«Τι καλά τα λέει το αηδόνι» -Είδαμε την αναπάντεχη έκθεση μέσα στον πλούτο του Μουσείου Μπενάκη [εικόνες]

Ο τίτλος είναι ο στίχος ενός μοιρολογιού. Μέσα στην αμετακίνητη, συγκλονιστική μουσειακή έκθεση του πρώτου ορόφου στο Μουσείο Μπενάκη, όπως την έχτισε ο Αγγελος Δεληβορριάς, η Νικομάχη Καρακωστάνογλου και ο Ηλίας Παπαηλιάκης δημιουργούν μια νέα αφήγηση με τα έργα τους.

Στέκομαι ανάμεσα σε ένα σμήνος κεντημένων πουλιών, φυτών, μυθικών πλασμάτων της χώρας στον πρώτο όροφο του Μουσείου Ελληνικού Πολιτισμού Μπενάκη. Στις αίθουσες 17,18 και 19, όπου πάντα, όσες φορές και αν έχω βρεθεί τα εκθέματα με ξαφνιάζουν σαν να είναι η πρώτη μου επίσκεψη. Και εκεί μέσα σε αυτή την αφήγηση των πολλαπλών τιτιβισμάτων, σαν σε μια μεγάλη ευανάγνωστη γραφή, διαβάζω την αλφαβήτα των έργων τέχνης που δημιούργησαν η Νικομάχη Καρακωστάνογλου με τον Ηλία Παπαηλιάκη, μετά από πρόσκληση της Πολίνας Κοσμαδάκη.

Στη σάλα του κοζανίτικου αρχοντικού από τον 18 αιώνα που έχει ολόκληρο μεταφερθεί στην αίθουσα 18, στέκουν τέσσερις οντότητες, τέσσερις φιγούρες σαν να παρακολουθούν, να κουτσομπολεύουν, να σε προσκαλούν. Κατοικούν τον χώρο. Είναι οι «Μήτρες» έργα της Νικομάχης από κόκκινο πηλό, φιγούρες αγέρωχες με τα πολλαπλά τους χέρια -ή μήπως είναι μπούκλες μακριές που κατεβαίνουν κάτω από τον λαιμό. Απέναντι ακριβώς, στον οντά, ο Ηλίας Παπαηλιάκης έχει τοποθετήσει ένα οικόσημο. Τέσσερις μεγάλες λευκές πλάκες που φέρουν επάνω ένα κόκκινο πλάσμα που θυμίζει κατσίκα. Μοιάζει με αυτά τα πλάσματα, μυθικά η πραγματικά που διατρέχουν τα κεντήματα και τα ξυλόγλυπτα του πρώτου ορόφου στο Μουσείο Μπενάκη.

«Είναι σαν εισβολή χρώματος» λέω στον Παπαηλιάκη. «Όχι σαν, είναι» μου απαντά. Οι πλάκες έχουν ρωγμές «έτσι βγήκαν από τον φούρνο και μου άρεσαν. Δουλεύτηκε το σχέδιο με βάση τις ρωγμές, τα θραύσματα και τα τραύματα του υλικού», μου εξηγεί. Στην έκθεση που φέρει τον τίτλο ενός μοιρολογιού, δεν θα δούμε ανεξάρτητα έργα των δημιουργών. Με εξαίρεση αυτές τις δυο αίθουσες, όλα τα άλλα έργα, οι 20 σταθμοί μέσα στον όροφο, είναι έργα κοινά. «Εφτιαχνα τα έργα με πηλό και τα έστελνα στον Ηλία για να τα ζωγραφίσει» μου λέει η Νικομάχη Καρακωστάνογλου. Το έργο ξεκινούσε με μια δική της χειρονομία και κατέληγε να κλείσει σαν κύκλος με τη χειρονομία του Παπαηλιάκη.

Η επιλογή των χώρων έγινε με κοινή συμφωνία των τριών. «Γρήγορα, ενστικτωδώς, χωρίς καμία διαφωνία. Δεν έγιναν πρώτα τα έργα και μετά τα τοποθετήσαμε. Το αντίθετο. Πρώτα φωτίστηκαν οι γωνίες που μας ενδιέφεραν και μετά έγιναν τα έργα. Το καθένα είναι φτιαγμένο για τον χώρο του» λέει η Νικομάχη. Κοιτώ τους Αρχαγγέλους στην αίθουσα 27, πλάι στα υπέροχα ξυλόγλυπτα τέμπλα που καλύπτουν τους τοίχους. Τέσσερις φιγούρες. «Είδα τα κενά στα τέμπλα και ήταν σαν να λείπουν εικόνες. Αμέσως σκέφτηκα τους αρχαγγέλους. Ετσι όπως είναι ζωγραφισμένα σε όλες τις πλευρές δεν ξέρεις ποιο είναι το μπρος και ποιο το πίσω. Η έννοια του βάθους και του κενού χώρου, σε κάνει να αναρωτιέσαι ακόμα και ποιο είναι το μέσα και ποιο το έξω». Είναι εκπληκτικό πως η παρουσία αυτών των έργων μέσα στη μουσειακή έκθεση σε κάνει να παρατηρείς και άλλα πράγματα. Σαν να βλέπεις το  μουσείο καλύτερα.

