Eίδαμε την έκθεση «Space of togetherness» του ΝΕΟΝ – Η οδός Πειραιώς γίνεται ηχείο ιστοριών [εικόνες]

Σαν μια αγκαλιά οι χώροι του Σχολείον Αθήνας Ειρήνη Παπά, κάνουν τα έργα της νέας έκθεσης του ΝΕΟΝ όχι απλώς να σε συναντούν αλλά να σε συγκινούν, να σε ενεργοποιούν. Σε κάνουν να νιώσεις. Και να ακούσεις.

«Αφού, ό,τι αξίζει στον άνθρωπο είναι να έχει πει μια ιστορία. Το μοναδικό χρέος που αναγνωρίζω σ' έναν άνθρωπο, είναι να αφηγηθεί μια ιστορία». H σελίδα με την φράση αυτή στον συλλογικό τόμο κειμένων και συνεντεύξεων του Γιώργου Χειμωνά παραμένει τσαλακωμένη στο αντίτυπό μου, εδώ και σχεδόν 20 χρόνια. Την φαντάζομαι να στροβιλίζεται σαν φωτεινή πινακίδα πάνω από το Σχολείον της Αθήνας-Ειρήνη Παπά πάνω στην οδό Πειραιώς.

Εκεί που από το βράδυ της Τρίτης η έκθεση του NEON «Space of Togetherness» σε επιμέλεια της διευθύντριας του οργανισμού Ελίνας Κουντούρη, έγινε ένα τεράστιο ηχείο από που αναδύονται δεκάδες διαφορετικές ιστορίες, με πομπούς τα έργα των καλλιτεχνών που παρουσιάζονται.

Τα φυτά της κυρίας Όλγας ήρθαν από την Κύπρο με 42 διαβατήρια

Όλα τους έχουν κοινό νήμα αφήγησης την μετακίνηση, τη μετανάστευση, τη νέα συνθήκη συνύπαρξης, τις ιδέες που αναδύονται από το παρελθόν, αυτές που γεννιούνται. Ακόμα και τον τρόπο που μπορούμε να μετακινηθούμε παραμένοντας ακίνητοι καθώς ο τόπος που πατάμε αλλάζει, μετασχηματίζεται σε κάτι που είναι ξένο. Ακούγονται τζιτζίκια και κόρνες από τα φορτηγά που διασχίζουν την Πειραιώς απ’ έξω -το βιομηχανικό πρόσημο του δρόμου μυρίζει σοκολάτα λίγο πριν τον Πειραιά, έχει μερικά από τα ένδοξα ερείπια βιομηχανικής αρχιτεκτονικής και τα πιο απρόσωπα τεράστια outlet και κέντρα αγορών.  

Μπαίνοντας στον συγκλονιστικό χώρο όπου λειτουργεί η Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου -από το 2018 λειτουργεί και σχολή σκηνοθεσίας- το πρώτο που αντικρύζεις είναι ένας μικρός κήπος γεμάτων φυτά και μικρά δέντρα σαν και αυτά που υπάρχουν ακόμα στις αυλές των σπιτιών που δεν έχουν υποκύψει στον νόμο της αντιπαροχής. Και αυτός ο κήπος είναι μια χειρονομία τέχνης. «Ο κήπος της Όλγας» ονομάζεται. Τα φυτά που είχε η μητέρα της εικαστικού Μαρίας Λοϊζίδου στο σπίτι της στη Λεμεσό. Σε μια περιοχή όπου το gentrification άρχισε να μεταμορφώνει την γειτονιά σε ένα εντελώς νέο, ξένο τοπίο με ουρανοξύστες, η κυρία Ολγα συνέχιζε πεισματικά να καλλιεργεί τον κήπο της.

