Γιατί δεν πρέπει να χάσεις την έκθεση για τη Μικρά Ασία στο Μουσείο Μπενάκη [εικόνες]

Από μία φουρκέτα μαλλιών ως τις συμφωνίες που υπέγραψε ο Βενιζέλος και την εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα, η έκθεση που καλύπτει για τη Μικρά Ασία είναι μια ψύχραιμη αλλά πλήρης και βαθιά βιωματική βουτιά στη διαδρομή από τη λάμψη στην καταστροφή και ξανά στη νέα ζωή.

Γκαστόν Ντεσάν, 1984: «Eπιπλώνουν τα σπίτια τους με μαόνι από την Αμβέρσα και το Παρίσι, κοιτούν την ώρα στα ελβετικά ρολόγια τους, πίνουν κονιάκ Αμβούργου και φτιάχνουν τα γεύματά τους με ρωσικό χαβιάρι, βούτυρο Μασσαλίας, αγγλικούς μπακαλιάρους, γαλλικές πατάτες, πέρσικο τσάι. Ετσι και διαβάσει κάποιος μερικές στατιστικές δεν μπορεί να ρουφήξει την σούπα του σε εστιατόρια της Φράγκικης Οδού χωρίς να ανακαλύψει στο πιάτο του ολόκληρο τον κόσμο σε μικρογραφία». Ερνστ Χέμινγουεϊ, 16 Οκτωβρίου 1922: «Χιλιάδες χριστιανοί πολίτες, πολλοί εκ των οποίων πεινασμένοι και με όλα τα υπάρχοντά τους πακεταρισμένα στις πλάτες τους, άρχισαν να εγκαταλείπουν τη Θράκη σήμερα καθώς ο σταυρός δίνει τη θέση του στην ημισέληνο.»

Με 38 χρόνια διαφορά γράφουν Ντεσάν και Χέμινγουεϊ. Περιγράφουν τις ίδιες ζωές στο πιο σκληρό ναυάγιο της ιστορίας, αυτό που βύθισε τον σταυρό και ύψωσε την ημισέλινο. Μέσα σε περίπου 90 λεπτά, η διαδρομή αυτή και οι ρίζες της που διακλαδώνονται σε όλη τη Μικρασία ξετυλίγονται στην οδό Πειραιώς, στο Μουσείο Μπενάκη.

Η εντολή να μισέψουμε από το παρελθόν

Tα κλειδιά των σπιτιών, τούβλα από το Λυθρί, το Τσεσμέ, το Γενιτσαχώρι του Αιβαλιού, φουρκέτες γυναικείες, στέφανα γάμου: μάρτυρες της καθημερινότητας μοιάζουν με εστίες φωτιάς διάσπαρτες ανάμεσα στα 1.100 αντικείμενα και τις 500 φωτογραφίες που απαρτίζουν την έκθεση «Μικρά Ασία. Λάμψη, καταστροφή, ξεριζωμός, δημιουργία», με επιμελήτρια την Εβίτα Αράπογλου στο Μουσείο Μπενάκη. «Και τότε μας ήρθε η προσταγή να πάρουμε το μεγάλο σιδερένιο κλειδί και να μισέψουμε μακριά από το σπιτικό μας, τις αναμνήσεις μας, το παρελθόν», έλεγε ο Πάνος Βαλσαμάκης.

Βλέπεις το έγγραφο από την υπογραφή των Σεβρών τον Αύγουστο του 1920, τα γυαλιά του Βενιζέλου, αλλά κάθεσαι για ώρα ακίνητος μπροστά στα κλειδιά και τις νυφικές μπέρτες, τα πορσελάνινα σερβίτσια, τα ασημένια κρεμαστά τσαντάκια από τις βεγγέρες της Σμύρνης. Στη ζωή που βίαια διακόπηκε, δεν ξαναβιώθηκε και έγινε μέρος μιας εποποιίας: του μικρασιατικού ξεριζωμού. «Σαν μπήκαμε στο πλοίο ήκαμα τον σταυρό μου και πέταξα τα κλειδιά του σπιτιού στη θάλασσα» έλεγε η Κλειώ Νικολήνταγια για από την Ιωνία. Και κάπως έτσι κοιτώντας τα κλειδιά στις προθήκες της έκθεσης νομίζεις ότι βλέπεις στον βυθό της θάλασσας χιλιάδες κλειδιά σπαρμένα.

Η έκθεση διασχίζει την περίοδο από την ακμή, την λάμψη της Μικράς Ασίας, στην καταστροφή, τον ξεριζωμό και τη δημιουργία ξανά από την αρχή. Χωρίς να εκβιάζει το συναίσθημα, με υψηλή αίσθηση σεβασμού και προβολής της αξίας και του ιστορικού ντοκουμέντου, λειτουργεί με έναν τρόπο που επιχειρεί να βάλει τον επισκέπτη στη διαδρομή αυτή από την λάμψη στον αφανισμό.

