παναμέζικα καπέλα και τα ζωηρόχρωμα κεντήματα, η αγορά προσφέρει πιθανότατα τη μεγαλύτερη ποικιλία στον κόσμο σε χρυσά αγαλματίδια που απεικονίζουν βατράχους. Βλέπει κανείς χρυσούς βατράχους να αναπαύονται σε φύλλα και χρυσούς βατράχους να σηκώνονται στα πίσω πόδια και –παρότι αυτό το καταλαβαίνεις πιο δύσκολα– χρυσούς βατράχους να κρατούν κινητά τηλέφωνα. Υπάρχουν χρυσοί βάτραχοι που φορούν φουντωτές φούστες και χρυσοί βάτραχοι που χορεύουν και χρυσοί βάτραχοι που καπνίζουν τσιγάρα σε πιπάκι όπως του Φραγκλίνου Ρούζβελτ. Ο χρυσός βάτραχος, που έχει χρώμα κίτρινο, σαν ταξί, με σκούρες καφέ κηλίδες, είναι ενδημικός στην περιοχή γύρω από το Ελ Βάλε. Θεωρείται τυχερό σύμβολο στον Παναμά, η εικόνα του τυπώνεται (ή τουλάχιστον τυπωνόταν) στα λαχεία.
Μόλις πριν από μία δεκαετία ήταν εύκολο να διακρίνει κανείς βατράχους στους λόφους γύρω από το Ελ Βάλε. Οι βάτραχοι είναι δηλητηριώδεις –έχει υπολογιστεί ότι το δηλητήριο που περιέχεται στο δέρμα ενός και μόνο ζώου μπορεί να σκοτώσει χίλια ποντίκια μέσου μεγέθους–, εξού και το ζωηρό χρώμα που τους κάνει να ξεχωρίζουν στo έδαφος του δάσους. Ένα ρυάκι όχι μακριά από το Ελ Βάλε έχει το προσωνύμιο Ρέμα των Χιλίων Βατράχων. Προχωρώντας κατά μήκος του, έβλεπες τόσους χρυσούς βατράχους να λιάζονται στις όχθες που, όπως μου το έθεσε ένας ερπετολόγος που είχε επισκεφτεί πολλές φορές την περιοχή, ≪ήταν μια τρέλα – μια απόλυτη τρέλα≫.
Κι ύστερα οι βάτραχοι γύρω από το Ελ Βάλε άρχισαν να εξαφανίζονται. Το πρόβλημα –τότε δεν το θεωρούσαν ακόμη κρίση– παρατηρήθηκε πρώτη φορά στα δυτικά, κοντά στα σύνορα του Παναμά με την Κόστα Ρίκα. Μια Αμερικανίδα υποψήφια διδάκτορας έτυχε να μελετά τους βατράχους στο τροπικό δάσος της περιοχής. Επέστρεψε στις Ηνωμένες Πολιτείες για λίγο ώστε να γράψει τη διατριβή της και, όταν επανέκαμψε, δεν μπορούσε να βρει τους βατράχους, και μάλιστα ούτε και κανένα άλλο αμφίβιο. Δεν είχε ιδέα τι συνέβαινε, αλλά από τη στιγμή που χρειαζόταν βατράχους για την έρευνά της, επέλεξε ένα άλλο σημείο να τη διεξαγάγει, προς τα ανατολικά. Στην αρχή, οι βάτραχοι στο νέο σημείο έδειχναν υγιείς・ κι έπειτα συνέβη το ίδιο: τα αμφίβια εξαφανίστηκαν. Η καταστροφή εξαπλωνόταν σε όλο το τροπικό δάσος μέχρι που, το 2002 πια, οι βάτραχοι στους λόφους και τα ρυάκια γύρω από την πόλη Σάντα Φε, περίπου ογδόντα χιλιόμετρα στα δυτικά του Ελ Βάλε, ουσιαστικά εξαφανίστηκαν. Το 2004 άρχισαν να εμφανίζονται μικρά πτώματα ακόμα πιο κοντά στο Ελ Βάλε, γύρω από μια πόλη γνωστή ως Ελ Κοπέ. Πλέον, μια ομάδα βιολόγων, από τον Παναμά και τις Ηνωμένες Πολιτείες, είχε φτάσει στο συμπέρασμα ότι ο χρυσός βάτραχος ήταν σε σοβαρό κίνδυνο. Αποφάσισαν να προσπαθήσουν να διατηρήσουν ένα μικρό μέρος του πληθυσμού, παίρνοντας από το δάσος μερικές δεκάδες μέλη από το κάθε φύλο και τοποθετώντας τα σε εσωτερικό χώρο. Ό,τι όμως σκότωνε τους βατράχους κινούνταν πιο γρήγορα απ’ όσο φοβούνταν οι βιολόγοι. Πριν προλάβουν να φέρουν σε πέρας το σχέδιό τους, τους χτύπησε το κύμα.