Να καλλιεργεί, να τρέφει, τη δική της ιστορία. Ο κήπος, λέει η 94 χρονών σήμερα κυρία Όλγα, είναι η ζωή μου. Ό,τι μου άρεσε, το φύτεψα για να το δω. «Η ιστορία κάθε σπόρου, φυτού και δέντρου συνδέεται με τη ζωή της — η καρυδιά μεγάλωσε μαζί της από την παιδική της ηλικία μέχρι την ενηλικίωση και τη μακρά συμβίωση με τον εκλιπόντα σύζυγό της, Κώστα Λοϊζίδη» σημειώνει η Ελίνα Κουντούρη.

Σήμερα, δεν ζει πια σε αυτό το σπίτι, όμως συμφώνησε αμέσως στην πρόταση της Ελίνας Κουντούρη να μεταφερθεί ο κήπος και να ριζώσει εδώ, στον χώρο όπου νέοι σπουδάζουν θέατρο. Εκδόθηκαν 42 διαβατήρια για έρθουν τα φυτά και να βρουν εδώ τον δικό τους χώρο να ριζώσουν. Τα φυτά μετανάστευσαν, σαν τα μεταναστευτικά πουλιά που κεντάει πάνω σε τεράστια χειροποίητα πλεκτά από λεπτή μεταλλική κλωστή η θυγατέρα της, Μαρία Λοϊζίδου.

Εργόχειρα με μεταλλική κλωστή για τα μεταναστευτικά πουλιά

Τα «Volant Migrants» είναι τέσσερα μεγάλα πλεκτά, ένα για κάθε εποχή του χρόνου, που απεικονίζουν τα αποδημητικά πουλιά κάθε εποχής Κρέμονται κάτω από τη σκεπή στο πέρασμα της αυλής που οδηγεί στον πρώτο όροφο. «Παραπέμπω στην ομορφιά του διαφορετικού, στην ομορφιά του ξένου και του μετανάστη. Αν είναι δυνατόν, ας έχουμε μεταξύ μας τη σχέση που μπορεί να εκφραστεί μέσα από τον θαυμασμό μας για τη φύση και τα πουλιά», μου εξηγεί η Μαρία Λοϊζίδου. «Για δύο χρόνια περίπου, δέκα άτομα έπλεκαν αυτά τα έργα, με διαφορετικές πρακτικές. Κάθε μία φτιάχνει διαφορετικά κομμάτια τα οποία συνδέω μεταξύ τους στο εργαστήριό μου. Το υλικό είναι ανοξείδωτος χάλυβας, 2 μιλιμέτρ σε πάχος, ώστε να μπορεί να πλέκεται και να μην σπάει όταν το σφυρηλατώ».

Ο ανθρώπινος κόπος, μόχθος, τα χέρια που μπαίνουν στο χώμα, τα δάχτυλα που πλέκουν. Μέσα στο ισόγειο του Σχολείου, η έννοια της ελευθερίας καταργείται με τρόπο ύπουλο. Έκανα κόσμημα, ένα περιδέραιο που είναι παγίδα θανάτου. Το έργο της Καλλιόπης Λεμού «Τhe Necklace» αυτό το βαρύ μεταλλικό κολιέ, είναι μια παγίδα θανάτου μέσα από κάτι που δείχνει θελκτικό, που εγκλωβίζει στερεί τη ζωή, σε μία συμβολική αφήγηση για την έμφυλη βία. Η φυγή μοιάζει αδύνατη.

Δάκρυα με αλάτι ευλογημένο

Ρίζες, πουλιά, δόκανα, αλλά και δάκρυα. Αλατισμένα. Φεύγοντας από τον εκθεσιακό χώρο θα έχετε μαζί σας ένα μικρό σακουλάκι με χοντρό αλάτι που θα έχετε συλλέξει με ένα ξύλινο κουτάλι από τις ρίζες του λόφου από 8.000 κιλά αλάτι που έχει δημιουργήσει η Patricia Kaershenhout με τον τίτλο «Soul of Salt». Αλάτι ευλογημένο, αφού μια ομάδα γυναικών προσφύγων και μεταναστριών από το Δίκτυο Μέλισσα, ερμηνεύει μπροστά από τον λόφο το τραγούδι των σκλάβων του 18^ου αιώνα «Μany thousand Gone». Το αλάτι που νότιζε τις θάλασσες που πέρασαν οι σκλάβοι από την Αφρική για να μεταφερθούν στις φυτείες, το αλάτι από τα δάκρυά τους.

