Η έκθεση στο Παρίσι για τα έργα Τέχνης που μίσησαν οι ναζί και o βανδαλισμός στην Εθνική Πινακοθήκη

Oι ναζί μισούσαν την μοντέρνα τέχνη, έκαναν τα πάντα για να την αφανίσουν αποκαλώντας την εκφυλισμένη. Μια μεγαλειώδης έκθεση στο Μουσείο Πικάσο στο Παρίσι θυμίζει εκείνη την εποχή, καθώς αντίστοιχες αντιδράσεις εμφανίζονται σήμερα. Η Αθήνα δυστυχώς βίωσε αυτή τη μανία.

«Όταν δουλεύεις τώρα, είναι σαν να δουλεύεις για έναν μελλοντικό αιώνα για τους αξιωματούχους του σήμερα, είσαι ένα τέρας και μια αποστροφή», έγραφε το 1934 ο Ότο Ντιξ σε επιστολή του. Δεν είναι, δηλαδή, αυτή μια φράση αποκομμένη από ένα κείμενο γνώμης για τον βανδαλισμό έργων Τέχνης στην Εθνική Πινακοθήκη από τον βουλευτή της Νίκης.

Είναι μια υπενθύμιση που συνοδεύει την έκθεση «Εκφυλισμένη Τέχνη: Η Δίκη της Μοντέρνας Τέχνης από τους Ναζί» στο Μουσείο Πικάσο του Παρισιού. Εκεί όπου δεκάδες πίνακες κρέμονται αθόρυβα, γλυπτά στέκονται αγέρωχα. Επιζώντες της Ιστορίας. Κάποτε θεωρήθηκαν επικίνδυνα, προσβλητικά, μια απειλή για το καθαρό και τακτοποιημένο όραμα ενός Ράιχ που ήθελε να εξαλείψει το χαοτικό κάλλος του μοντερνισμού.

Αισθητικές και ηθικές αποτυχίες

Η έκθεση στο Παρίσι αναβιώνει μια εποχή όπου η μοντέρνα τέχνη βρέθηκε στο εδώλιο του κατηγορουμένου. Το 1937, οι Ναζί οργάνωσαν την περιβόητη έκθεση «Entartete Kunst» (Εκφυλισμένη Τέχνη) στο Μόναχο, παρουσιάζοντας πάνω από 650 κατασχεμένα έργα—Πικάσο, Καντίνσκι, Κλέε, Σαγκάλ.

Ήταν τοποθετημένα με τέτοιον τρόπο ώστε να φαίνονται γελοία. Οι τοίχοι ήταν καλυμμένοι με συνθήματα μίσους, όπως «Αποκάλυψη της Εβραϊκής Φυλετικής Ψυχής» ή «Σκόπιμη Υπονόμευση των Ενόπλων Δυνάμεων».

Το καθεστώς ήθελε να τα εκθέσει ως αισθητικές και ηθικές αποτυχίες. Στην άλλη πλευρά της πόλης, μια παράλληλη έκθεση παρουσίαζε την «εγκεκριμένη» ναζιστική τέχνη—ηρωικά, στατικά, πειθαρχημένα έργα, αποστειρωμένα από κάθε αμφισβήτηση. Κανείς δεν θυμάται αυτά τα έργα πια.

Το Μουσείο Πικάσο δεν αναπαράγει την περιφρόνηση των Ναζί, αλλά θυμίζει τα φαντάσματά της που σήμερα επιστρέφουν. Συγκεντρώνει έργα που κάποτε βρέθηκαν στη μαύρη λίστα—άλλα κάηκαν, άλλα κρύφτηκαν, άλλα διασκορπίστηκαν σαν πρόσφυγες σε όλο τον κόσμο. Και μέσα από αυτή την αφήγηση, δεν προκύπτει μόνο η ιστορία της καταπίεσης, αλλά και της ανθεκτικότητας. Γιατί η τέχνη, όπως μας υπενθυμίζει η Ιστορία, δεν πεθαίνει εύκολα.

Δεν είναι τυχαίο ότι γίνεται εδώ αυτή η έκθεση, αφού ο Πικάσο θεωρείτο υποδειγματική περίπτωση «εκφυλισμένου» δημιουργού. Η προπαγανδιστική εκστρατεία που έγινε μέσω των εκθέσεων, συνοδεύτηκε από μια μεθοδική «εκκαθάριση» των γερμανικών συλλογών. Πάνω από 20.000 έργα, συμπεριλαμβανομένων έργων των Βίνσεντ βαν Γκογκ, Μαρκ Σαγκάλ και Πάμπλο Πικάσο,  αποσύρθηκαν, πουλήθηκαν ή καταστράφηκαν.