Η υπέροχη εικονογράφιση του Τhe New Yorker για την παρουσίαση του βιβλίου, από τον David Hughes
***
Πρώτη φορά διάβασα για τους βατράχους του Ελ Βάλε σε ένα περιοδικό για τη φύση που απευθυνόταν σε παιδιά και το είχα αγοράσει για τα δικά μου. Το άρθρο, που είχε έγχρωμες φωτογραφίες του χρυσού βατράχου του Παναμά και άλλων ειδών με ζωηρά χρώματα, έλεγε την ιστορία της μάστιγας που εξαπλωνόταν και των προσπαθειών των βιολόγων να την προλάβουν. Οι βιολόγοι είχαν την ελπίδα να φτιάξουν ένα νέο εργαστήριο στο Ελ Βάλε, αλλά δεν ήταν έτοιμο εγκαίρως. Έσπευσαν να σώσουν όσο περισσότερα από τα ζώα μπορούσαν, παρόλο που δεν είχαν πού να τα βάλουν. Οπότε, τι έκαναν στο τέλος; Τα έβαλαν ≪στο ξενοδοχείο για βατράχους, φυσικά!≫. Το ≪απίστευτο ξενοδοχείο για βατράχους≫ –μια τοπική πανσιόν στην πραγματικότητα– συμφώνησε να φιλοξενήσει τους βατράχους (στις δεξαμενές τους) σε μερικά νοικιασμένα δωμάτια.
≪Με τους βιολόγους στη διάθεσή τους, οι βάτραχοι απολάμβαναν αριστοκρατική διαμονή, που περιλάμβανε υπηρετικό προσωπικό και υπηρεσίες δωματίου≫ επισήμανε το άρθρο. Στους βατράχους σέρβιραν επίσης λαχταριστά, φρέσκα γεύματα – ≪τόσο φρέσκα μάλιστα, που το φαγητό μπορούσε να πηδήξει από το πιάτο≫.
Μόλις λίγες εβδομάδες αφού είχα διαβάσει για το ≪απίστευτο ξενοδοχείο για βατράχους≫, έπεσα πάνω σε άλλο ένα άρθρο για βατράχους, γραμμένο σε εντελώς διαφορετικό τόνο. Το συγκεκριμένο, που εμφανίστηκε στο επιστημονικό περιοδικό Proceedings of the National Academy of Sciences, το είχαν γράψει δύο ερπετολόγοι. Ο τίτλος του ήταν ≪Are We in the Midst of the Sixth Mass Extinction? A View from the World of Amphibians≫ [≪Μήπως είμαστε στη μέση του έκτου μαζικού αφανισμού; Από τη σκοπιά του κόσμου των αμφίβιων≫]. Οι συγγραφείς ήταν ο Ντέιβιντ Ουέικ από το πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ και ο Βανς Βρέντενμπουργκ, από το Σαν Φρανσίσκο Στέιτ, και επισήμαναν ότι ≪έχουν συμβεί πέντε μεγάλοι μαζικοί αφανισμοί στην ιστορία της ζωής στον πλανήτη αυτό≫. Περιέγραψαν τους αφανισμούς αυτούς ως γεγονότα που οδήγησαν σε μια ≪βαθιά απώλεια βιοποικιλότητας≫. Ο πρώτος συνέβη κατά την ύστερη Ορδοβίκια Περίοδο, περίπου πριν από 450 εκατομμύρια χρόνια, όταν και τα έμβια όντα ήταν ακόμη κατά κύριο λόγο περιορισμένα στο νερό. Ο πιο καταστροφικός συνέβη στο τέλος της Πέρμιας Περιόδου, πριν από κάπου 250 εκατομμύρια χρόνια, και έφτασε επικίνδυνα κοντά στο να αδειάσει εντελώς τη Γη. (Το γεγονός αυτό αναφέρεται ορισμένες φορές ως ≪η μητέρα των μαζικών αφανισμών≫