Η Πολίνα Κοσμαδάκη, επιμελήτρια του Μουσείου Μπενάκη  και φυσικά της συγκεκριμένης έκθεσης μιλά για τα έργα που δημιουργήθηκαν, τονίζοντας ότι ο συγκεκριμένος χώρος δεν τους ενέπνευσε απλώς για να φτιάξουν έργα για μια γκαλερί όπως έχει συμβεί με πλήθος Ελληνων και ξένων καλλιτεχνών στο παρελθόν, αλλά για το ίδιο το μουσείο. «Είναι οι υλικότητες, οι παραστάσεις, τα μοτίβα και ο διάκοσμος, τα χρώματα, οι παραδόσεις, τα τραγούδια, τα πουλιά, οι εποχές του χρόνου και της ιστορίας. Ενας μυστικισμός και μια μύηση στην ατμόσφαιρα καθημερινών ή θρησκευτικών λειτουργιών και εμβάθυνσης στην πραγματικότητα». Kαι όλα έγιναν γρήγορα, με ένστικτο, με εσωτερικό ρυθμό «πριν προλάβουν να στεγνώσουν μέσα μας και αρχίσουμε να τα λογοκρίνουμε», εξηγεί ο Ηλίας Παπηλιάκης.

Όμως μέσα σε αυτό το δάσος εικόνων και νοημάτων και βιωμάτων, υπάρχει και η αίθουσα της σιωπής. Στο βάθος ένα αλλόκοτο κατασκεύασμα, που η ομορφιά του δεν σε αποτρέπει από το να θυμώσεις. Ένα είδος κλουβιού για την γυναίκα. Ονομάζεται λεντίκα. Χρυσοποίκιλτο επιζωγραφισμένο κουβούκλιο με παράθυρα και πόρτα, η σκεπή του οποίου καλύπτεται από δέρμα. Στις δύο πλευρές, εξωτερικά, υπάρχουν σιδερένιες χειρίδες, μέσα από τις οποίες περνούσαν τα δοκάρια που χρησίμευαν για τη μεταφορά του επιβάτη της λεντίκας από βαστάζους. Ανήκε στην Ιωάννα, σύζυγο του Διονυσίου Γ. Βούλτσου (1788-1846), ο οποίος διετέλεσε έπαρχος της Ζακύνθου και γερουσιαστής της Επτανήσου. Aπό τη Ζάκυνθο, αρχές 19ου αι.

Απέναντι από την λεντίκα, στήθηκαν οι 4 σιωπές. Μικρά πήλινα παραλληλόγραμμα που θυμίζουν το σχήμα του κουβούκλιου, με διαφορετικές οπές που είναι ο χώρος που έχει μια γυναίκα για να μιλήσει. Ο Παπηλιάκης τα ζωγράφισε με μαύρο χρώμα. «Είναι προφανές ότι πήραμε αφορμές και για συμπαραδηλώσεις σε σχέση με πολιτικά ζητήματα. Οίκος, θέση της γυναίκας, εγκλεισμός, απαγόρευση να μιλάς, γυναίκα καταδικασμένη στη σιωπή» λέει η Πολίνα Κοσμαδάκη.

Ηδη είναι κατανοητό ότι έχουμε να κάνουμε με μια ξεχωριστή, άκρως ενδιαφέρουσα και η αλήθεια είναι σχεδόν εμβυθιστική εμπειρία περιήγησης σε μια έκθεση με έργα site specific. Kαι ενώ έχουμε σχεδόν συνηθίσει πλέον την συνύπαρξη της σύγχρονης τέχνης με αρχαιολογικά ευρήματα, εδώ είναι η πρώτη φορά που βλέπουμε τόσο έντονα την συνύπαρξή της με τη λαϊκή παράδοση. Με έργα ειδικά φτιαγμένα για την εικαστική, κοινωνική και ιστορική διαδρομή του χώρου. Και με κάποιον υπέροχο τρόπο, είναι σαν ο Αγγελος Δεληβορριάς να είναι συνδημιουργός της έκθεσης «Τι καλά το λέει το αηδόνι».