Το αλάτι αυτό, ευλογημένο με το τραγούδι των σκλάβων, γίνεται το φάρμακο για να επουλωθεί ο πόνος. Η Patricia μου λέει ότι κάθε φορά μετά την ολοκλήρωση της παρουσίασής του έργου, παίρνει μαζί της μια σακούλα με ένα κιλό αλάτι και το ρίχνει στην θάλασσα, στον προορισμό της. Μια σπονδή για να σβήσει ο πόνος των προγόνων της. Μας προτρέπει να πάρουμε μαζί μας λίγο από τον λόφο του αλατιού και να το βάλουμε στο σπίτι μας, σε ένα μπολ με νερό.

Στην συνέντευξη Τύπου, η διευθύντρια της Σχολής του Εθνικού Θεάτρου Δηώ Καγγελάρη, είχε εύστοχα πει ότι ο ΝΕΟΝ μεταμόρφωσε τον χώρο σε εργοτάξιο ονείρων. Και σε εργοτάξιο ιστοριών, όπως αμέσως γίνεται προφανές. Ιστοριών που δεν ανακαλούνται με έναν τρόπο αρχειακό, ερευνητικό, ντοκιμαντερίστικο, αλλά με τους χυμούς της συνέχειας, την ζωντανής μνήμης. Μια αρτηρία που δίνει ακόμα αίμα.

Σχεδόν σε όλες τις ιστορίες, της μετακίνησης, των συνεχών ροών, με έναν τρόπο αναπάντεχο ίσως αλλά απολύτως οργανικό, η φύση παίζει ρόλο σημαντικό. Τα στοιχεία της. Τα υλικά της. Ακολουθώ τη διαδρομή που σχηματίζουν τα μαύρα ξύλα, σαν δοκάρια που είναι διάσπαρτα σε έναν διάδρομο που οδηγεί σε στενόμακρη αίθουσα. Πάνω τους γραμμένοι στίχοι με γράμματα χρυσά, αναμεσά τους, μεγάλα υφάσματα, σαν πανιά πλοίων, κατάμαυρα. Βαμβάκι και ξύλο. Κάθε δοκάρι είναι ένα σώμα, είναι ένας τάφος ανθρώπων που πνίγηκαν στη θάλασσα ως πρόσφυγες, ως μετανάστες.

Μία θλίψη, μια επανάσταση

Το έργο «18 verses» της Grada Gilomba είναι σοκαριστικό και μαζί λυρικό. Παίρνει ξύλα και τα καίει, τόσο όσο να μαυρίσει η επιφάνεια αλλά να παραμείνει ζωντανή η καρδιά του, που την βλέπεις να φεγγίζει μέσα από χαραμάδες, να χρυσίζει, όπως τα γράμματα από τους στίχους ενός ποιήματος μεταφρασμένου σε πέντε γλώσσες. Η Grada μου δείχνει το στρογγυλό σχήμα με τις ακτίνες, σαν ένας ήλιος, που υπάρχει στην μικρή επιφάνεια του ξύλου. «Είναι το δαχτυλικό αποτύπωμα του ξύλου» μου λέει. Ένας φόρος τιμής στους χιλιάδες που χάθηκαν στις θάλασσες. Που ακόμα χάνονται και ανασύρονται τα πτώματά τους χωρίς να ξέρουμε τα ονόματά τους. Χωρίς ταυτότητα.