ή ≪το μεγάλο θανατικό≫.) Ο πιο πρόσφατος –και διάσημος– μαζικός αφανισμός προέκυψε στο τέλος της Κρητιδικής Περιόδου・ εξαφάνισε, πέρα από τους δεινόσαυρους, και τους πλησιόσαυρους, τους μοσάσαυρους, τους αμμωνίτες και τους πτερόσαυρους. Οι Ουέικ και Βρέντενμπουργκ υποστήριξαν ότι, με βάση τα ποσοστά αφανισμού στα αμφίβια, εκτυλισσόταν αυτή τη στιγμή ένα γεγονός αντίστοιχης καταστροφικής φύσης. Το άρθρο τους είχε μόνο μια φωτογραφία, με περίπου δέκα ορεινούς κιτρινοπόδαρους βατράχους –όλους νεκρούς–, να κείτονται πρησμένοι και ανάσκελα σε κάτι βράχους.
Καταλάβαινα γιατί ένα περιοδικό για παιδιά είχε επιλέξει να δημοσιεύσει φωτογραφίες ζωντανών βατράχων, και όχι νεκρών. Καταλάβαινα επίσης και το κίνητρο που είχαν να αναδείξουν, σε στιλ Μπέατριξ Πότερ πόσο χαριτωμένο ήταν να παραγγέλνουν υπηρεσίες δωματίου τα αμφίβια. Και πάλι όμως, είχα την εντύπωση, ως δημοσιογράφος, ότι το περιοδικό έκρυβε το ζουμί της ιστορίας. Οποιοδήποτε γεγονός έχει συμβεί μόλις πέντε φορές από την πρώτη φορά που εμφανίστηκε σπονδυλική στήλη στα ζώα, κάπου πεντακόσια εκατομμύρια χρόνια νωρίτερα, πρέπει να θεωρείται εξαιρετικά σπάνιο. Η ιδέα ότι ένα έκτο τέτοιο γεγονός συμβαίνει αυτή τη στιγμή, ουσιαστικά μπροστά στα μάτια μας, μου φάνηκε, για να χρησιμοποιήσω τον επιστημονικό όρο, αδιανόητη. Και σίγουρα άξιζε τον κόπο να αφηγηθεί κανείς και αυτή την ιστορία – μια ιστορία μεγαλύτερη, πιο ζοφερή και πολύ πιο σημαντική. Αν είχαν δίκιο οι Ουέικ και Βρέντενμπουργκ, τότε όσοι ζούμε σήμερα δεν βλέπουμε απλώς ένα από τα πιο σπάνια γεγονότα στην ιστορία της ζωής, αλλά το προκαλούμε κιόλας. ≪Ένα ψηλόλιγνο είδος≫ παρατήρησαν οι δύο επιστήμονες ≪έχει αποκτήσει ασυναίσθητα την ικανότητα να επηρεάζει ευθέως τη δική του μοίρα και τη μοίρα των περισσότερων ειδών του πλανήτη≫. Λίγες μέρες αφού διάβασα το άρθρο των Ουέικ και Βρέντενμπουργκ, έκλεισα εισιτήριο για τον Παναμά.