Μετά τη σιωπή, διασχίζουμε την αίθουσα με τα έργα περιηγητών του 18^ου αιώνα ακούγοντας τη σύνθεση που έκανε ειδικά για την έκθεση ο Χρύσανθος Χριστοδούλου, που είναι σχεδόν μια δική του ανάγνωση του μοιρολογιού. Ο ήχος αναδύεται πίσω από ένα ξυλόγλυπτο μπαούλο και είναι η γέφυρα προς το θρόισμα, το επόμενο μεγάλο εντυπωσιακό έκθεμα. Η Νικομάχη Καρακωστάνογλου έστειλε 21 σωλήνες από κόκκινο πηλό στον Παπαηλιάκη, δεμένες σφιχτά σε τρίγωνο.  Αυτός τις άνοιξε, τις έβαλε σε μια παράταξη που έρχεται σε διάλογο με τις γυναικείες μορφές με τις στολές στο βάθος της αίθουσες, ή με τους κίονες του Παρθενώνα στον μεγάλο πίνακα αριστερά της εγκατάστασης.

Και αυτό το δάσος από πήλινες σωλήνες, το ζωγράφισε με χρώματα που δεν έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε στην παλέτα του και με μορφές και περιγράμματα ξεχωριστά που παραπέμπουν στον κόσμο του μουσείου. Για να μπορέσει να ζωγραφίσει αυτές τις στενές κυλινδρικές επιφάνειες, ο Παπαηλιάκης αισθάνθηκε ότι πρέπει να γίνει σαν τον άνεμο. Και ουσιαστικά έγινε. Ετσι ονόμασαν το έργο «Θρόισμα».

Μου αρέσει πάντα να ακούω τις ιστορίες πίσω από τη δημιουργία των έργων. Την ιδέα, την πρόθεση, το σκεπτικό, αλλά και αυτή την βαθιά προσωπική εμπλοκή, την σωματική επένδυση των δημιουργών. Εδώ το βλέπουμε, μαζί με την κατάδυση φυσικά στη μνήμη, κάτι που ο πρώτος όροφος του Μουσείου Μπενάκη σε προκαλεί να κάνεις καθώς περπατάς σε κάθε μια από τις αίθουσες.

Μια παιδική ζωγραφιά προβάλλει ξαφνικά. Κάτω από τον αριστουργηματικό χρυσοκέντητο ενεπίγραφο επιτάφιο, εργασμένο από τη φημισμένη κεντήστρα Δεσποινέτα στην Κωνσταντινούπολη το 1682, με προορισμό το μητροπολιτικό ναό της ελληνικής κοινότητας στην Άγκυρα.  Η παιδική ζωγραφιά ανήκει στον Ηλία Παπαηλιάκη, τη ζωγράφισε όταν ήταν μόλις 11 χρονών, στο χωριό κοντά στα Χανιά όπου μεγάλωσε.

Περπατάω στον πρώτο όροφο με διαρκείς στάσεις για να επεξεργαστώ εκθέματα της μουσειακής συλλογής «όσο περπατάς τόσο μπαίνουν στο κεφάλι σου αυτές οι εικόνες και σε κατοικούν» ψιθυρίζει η Νικομάχη. Σε κατοικούν και σε κάνουν να νιώσεις έκπληξη ακόμα και με τον ίδιο τον εαυτό σου. Όταν η γλύπτρια έφτιαξε την «Μικρή κλίνη» για την σκοτεινή αίθουσα με τα βαριά μπρούτζινα, χρυσά και αργυρά αντικείμενα εκκλησιαστικής τέχνης, ο Παπαηλιάκης την πήρε και την μαύρισε όλη με ένα μολύβι. Σαν να βγήκε από ένα σημείο της βιτρίνας της μόνιμης έκθεσης. Μικρό αριστούργημα.  

Η περιήγηση στον όροφο συνεχίζεται με τα υπόλοιπα έργα – το «πρώτη θάλασσα», τον «Νότο», την «Καμπάνα», τα επτά βήματα κ.ο,κ.  Πρέπει κάποιος να πάρει τον χρόνο του, να περπατήσει με τον δικό του ρυθμό. Όχι ακολουθώντας μόνο την πορεία των έργων, αλλά βλέποντας τα ως μέρη του μουσείου και κυρίως μέσω από αυτά, χρησιμοποιώντας τα σαν φακούς κοιτώντας ξανά τα έργα τριγύρω.

ΕΚΘΕΣΗ

ΝΙΚΟΜΑΧΗ ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΝΟΓΛΟΥ

ΗΛΙΑΣ ΠΑΠΑΗΛΙΑΚΗΣ

ΤΙ ΚΑΛΑ ΤΟ ΛΕΕΙ Τ’ΑΗΔΟΝΙ!

Διάρκεια έκθεσης: 01.03.2023 – 23.04.2023Εγκαίνια: 28.02.2023, στις 20:00

Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού

(Κουμπάρη 1, Αθήνα)