Μπαίνοντας στην αίθουσα ένας κάπως στενός διάδρομος δημιουργεί μια υποβλητική οπτική φυγή στο γραφικό που προβάλλεται σε βίντεο στον μεγάλο τοίχο στο βάθος, και σε μεταφέρει στην προκυμαία της ακμάζουσας Σμύρνης, με ανθρώπους να κυκλοφορούν, καράβια να ξεφορτώνουν εμπορεύματα, πριν σε βάλει στην καρδιά των αστικών σπιτιών, των σχολείων, των εκκλησιών, των αθλητικών συλλόγων. Στην πρώτη ενότητα, γίνεται ο επισκέπτης νοερός περιπατητής των τόπων από τους οποίους ξεριζώθηκε ο ελληνισμός: Σμύρνη, Αϊβαλί, Βουρλά, μετά Καππαδοκία (οι εκκλησίες που μοιάζουν σκαλισμένες στα βράχια, οι καραμανλίδικες εγχάρακτες εικόνες), Κιουτάχεια,  Πόντος, Τσανάκαλλε, Προποντίδα, Τραπεζούντα, Κωνσταντινούπολη, Ανατολική Θράκη…

Είμασταν κοσμοπολίτες εδώ

Μπαίνεις σε ένα σπίτι της Ιωνίας: ευρωπαϊκές οπαλίνες παρατάσσονται δίπλα σε γυάλινα σκεύη από τα εργαστήρια Μπεϊκόζ στα περίχωρα της Κωνσταντινούπολης, παραδοσιακά γλυκοδοχεία, ρωσικής προέλευσης σαμοβάρι, κρυστάλλινα ποτήρια κρασιού, επάργυρα ποτήρια βερμούτ, δίσκοι ζωγραφισμένοι με τοπία της Κωνσταντινούπολης, σερβίτσια από τη Γαλλία και την Αγγλία, πιάτα με ελληνικά θέματα, φωτογραφίες στους τοίχους ή προσωπογραφίες των επιφανών της οικογένειας. 

Η αστική τάξη της Μικράς Ασίας που έθρεψε το θέατρο -φωτογραφίες σταρ της εποχής από οπερέτες, ασημένια κιάλια θεάτρου μιας γυναίκας Σμυρνιάς. Γρήγορα μικρότερα θέατρα απλώνονται στα περίχωρα, ενώ φυσικά τα ρεμπέτικα τραγούδια αναδύονται και ανθούν στη Μικρά Ασία.

«Παίζαμε από ρεμπέτικα μέχρι όλα τα ευρωπαϊκά, όλες τις οπερέτες, δημοτικά κλέφτικα, κρητικά, καλαματιανά, φυσούνια, θρακιώτικα, γιαννιώτικα, κονσέρτα με καβαλαρίες, με βαλς με χορούς του Μπραμς, με σερενάτες, όλα τα παίζαμε. Είμασταν κοσμοπολίτες εμείς. Αγαπούσαμε όλον τον κόσμο και μας αγαπούσανε. Δεν είχε συμφέροντα κανείς στο τραγούδι. Τραγουδούσες, χόρευες, ήσουν λεύτερος να κάνεις ότι θέλει η καρδιά σου κι η σειρά σου» έλεγε η Αγγέλα Παπάζογλου.

Το κράμα γοητείας και ληστρικού πνεύματος στις ομιλίες του Ελευθέριου Βενιζέλου

Περπατώ στην αίθουσα με την ενότητα για τον Πόντο, ένα θηριώδης, ψηλότερος από τα 2 μέτρα μπρούτζινος Μητροπολίτης Τραπεζούντας Χρυσόστομος, δημιουργία του Γιάννη Παππά, τραβά αυτομάτως τα μάτια. Δίπλα ένα αγόρι στην αρχή της εφηβείας, κάθεται προσηλωμένος μπροστά από μια υπέροχη κεντητή εικόνα του Αγίου Γρηγορίου Νύσση από την Τραπεζούντα, από τα τέλη του 17^ου αιώνα. Απέναντι από το κόκκινο βελούδινο ύφασμα που πάνω του κεντήθηκε ο Αγιος, ο έφηβος με ένα μπλοκ και μολύβια ζωγραφίζει την εικόνα χωρίς τίποτα να του αποσπά την προσοχή. Στο τέλος της αίθουσας, η τεράστια εικόνα του Αγίου Γεωργίου από την Αλάγια, του 17^ου αιώνα, που θεωρείται θαυματουργή. Κάνεις μια μικρή στάση ασυναίσθητα εστιάζοντας στην ιδιότητα της θαυματουργής…