Το Κέντρο Διάσωσης Αμφιβίων του Ελ Βάλε βρίσκεται σ’ έναν χωματόδρομο όχι μακριά από την υπαίθρια αγορά όπου πωλούνται τα χρυσά αγαλματίδια με τους βατράχους. Έχει περίπου το μέγεθος ευρύχωρου σπιτιού των προαστίων και είναι στην πίσω γωνία ενός μικρού, ληθαργικού ζωολογικού κήπου, λίγο πιο κάτω από ένα κλουβί με πολύ ληθαργικούς βραδύποδες. Το κτίριο όλο είναι γεμάτο δεξαμενές. Δεξαμενές είναι κολλημένες στον τοίχο στη σειρά, και μερικές ακόμα δεξαμενές είναι στοιβαγμένες στο κέντρο της αίθουσας, σαν βιβλία στα ράφια βιβλιοθήκης. Οι ψηλότερες δεξαμενές έχουν μέσα είδη όπως τον βάτραχο-λεμούριο, που ζει στα φυλλώματα του δάσους・ οι πιο κοντές δεξαμενές είναι για είδη όπως ο μεγαλοκέφαλος βάτραχος-κλέφτης, που ζει στο έδαφος του δάσους. Δεξαμενές για κερασφόρους μαρσιποφόρους βατράχους, που φέρουν ειδικό μάρσιπο για τα αυγά τους, βρίσκονται δίπλα σε δεξαμενές με κρανοκέφαλους βατράχους, που μεταφέρουν τα αυγά τους στην πλάτη. Μερικές δεκάδες δεξαμενές είναι για τους χρυσούς βατράχους του Παναμά, του είδους Atelopus zeteki.
Οι χρυσοί βάτραχοι έχουν ένα χαρακτηριστικό, αργό περπάτημα και θυμίζουν μεθυσμένους που προσπαθούν να περπατήσουν ευθεία. Έχουν μακριά και αδύνατα άκρα, μυτερές κίτρινες μουσούδες και πολύ σκούρα μάτια, μέσα από τα οποία κοιτάζουν επιφυλακτικά τον κόσμο. Ρισκάρω να με θεωρήσετε ελαφρόμυαλη λέγοντας ότι δείχνουν έξυπνοι. Στη φύση, τα θηλυκά γεννούν τα αυγά τους σε ρηχό τρεχούμενο νερό・ τα αρσενικά, εν τω μεταξύ, υπερασπίζονται την περιοχή τους καθισμένα πάνω σε βράχους καλυμμένους από βρύα. Στο Κέντρο Διάσωσης Αμφιβίων, η κάθε δεξαμενή με χρυσό βάτραχο έχει το δικό της τρεχούμενο νερό, το οποίο φέρνει ένα μικρό λάστιχο, ώστε τα ζώα να μπορούν να αναπαραχθούν στην προσομοίωση αυτή των ρυακιών που κάποτε ήταν το σπίτι τους. Σε ένα από τα γιαλαντζί αυτά ρυάκια, πρόσεξα σειρές από μικρά, σαν μαργαριτάρια, αυγά. Σε έναν ασπροπίνακα εκεί κοντά κάποιος είχε σημειώσει με ενθουσιασμό ότι ένας από τους βατράχους είχε ≪depositό huevos!!≫.
Το Κέντρο Διάσωσης Αμφιβίων βρίσκεται περίπου στη μέση της περιοχής όπου ζει ο χρυσός βάτραχος, αλλά είναι, σκόπιμα, εντελώς αποκομμένο από τον έξω κόσμο. Τίποτα δεν μπαίνει στο κτίριο χωρίς να απολυμανθεί πλήρως, συμπεριλαμβανομένων και των βατράχων, οι οποίοι, για να αποκτήσουν πρόσβαση, πρέπει πρώτα να κάνουν μπάνιο σε διάλυμα χλωρίου. Οι άνθρωποι που επισκέπτονται το κέντρο πρέπει να φορούν ειδικά παπούτσια και να μην έχουν μαζί τους τις τσάντες, τα σακίδια και τον εξοπλισμό που είχαν χρησιμοποιήσει έξω. Το νερό που μπαίνει στις δεξαμενές έχει φιλτραριστεί και περάσει από ειδική επεξεργασία. Όλα αυτά τα μέτρα προστασίας σφραγίζουν το μέρος από τον έξω κόσμο και αφήνουν την αίσθηση ότι πρόκειται για υποβρύχιο ή, αν είναι να χρησιμοποιήσουμε μια πιο κατάλληλη μετα φορά, για κιβωτό εν μέσω κατακλυσμού.