Μου εξηγεί ότι επέλεξε το χρυσό χρώμα για να δώσει κάτι ηρωικό σε αυτούς τους ανθρώπους, που πνίγηκαν και πνίγονται ακόμα, στη Μεσόγειο και αλλού. Μια τιμή που τους αξίζει καθώς είναι ακουμπισμένα στο πάτωμα ενώ από τα ηχεία ακούγονται ανθρώπινες ανάσες μεταξύ ανέμου και κυμάτων. Ανάσες που συναντούν το ποίημα της Gilomba με τίτλο «Ένα πλοίο» πάνω στα κομμάτια του απανθρακωμένου ξύλου: « ένα πλοίο, ένα αμπάρι ένα αμπάρι, ένα φορτίο ένα φορτίο, μία ιστορία μία ιστορία, ένα όλον ένα όλον, μία ζωή μία ζωή, ένα σώμα ένα σώμα, ένα άτομο ένα άτομο, μία ύπαρξη μία ύπαρξη, μία ψυχή μία ψυχή, μία μνήμη μία μνήμη, μία λήθη μία λήθη, μία πληγή μία πληγή, ένας θάνατος ένας θάνατος, μία θλίψη μία θλίψη, μία επανάσταση μία επανάσταση, μία ισότητα μία ισότητα, μία στοργή μία στοργή, Ανθρωπότητα».

Αυτές είναι μόνο μερικές από τις ιστορίες που μπήκα μέσα τους σε κάθε χώρο της έκθεσης. Η επιμελήτρια Ελίνα Κουντούρη λέει «ακόμη και όταν δεν συμφωνούμε, μπορούμε να βρούμε έναν τρόπο να ακούσουμε, να κατανοήσουμε και να ζήσουμε ο ένας με τον άλλον». Στη συνέντευξη Τύπου έδωσε το περίγραμμα της έκθεσης που θα διαρκέσει για έξι εβδομάδες, ως τις 20 Οκτωβρίου.

«Καλλιτέχνες που έχουν βιώσει οι ίδιοι τη μετανάστευση, γίνονται ισχυροί αφηγητές. Το έργο του φωτογράφου Enri Canaj είναι μια σειρά από περάσματα από τον κόσμο όπως είναι σε έναν κόσμο της προσδοκίας. Ο Αντρέα Τζούροβιτς ήρθε στην Ελλάδα από την πρώην Γιουγκοσλαβία μόλις 12 ετών, κατά τη διάρκεια της σύρραξης του 1999. Ανατρέχει σε προσωπικές, αινιγματικές και χιουμοριστικές παιδικές αναμνήσεις, εξετάζει την απρόβλεπτη συνθήκη της μνήμης, τη σχέση μεταξύ «παιχνιδιού» και «σύγκρουσης» και αποκαλύπτει μέσω του ήχου, μια συλλογική ιστορία που διαμορφώθηκε από τον πόλεμο, την απώλεια και το τραύμα. Η πολιτική της μνήμης επανέρχεται στο έργο της Μαριάννας Χριστοφίδου, Restor(y)ing Waters (2024), που δημιουργήθηκε ειδικά για την έκθεση και για το οποίο η καλλιτέχνιδα συνεργάστηκε στενά επί αρκετούς μήνες με γυναίκες που συνδέονται με το Δίκτυο Μέλισσα, έναν μη-κερδοσκοπικό οργανισμό, στην Αθήνα.