Το κίτρινο του ηλιοβασιλέματος χρώμα που κυριαρχούσε ως τώρα, δίνει τη θέση του στο σκούρο γκρι καθώς μπαίνουμε στην περίοδο μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, των διεθνών συνθηκών με τον Βενιζέλο πρωταγωνιστή, του ξεριζωμού. «Δεν μπορώ να περιγράψω το κύρος που έχει εδώ ο Βενιζέλος!» έγραψε το 1919 ο διπλωμάτης Harold Nicolson για τον Ελευθέριο Βενιζέλο. «Η ομιλία του είναι ένα περίεργο κράμα από γοητεία, ληστρικό πνεύμα, πολιτική διεθνούς εμβέλειας, πατριωτισμό, θάρρος, φιλολογία -μα πάνω από όλα ήταν αυτός ο ίδιος, αυτός ο μεγαλόσωμος γεροδεμένος χαμογελαστός άνδρας, με μάτια που άστραφταν πίσω από τα γυαλιά του και με ένα τετράγωνο σκούφο από μαύρο μεταξωτό ύφασμα στο κεφάλι».

Η ζωγράφος της Εκστρατείας, η Μάνα του Στρατιώτη

Φωτογραφίες ντοκουμέντα, από το μέτωπο αλλά και τις τράπεζες των διαπραγματεύσων, πίνακες, έγγραφα, στολές στρατιωτικές, εξοπλισμός για το μέτωπο, όπλα. Ανάμεσα στις φωτογραφίες μια του ζωγράφου Σπύρου Παπαλουκά που πήγε στην Μικρασιατική Εκστρατεία -μοιάζει με σταρ του Χόλιγουντ. Στην προθήκη των ζωγράφων που πήγαν στην εκστρατεία για να την καταγράψουν μέσα από τα έργα τους -όπως έγινε κυρίως με Φιλέλληνες από το εξωτερικό το 1821 στην Ελλάδα- ξεχωρίζει μια και μόνο γυναίκα. Η Θάλεια Φλωρά Καραβία, που ακολουθούσε τον στρατό ήδη από τους Βαλκανικούς Πολέμους, ταξίδεψε σε Σμύρνη, Προύσα, Μουδανιά, ζωγράφισε στρατιώτες στα χαρακώματα, πληγωμένους, πρόσφυγες γραφικές πόλεις της Μικράς Ασίας. Ποια είναι αυτή η γυναίκα -αποφασίζω ακαριαία να ψάξω την ιστορία και τα έργα της. Και αυτό είναι σημάδι μιας έκθεσης που πέτυχε τον προορισμό της, όταν σε οδηγεί σε αποκαλύψεις και νέες αναζητήσεις έξω από την αίθουσα.

Αν η έκθεση είναι ένα νήμα  που λίγο λίγο διπλώνεις για να έχεις στα χέρι σου το τελικό κουβάρι της Μικράς Ασίας, τότε τα κομμάτια που αφορούν στις γυναίκες είναι αναπόφευκτα λίγα, εξαιτίας του ρόλου της στην πολιτική της εποχής και φυσικά στον πόλεμο. Ξεχωρίζουν στα κομμάτια της αστικής ζωής, αλλά στο μέτωπο και στο διακύβευμα του ξεριζωμού, συναντάμε λίγες. Κορυφαία, η «Μάννα του Στρατιώτου» Αννα Μελά Παπαδοπούλου «24 Αυγούστου 1920, Δευτέρα, 6π.μ. Χθες την νύχτα 23 του μηνός ήλθαν στην σκηνή να με ξυπνήσουν να πω πού ευρίσκετο ο Κορύλλος, διότι είχαν φέρει δυο τραυματίες της 13^ης στην επιχείρηση που έγινε ακριβώς εκεί που είχαμε χαθεί εκείνη τη νύχτα. Λαβώθηκαν άλλοι δυο ελαφρώς. Εφονεύθησαν ο ανθυπασπιστής στρατιώτης και λοχίας», γράφει στο ημερολόγια της.

Παραπήγματα προσφύγων ανάμεσα στα αρχαία

Και μετά μπαίνουμε στην τελευταία ενότητα, της άφιξης στην Ελλάδα, του αγώνα, της νέα ακμής των Μικρασιατών μέσα από την ενσωμάτωσή τους στην Ελλάδα. Η αίθουσα είναι διάσπαρτη με πάνινες σκηνές, σαν και αυτές των καταυλισμών. Εικόνες: ανάμεσα στους κίονες του ναού του Ηφαίστου στο Θησείο στρώματα, κατσαρόλες, σχοινιά απλωμένα, γυναίκες που μαντάρουν ρούχα. Στο σαν ξεκοιλιασμένο Εθνικό Θέατρο που τότε ήταν στην Πλατεία Κοτζιά, οικογένειες στοιβαγμένες.