Μια Σύγχρονη Βεβήλωση

Στις 10 Μαρτίου 2025, σε ένα άλλο μουσείο, σε μια άλλη πόλη, η Ιστορία έριξε ξανά τη σκιά της. Στην Εθνική Πινακοθήκη στην Αθήνα, ένας άντρας—βουλευτής του κόμματος Νίκη—μπήκε στην έκθεση «Η Σαγήνη του Αλλόκοτου» που παρουσιάζεται παράλληλα με την έκθεση της Συλλογής του Γκόγια Los Caprichos. Δεν πήγε για να δει την έκθεση. Πήγε για να καταστρέψει και να ξεσηκώσει έναν επικοινωνιακό τυφώνα με τον ίδιο στο κέντρο ως ήρωα υπερασπιστή του συνθήματος Ελλάς, Ελλήνων, Χριστιανών .

Τέσσερις πίνακες, σχισμένοι, βανδαλισμένοι, πεταμένοι κάτω, ο ένας μισοχωμένος κάτω από το γοτθικό ερμάριο που είχε κάποτε στο γραφείο της η Μαρίνα Λαμπράκη Πλάκα.

Το έγκλημά τους; Μια προσβολή στη θρησκευτική εικονογραφία, μια ερμηνεία θεωρημένη ως ανάρμοστη, βλάσφημη, σύμφωνα με τον εισβολέα. Δεν ήταν απλώς μια πράξη καταστροφής, αλλά μια επίδειξη εξουσίας—μια δήλωση ότι η τέχνη πρέπει να έχει όρια, να μην «προκαλεί». Το αίτημα είναι μια τέχνη απαλή και αδιάφορ, να κοιμίζει και να κολακεύει, προφανώς…

Κοιτάζοντας τον χώρο, όπου τα βανδαλισμένα έργα βρίσκονται στο πάτωμα ακριβώς όπως τα πέταξε ο βουλευτής, αναλογίζομαι ότι στεκόμαστε ξανά στη σκιά της Ιστορίας,Τα λόγια, η προπαγάνδα εκείνων που δεκαετίες νωρίτερα αποφάσιζαν τι είδους τέχνη μπορούσε να υπάρχει ακούγονται ξανά, σαν τα έργα που έπεσαν στο πάτωμα. Τα φαντάσματα έγιναν ζόμπι.

Και όμως, οι πίνακες, πληγωμένοι αλλά αλώβητοι, είχαν ήδη ξεπεράσει την καταστροφή τους.

Η Αιώνια Ένταση

Τι κάνει την τέχνη επικίνδυνη; Γιατί ορισμένες εικόνες προκαλούν οργή ενώ άλλες περνούν απαρατήρητες; Η απάντηση δεν βρίσκεται  στον καμβά, αλλά στις ιστορίες που αφηγούνται, στους κόσμους που υπαινίσσονται. Οι δικτατορίες το ήξεραν πάντα, όπως το ξέρουν οι λογοκριτές, οι φανατικοί, οι βάνδαλοι.

Η έκθεση στο Μουσείο Πικάσο και η επίθεση στην Αθήνα συνδέονται με την ίδια αλήθεια: η τέχνη (όπως και η γλώσσα) είναι πεδίο μάχης. Τα έργα Τέχνης όμως επιβιώνουν από τους εχθρούς τους, ακόμα και υπό το βλέμμα του Χίτλερ, την απόπειρα δολοφονίας εναντίον του συγγραφέα Σαλμάν Ρουσντί, τις συγκεντρώσεις έξω από κινηματογράφους που προβαλλόταν ο «Τελευταίος Πειρασμός», την βίαια ενέργεια ενός Έλληνα βουλευτή.

Τι είναι η εκφυλισμένη τέχνη;

Μέσα από μια εξαιρετική συλλογή έργων που παρουσιάστηκαν στην έκθεση του 1937, αλλά και γενικότερα από πίνακες και γλυπτά που κατασχέθηκαν από μουσεία κατά τη διάρκεια αυτής της εκστρατείας, η έκθεση «‘Degenerate’ art: Modern art on trial under the Nazis» αναδεικνύει το εύρος των αισθητικών ρευμάτων και των καλλιτεχνών που στοχοποιήθηκαν. Κάθε έργο αποτελεί άμεσο μάρτυρα αυτής της ιστορίας και των καλλιτεχνών που σημαδεύτηκαν από αυτή.

Η έγκυος γυναίκα του γλύπτη Emy Roeder είναι ένα από τα δεκαέξι θραύσματα γλυπτικής που βρέθηκαν το 2010 κατά τη διάρκεια αρχαιολογικών ανασκαφών στη διαδρομή μιας μελλοντικής γραμμής του μετρό στο Βερολίνο. Όλα δημιουργήθηκαν από καλλιτέχνες που οι Ναζί θεωρούσαν «εκφυλισμένους». Τα έργα αυτά φυλάσσονταν σε ένα κτίριο στο τέλος της έκθεσης «Entartete Kunst» («Εκφυλισμένη Τέχνη»), αλλά θάφτηκαν κάτω από τα χαλάσματα όταν η πόλη βομβαρδίστηκε το 1944. Για δεκαετίες, θεωρούνταν χαμένα ή κατεστραμμένα, μέχρι την ανακάλυψή τους. Σήμερα, βρίσκονται στις αρχαιολογικές συλλογές του Neues Museum στο Βερολίνο.