Ο διευθυντής του Κέντρου Διάσωσης Αμφιβίων είναι από τον Παναμά και ονομάζεται Εντγκάρντο Γκρίφιθ. Ο Γκρίφιθ είναι ψηλός, με φαρδιούς ώμους, στρογγυλό πρόσωπο και πλατύ χαμόγελο. Σε κάθε αυτί έχει έναν ασημένιο κρίκο και στην αριστερή του γάμπα έχει ένα μεγάλο τατουάζ: τον σκελετό ενός φρύνου. Ο Γκρίφιθ είναι πλέον γύρω στα τριάντα πέντε και έχει αφιερώσει μεγάλο μέρος της ενήλικης ζωής του στα αμφίβια του Ελ Βάλε, κάνοντας και τη σύζυγό του, μια Αμερικανίδα που ήρθε στον Παναμά ως εθελόντρια για το Ειρηνευτικό Σώμα, να λατρεύει κι εκείνη τους βατράχους. Ο Γκρίφιθ ήταν ο πρώτος που παρατήρησε τα μικρά πτώματα που άρχισαν να εμφανίζονται στην περιοχή, ενώ ο ίδιος συνέλεξε πολλά από τα αρκετές εκατοντάδες αμφίβια που έκλεισαν δωμάτιο στο ξενοδοχείο. (Τα ζώα μεταφέρθηκαν στο Κέντρο Διάσωσης Αμφιβίων όταν ολοκληρώθηκε το κτίριο.) Αν το κέντρο είναι ένα είδος κιβωτού, ο Γκρίφιθ είναι ο Νώε, παρότι τα καθήκοντά του διαρκούν περισσότερο, αφού έχουν παρέλθει από καιρό οι σαράντα μέρες θητείας. Ο Γκρίφιθ μου είπε ότι βασικό μέρος της δουλειάς του είναι να γνωρίσει τους βατράχους ως άτομα. ≪Ο καθένας από αυτούς έχει για μένα την ίδια αξία με έναν ελέφαντα≫ είπε.
Την πρώτη φορά που επισκέφτηκα το κέντρο, ο Γκρίφιθ μου επισήμανε ότι οι εκπρόσωποι του είδους έχουν πλέον αφανιστεί από τη φύση. Μεταξύ των αφανισμένων, πέραν του χρυσού βατράχου του Παναμά, ήταν και ο δενδροβάτραχος του Ραμπ, που πρώτη φορά ανακαλύφθηκε μόλις το 2005. Την εποχή της επίσκεψής μου, το κέντρο είχε μείνει με μόλις έναν βάτραχο του Ραμπ, οπότε είχε προφανώς χαθεί η ευκαιρία να σωθεί έστω κι ένα ζεύγος βατράχων, αλά Νώε. Ο βάτραχος, καφεπράσινου χρώματος με κίτρινες κηλίδες, είχε μήκος περίπου δέκα εκατοστών και δυσανάλογα μεγάλα πόδια, που τον έκαναν να μοιάζει με αδέξιο έφηβο. Οι δενδροβάτραχοι του Ραμπ ζούσαν στο δάσος πάνω από το Ελ Βάλε και γεννούσαν τα αυγά τους σε τρύπες δέντρων. Το ασυνήθιστο, ίσως και μοναδικό, της υπόθεσης ήταν πως τα αρσενικά μέλη του είδους φρόντιζαν τους γυρίνους επιτρέποντας στα μικρά τους να τρώνε, στην κυριολεξία, το δέρμα από την πλάτη τους. Ο Γκρίφιθ είπε ότι πίστευε πως πιθανότατα υπήρχαν πολλά είδη αμφιβίων που δεν είχαν βρεθεί κατά την αρχική βιαστική συλλογή ειδών για το Κέντρο Διάσωσης, και τα οποία έχουν έκτοτε εξαφανιστεί・ ήταν δύσκολο να ξέρει κανείς πόσα ήταν αυτά, αφού τα περισσότερα ήταν πιθανότατα άγνωστα στην επιστήμη. ≪Δυστυχώς≫ μου είπε, ≪χάνουμε όλα αυτά τα αμφίβια πριν καν μάθουμε ότι υπάρχουν≫. ≪Ακόμα και οι καθημερινοί άνθρωποι του Ελ Βάλε το έχουν προσέξει≫ είπε. ≪Μου λένε: “Τι συνέβη στους βατράχους; Δεν τους ακούμε πια να κοάζουν”≫.