Σχέση αγάπης και μίσους έχουμε με τις πολυκατοικίες των πόλεων μας-από την γέννησή τους το 1929 ως την έξαρση επί αντιπαροχής και την εποχή μας. Η σχέση αυτή κυριαρχεί στην έκθεση στην Ελληνοαμερικανική Ενωση που επιμελούνται ο Νίκος Βατόπουλος και η Ιρις Κρητικού.
Πρόσφατα, με αφορμή τον θάνατο της σπουδαίας αρχιτεκτόνισσας Μαρίας Κοκκίνου, ανατρέχοντας σε κείμενα της, διάβασα το εξής: «μόλις πρόσφατα λοιπόν συνειδητοποίησα ότι ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ήταν ο τελευταίος Ελληνας πολιτικός με όραμα, ανοιχτόμυαλος, που τον ενδιέφερε η αρχιτεκτονική. Βλέπουμε το έργο της πολιτικής του: το Χίλτον, τις παραλίες της Αττικής. Εκείνος έβαλε στον ΕΟΤ τον Αρη Κωνσταντινίδη, τον πιο σημαντικό αρχιτέκτονα εκείνης της εποχής». Ετσι είναι. Και από την άλλη όψη του νομίσματος η κυρίαρχη πρόσληψη -και γεγονός- ήταν ότι ο Καραμανλής με την αντιπαροχή οδήγησε σε αυτό το άναρχο δάσος πολυκατοικιών, σε μια εποχή που δεν ήταν έτοιμη να προστατέψει ιστορικά κτίρια όπως τους άξιζαν.
Μπαίνοντας στα μαύρα σωθικά των δυο αιθουσών τέχνης στην Ελληνοαμερικανική Ενωση για την έκθεση «Πολυκατοικία» που επιμελούνται ο Νίκος Βατόπουλος και η Ιρις Κρητικού, αυτό το δίπολο έχω στο μυαλό. Από τα πρώτα βήματα στην έκθεση, είναι προφανές ότι η γνωστή ιστορικός τέχνης και curator και ο δημοσιογράφος, συγγραφέας, Αθηναιογράφος, δεν θέλησαν να δημιουργήσουν ένα κλινικό περιβάλλον ανάγνωσης σχεδίων, ακαδημαϊκών κειμένων και μακετών. Δημιούργησαν το σαν επενδυμένο με βελούδο περίβλημα της σχέσης μας με τις πολυκατοικίες, του βιώματος.
Χιλιόμετρα πολυκατοικιών, δάση κεραιών
Από την υφασμένη σε όρθιο αργαλειό πολυκατοικία της Ιωάννας Τερλίδου, με κάποια νήματα να μοιάζουν να έχουν ξεχειλώσει, σαν τις φθορές, τα κομμάτια χρώματος που ξεφτίζουν στις αθηναϊκές πολυκατοικίες. Μέχρι αυτό το αδιάσπαστο, συμπαγές, τσιμεντένιο πυκνό στρώμα πολυκατοικιών με τις λεωφόρους κεραιών και ηλιακών θερμοσιφώνων επάνω τους, στις φωτογραφικές αποτυπώσεις του Γιώργη Γερόλυμπου, του Βαγγέλη Πούλη, του Στάθη Καλύβα, της Μαγδαλινής Σγουρίδη και πολλών ακόμα. Μέχρι την αυθεντική μακέτα της Μπλε Πολυκατοικίας στα Εξάρχεια και το υπέροχο «Τετράγωνα και Καμινάδες» του Ζογγολόπουλου από ανοξείδωτο χάλυβα.
Στις δυο αίθουσες της έκθεσης, η επιθετικότητα, η ασχήμια των πολυκατοικιών δεν σβήνει, δεν εξωραΐζεται. Όμως τονίζεται με κάποιον τρόπο το γεγονός ότι αυτά είναι τα δοχεία ζωής που μας ορίζουν, μας προστατεύουν ταυτόχρονα. Είναι προέκταση της σάρκας μας. Αναπόφευκτα. Μοιάζει σκληρό το φως πάνω στην πόλη όταν την κοιτάς και την φωτογραφίζεις από ταράτσες και μπαλκόνια. Νομίζω μόνο σε μία από αυτές είδα τον Παρθενώνα στο βάθος. Είπαμε, στην έκθεση αυτή τίποτα δεν εξιδανικεύεται, δεν εξωραΐζεται (αν και σε κάποιες δεν αποφεύγεται ο πειραματισμός με τα φίλτρα λίγο παραπάνω από ότι θα άρμοζε). Φωτογραφίες -φυσικά-, έργα ζωγραφικής, πλεκτά, μακέτες, βιβλία συνθέτουν το σώμα της έκθεσης.