Η έκθεση περιλαμβάνει σημαντικούς καλλιτέχνες όπως οι Γκέοργκ Γκρος, Πάουλ Κλέε, Όσκαρ Κοκόσκα, Βασίλι Καντίνσκι, Βίνσεντ βαν Γκογκ και Πάμπλο Πικάσο. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται σε έργα Εβραίων καλλιτεχνών, οι οποίοι δέχτηκαν τις πιο βίαιες επιθέσεις. Δίπλα στους δύο πίνακες του Μαρκ Σαγκάλ, που είχαν συμπεριληφθεί στην έκθεση του 1937, παρουσιάζονται έργα των Γιάνκελ Άντλερ, Λούντβιχ Μάιντνερ, Χανς Κατς και Όττο Φρόιντλιχ (ο οποίος δολοφονήθηκε το 1943).

Tέχνη ηλιθίων, ψυχοπαθών, Μπολσεβίκων

Ο ναζιστικός πολιτιστικός «εξαγνισμός» καταδίκασε συλλήβδην τον μοντερνισμό σε όλες του τις μορφές – από τον εξπρεσιονισμό μέχρι την αφαίρεση, από το Νταντά έως τη Νέα Αντικειμενικότητα (Neue Sachlichkeit). Το ναζιστικό καθεστώς είχε ως στόχο την πλήρη εξάλειψη της μοντέρνας τέχνης, την οποία θεωρούσε προϊόν «ηλιθίων», «ψυχασθενών», «εγκληματιών», «κερδοσκόπων», «Εβραίων» και «Μπολσεβίκων».

Αυτή η εκστρατεία δεν ήταν αυθαίρετη αλλά βασιζόταν σε ιδέες που είχαν διαμορφωθεί στην Ευρώπη του 19ου αιώνα. Στη θέση της «εκφυλισμένης τέχνης», οι Ναζί πρόβαλαν ένα υποτιθέμενο «υγιές» καλλιτεχνικό ιδεώδες, που υποτίθεται ότι αντικατόπτριζε τη «φυλετική καθαρότητα» του γερμανικού λαού. Τα έργα και τα ιστορικά ντοκουμέντα που παρουσιάζονται σε αυτή την έκθεση μαρτυρούν αυτή τη σκοτεινή περίοδο στην ιστορία της τέχνης.

Οι περιπτώσεις του Πικάσο και  του Πολ Κλε

Το «Nu assis s'essuyant le pied» του Πικάσο (1921), χαρακτηριστικό της επιστροφής του Πικάσο σε μια μορφή κλασικισμού τη δεκαετία του 1920, αντλεί έμπνευση από την στάση του «Ακανθίτη» (thorn puller), ένα θέμα της αρχαίας γλυπτικής.

Ωστόσο, ο Πικάσο ενσωμάτωσε και στοιχεία που έρχονται σε αντίθεση με την παράδοση. Για παράδειγμα, στο φόντο, υπάρχει μια διαφορά στο ύψος του ορίζοντα. Το 1928, το σχέδιο επιλέχθηκε ως ένα από τα αποκαλούμενα «εκφυλισμένα» έργα από τον αρχιτέκτονα Paul Schultze-Naumburg, ο οποίος το χρησιμοποίησε για να εικονογραφήσει το βιβλίο του «Τέχνη και Φυλή» (Art and Race).

Στο βιβλίο, το έργο του Πικάσο τοποθετήθηκε δίπλα σε μια ιατρική φωτογραφία που απεικόνιζε έναν άνδρα με ακρομεγαλία των χεριών και του κάτω μέρους του προσώπου, επιχειρώντας να συνδέσει την μοντέρνα τέχνη με την «παραμόρφωση». Το έργο ανήκε στη συλλογή του εμπόρου τέχνης Paul Rosenberg. Το 1940, το έργο λεηλατήθηκε από τους Ναζί λόγω της εβραϊκής καταγωγής του ιδιοκτήτη του. Τελικά, επιστράφηκε στον Rosenberg μετά τον πόλεμο, το 1945.

Ο Paul Klee υπήρξε ιδιαίτερος στόχος της ναζιστικής εκστρατείας ενάντια στη μοντέρνα τέχνη, κυρίως λόγω της επιθυμίας του να επιστρέψει στις πρωταρχικές πηγές της δημιουργίας, αντλώντας έμπνευση από παιδικά σχέδια και από την «τέχνη των τρελών». Το 1933, ο Klee απολύθηκε από τη διδακτική του θέση στο Ντίσελντορφ και την ίδια χρονιά εγκατέλειψε τη Γερμανία, βρίσκοντας καταφύγιο στην γενέτειρά του, τη Βέρνη.

Η «εγκεκριμένη» ναζιστική τέχνη του 1930 έχει ξεχαστεί. Τα καταδικασμένα έργα της πρωτοπορίας δοξάζονται. Οι σκισμένοι πίνακες στην Αθήνα είναι τώρα πιο ισχυροί από ποτέ—μιλούν δυνατότερα μέσα από τις πληγές τους.

Η Ιστορία μας δείχνει ότι αυτό που απαγορεύεται, αυτό που φιμώνεται, δεν εξαφανίζεται. Επιστρέφει.