Αγγίζοντας αυτή τη νεότητα

Οι μαρτυρίες τους από το Αφγανιστάν, το Κονγκό, την Αίγυπτο, την Γκαμπόν, τον Λίβανο, τις Φιλιππίνες και την Ουκρανία διαπλέκονται με φωνητικούς αυτοσχεδιασμούς από την Ελληνίδα συνθέτρια και ερμηνεύτρια Σαβίνα Γιαννάτου για να δημιουργήσουν συλλογικούς τόπους ακρόασης. Η Sophie Kovel εξετάζει στο έργο της τη δημόσια σφαίρα και τη σημερινή διάβρωσή της από τις εθνικιστικές φασιστικές πολιτικές, εντάσσοντας αυτά τα σύγχρονα ακροδεξιά κινήματα σε μια μακρότερη ιστορία αποικιοκρατικής βίας. Η Døcumatism, μια συλλογικότητα κινηματογραφιστών, καλλιτεχνών, επιμελητών, ιστορικών, κοινωνικών λειτουργών, ερευνητών και εκπαιδευτικών που δραστηριοποιούνται στη γειτονιά της Κυψέλης, παρουσιάζει το the AfroGreeks, ένα συλλογικό κοινοτικό έργο σε εξέλιξη για την αφρικανική διασπορά στην Ελλάδα.

Οι χειροποίητες υφαντές εγκαταστάσεις και ταπισερί του Igshaan Adams πραγματεύονται πολύπλοκες προσωπικές και κοινοτικές ιστορίες οι οποίες αντανακλούν την ταυτότητά του ως queer άτομο με μικτή φυλετική καταγωγή και θρησκεία που μεγάλωσε στο Bonteheuwel, ένα φυλετικά διαχωρισμένο τμήμα του Κέιπ Τάουν κατά τη διάρκεια του απαρτχάιντ.

Το έργο της Małgorzata Mirga-Tas λειτουργεί ως μαρτυρία ενός αγώνα για ίσα δικαιώματα. Ενσωματώνει τη ζωή και τον πολιτικό ακτιβισμό, απηχώντας το φεμινιστικό κίνημα της δεκαετίας του 1960 που διακήρυττε ότι «το προσωπικό είναι πολιτικό». Από τη σκοπιά της Ρομά καταγωγής της και του «μειονοτικού φεμινισμού», το έργο της υποστηρίζει τη δύναμη των γυναικών και προσφέρει μια σπάνια ευκαιρία να δούμε τους Ρομά με τους δικούς τους όρους, τόσο ως σύγχρονη κοινότητα όσο και ως λαό με πλούσια πολιτιστική κληρονομιά. Δημιουργεί σύνθετες υφασμάτινες επιφάνειες με υλικά που συλλέγει από την οικογένεια και τους φίλους της -κουρτίνες, κοσμήματα, πουκάμισα και σεντόνια- και τα οποία γίνονται «μικροφορείς» ιστορίας, μεταφέροντας τις στενές συνδέσεις και τις προηγούμενες ζωές τους στο έργο της.

Στο κέντρο της Δραματικής Σχολής καλούμε τους ανθρώπους να καθίσουν, να συναντηθούν και να συζητήσουν γύρω από το έργο του Κώστα Ρουσσάκη, ένα τραπέζι μήκους 27 μέτρων με 90 σκαμπό που το καθένα φέρει ένα γλυπτό γράμμα. Αν διαβαστούν σε διαδοχή, σχηματίζουν τέσσερις στίχους από το ποίημα «Αγγίζοντας αυτή τη νεότητα» του Νίκου Καρούζου, ποιητή της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Αυτοί που μαζεύονται γύρω από το τραπέζι του Ρουσσάκη φέρνουν τις δικές τους γνώσεις, ιδέες και εμπειρίες -και ίσως και διαφορετικές φωνές- που συγκλίνουν στην απόρριψη της λογοκρισίας της φαντασίας και δημιουργούν έναν χώρο εξερεύνησης ιδεών για τον αμοιβαίο σεβασμό, τη συμπόνια και τη φροντίδα».

Η έκθεση θα πλαισιωθεί από ένα δημόσιο πρόγραμμα που θα συγκεντρώσει διάφορους συντελεστές, συμπεριλαμβανομένων καλλιτεχνών, ακαδημαϊκών, οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών και φορέων χάραξης πολιτικής. neon.org.gr