Στον τοίχο διαβάζω μεταξύ άλλων στο σημείωμα του Νίκου Βατόπουλου: «Σε κάθε περίπτωση, η πολυκατοικία με το ισχυρό κοινωνικό, αισθητικό και συναισθηματικό αποτύπωμα στην αστική ζωή των τελευταίων 100 χρόνων, γεννά ένα αντιφατικό αίσθημα οικειότητας. Δρα αφομοιωτικά και αποσχιστικά ταυτόχρονα. Η πολυκατοικία υπήρξε εξαρχής αντικείμενο αρχιτεκτονικού πειραματισμού. Πολλοί αρχιτέκτονες στο παρελθόν επιχείρησαν να ανανεώσουν την εκδοχή της και να διεμβολίσουν τη συμπαγή τυποποίηση. Η αισθητική, αρχιτεκτονική και κοινωνιολογική ερμηνεία της πολυκατοικίας παραμένει πάντα ένα ζητούμενο».
Ζώντας μέσα στον πίνακα του Μπότσογλου
Βρίσκομαι ακόμα στην πρώτη αίθουσα, την «Κένεντι» και στέκομαι για ώρα μπροστά σε ένα μεγάλης κλίμακας έργο του Χρόνη Μπότσογλου που αισθάνομαι ότι με τράβηξε μέσα του ότι το κατοίκησα. Είναι το «Παλιό ατελιέ». Εδώ και το πολυφωτογραφημένο -ήδη- έργο της έκθεσης, ο άνδρας με το κόκκινο φουλάρι του Φασιανού, σε ένθεση σε μια φωτογραφία πολυκατοικιών, το «L’homme et le temps moderne». Στην άλλη αίθουσα, την «Χατζηκυριάκου-Γκίκα» πάνω σε μια οικοδομή, ο άγγελος χτίστης του είναι σαν να επιβλέπει όχι μόνο την ανέγερση αλλά και την πόλη όλη.
Αυτή η αίσθηση ότι μπαίνει κανείς μέσα στα κτίρια, στην εσωτερική μήτρα της πόλης, δεν σε αφήνει λεπτό. Και εκεί βλέπεις την επιμελητική έγνοια της Ιριδος Κρητικού. Το αναγνωρίζεις και στο προσωπικό της σημείωμα στην είσοδο της έκθεσης, την προσωπική της διαδρομή και ανθρωπογεωγραφία στην πόλη από την στιγμή που γεννήθηκε στην Νοταρά, πίσω από το Μουσείο, ως την τωρινή της κατοικία πίσω από την Πλατεία Μαβίλη. «Φιλοξενούσαν οι γονείς τα καλοκαίρια ξένους φίλους, μεταξύ Δελφών, Αιγίνης, Ηρωδείου και Ολυμπίας, φίλες κι εγώ δικές μου τα Σαββατοκύριακα. Διαβάζαμε επάνω στο παχύ χαλί της Πρόνοιας με τα υπνωτικά μοτίβα κι ύστερα βγαίναμε μαζί τα βράδια: στον Κήπο του Μουσείου γρανίτες, φαγητό στον Κωστογιάννη. Λούκουλος, Φλόκα, Πλάζα στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο Εργοστάσιο, Bora-Bora, Μούσες, Αυτοκίνηση».
Στην δεύτερη αίθουσα, ένας τεράστιος πίνακας του Γιώργου Ρόρρη, γίνεται το μάτι μας, το ιδιωτικό με τη χαραμάδα στο δημόσιο: μπροστά, στον άδειο χώρο -του ατελιέ;- μια γυναίκα (η Ελένη) καθισμένη και πίσω, ένα στενό παράθυρο με την νυχτερινή πόλη να εισβάλλει, το σήμα Pirelli φωτισμένο με neon. Eκει που νιώθεις προστατευμένος και ταυτόχρονα μια νοσταλγία για το έξω. Η αντιφατική σχέση αγάπης μίσους με την Αθήνα. Και φυσικά δεν λείπει η Αθήνα ως προϊόν ονείρου -στα έργα της Ενης Κουκούλα και του Πάβλου Χαμπίδη.
Φεύγοντας από την οδό Μασσαλίας 22, κάθισα για καφέ στο Φίλιον, με την πλάτη στην τζαμαρία του. Απέναντί μου, απλωμένα, σαν συνέχεια της έκθεσης, ο σκελετός και η επιδερμίδα της πόλης: δυο κλασικές πολυκατοικίες, ανάμεσά τους ένα νεοκλασικό. Ζωή στα μπαλκόνια, κάποιος παιδευόταν να ανοίξει μια απλώστρα και από κάτω η Σκουφά να ζει την Σαββατιάτικη της ζέση. Θυμάστε τον πρόλογο του Μάνου Χατζιδάκι στην Οδό Ονείρων; «Είναι ας πούμε –ο δρόμος που κατοικούμε. Μικρός, ασήμαντος, λυπημένος, τυραννικός μα κι απέραντα ευγενικός».
Η έκθεση συνεχίζεται ως τις 31 Ιανουαρίου και πλαισιώνεται με περιπάτους, ομιλίες, εκπαιδευτικά προγράμματα και άλλες δράσεις για τις οποίες μπορείτε να ενημερώνεστε στο www.hau.gr
Παρουσιάζονται έργα των: Διονυσία Αλεξιάδη, Γιάννη Αντιόχου, Ειρήνη Βουρλούμη, Γιώργη Γερόλυμπο, Ανδρέα Γιακουμακάτο, Νότη Γουγούση, Ιάκωβο Δρακούλη, Γιώργο Θάνο, Στράτο Καλαφάτη, Νίκο Ι. Καλλιανιώτη, Γιάννη Καλύβα, Στάθη Καλύβα, Enri Canaj, Δήμητρα Κίτσιου, Δημήτρη Κλεάνθη, Ένη Κούκουλα, Ιωάννη Κουρταλή, Νίκο Λεοντόπουλο, Ανθή Μάρα, Παναγιώτη Μαρκολέφα, Λουκά Μπαρτατίλα, Λία Ναλμπαντίδου, Χάρη Παπαδημητρακόπουλο, Στέφανο Πασβάντη, Βαγγέλη Πουλή, Μαγδαληνή Σγουρίδη, Ευαγγελία Σύρου, Ηλία Τσαουσάκη, Κώστα Τσιαμπάο, Δημήτρη Φιλιππίδη, Τάσο Χαλκιόπουλο, Κλεοπάτρα Χαρίτου, Ηώ Αγγελή, Γιάννη Αδαμάκη, Ανδρέα Βουρλούμη, Μάριο Βουτσινά, Μαρία Διακοδημητρίου, Φραγκίσκο Δουκάκη, Γιώργο Ζογγολόπουλο, Ειρήνη Ηλιοπούλου, Μηνά Καμπιτάκη, Βασίλη Καρακατσάνη, Νικόλα Κληρονόμο, Δήμητρα Κωνσταντινίδη, Γιάννη Λασηθιωτάκη, Βασίλη Λιαούρη, Τάσο Μαντζαβίνο, Ασαντούρ Μπαχαριάν, Γιάννη Μπεκιάρη, Μανώλη Μπιτσάκη, Χρόνη Μπότσογλου, Μαίρη Νταγιαντά, Γεύσω Παπαδάκη, Κώστα Παπανικολάου, Δημήτρη Πετρολέκα, Στέλιο Πετρουλάκη, Ράνια Ράγκου, Γιώργο Ρόρρη, Αντώνη Στάβερη, Γιάννη Στεφανέλλη, Ιωάννα Τερλίδου, Αλέκο Φασιανό, Βιργινία Φιλιππούση, Πάβλο Χαμπίδη, Αθηνά Χατζή, Νίκο Χιωτίνη, Γιώργο Χουλιαρά, Νίκο Χουλιαρά.