«Οι προκυμαίες στον Πειραιά γεμάτες κόσμο που φαίνουνταν καθισμένος σαν στο σπίτι του. Οι αποθήκες ένα γύρω ξεχειλούσαν από δέματα μπόγους, παιδιά, γέρους. Ανάκατα. Κάτι πρόχειρες παράγκες από σανίδι είχαν μέσα οικογένειες ολόκληρες. Γυναίκες με ρούχα και παπούτσια αντρικά ζητιάνευαν. Παιδιά φορούσαν όλων των ειδών τα ντυσίματα εκτός από τα παιδιάτικα. Αντρες κουκουλωμένοι από το κεφάλι με κουρέλια. Ένα κόσμος αλλιώτικος», έγραφε η Τατιάνα Σταύρου στο «Οι πρώτες ρίζες».

Αλλά και η σύνδεση με αυτό που υπήρξαν, που έζησαν «γυναίκες που έτρεμαν μέσα στα ράκη τους ενώ μέχρι πριν λίγες εβδομάδες ήταν ντυμένες με παρισινά μοντέλα. Κουβαριάζονταν σε λασποκαλύβες ενώ ήταν κυράδες πολυτελών Μεγάρων. Τώρα ήταν υπό το ίδιο καθεστώς τη δημοκρατία της αθλιότητας», έγραφε ο henry Morgenthau. Oι οπαλίνες, οι πορσελάνες, τα κοσμήματα, τα βελούδα, τα περίτεχνα χτενάκια μαλλιών που είδες στις προηγούμενες αίθουσες έρχονται στη μνήμη. Η έκθεση έχει αυτή την ιδιότητα, όσο προχωράς, αυτό που βλέπεις εμπεριέχει αυτό που προηγήθηκε ως βίωμα. Η ιστορία στην πλήρη εξέλιξή της.

Γυναίκες πιάνουν δουλειά σε βιοτεχνίες, δίνουν ζωή στην υφαντική, αργαλειοί, βελόνες, ακόμα και χαλιά με το πρόσωπο του Ελευθέριου Βενιζέλου. Μεγάλοι επιχειρηματίες αρχίζουν να στήνουν πάλι έναν νέο κύκλο εργασιών, η επιπλοποιία του  Σαρίδη, τα μπισκότα Παπαδοπούλου, τα γυναικεία αρώματα Κώστα Κανάρογλου, η βιομηχανία ομπρελών Ηλία Κοκκώνη, οι Μύλοι Αγίου Γεωργίου, η ΠΥΡΚΑΛ από τον Μποδοσάκη Αθανασιάδη κοκ.. Αναγείρονται τα προσφυγικά στην Αλεξάνδρας, το Κολέγιο Ανατόλια.

Οι ρεμπέτες μπολιάζουν τις πόλεις της ελληνικές, τους ρυθμούς τους. «Το παίρνανε κείνο το τραγούδι που έλεγες, το βουτούσαν μέσα στο βαζάκι, και στο βγάζανε σοροπιασμένο, αγνώριστο. Βάζανε την τέχνη τους μέσα» έλεγε ο Γιώργης Παπάζογλου. Αν δεις τις εικόνες, τα έγγραφα, τις μαρτυρίες και δεν σκεφθείς τις βάρκες με τους μετανάστες που βουλιάζουν, την απόγνωση στα μάτια τους, τους καταυλισμούς σήμερα, τότε είναι σαν να διέσχισες την έκθεση με μια μάσκα στα μάτια και ωτασπίδες στα αυτιά.

Κάπου είδα, μέσα στον απίστευτο πλούτο της έκθεσης που δημιούργησε η Εβίτα Αράπογλου -τιμώντας τη ρίζα της, την γιαγιά και τον παππού που ήρθαν από τη Μικρά Ασία το 1922 - ένα σημείωμα του Γιώργου Σεφέρη προς την αδελφή του, Ιωάννα Τσάτσου. «Γιατί να μην ήταν βολετό να είχα ξεκληριστεί κι εγώ μαζί με τα άλλα τα παιδιά που ξεκληριστήκανε πέρα στους κάμπους της ντροπής από βλακείες ηλίθιων εγωιστών όλοι ας είμαστε με δάκρυα στα μάτια μα είναι δυνατόν να ξαναπέσει η Σμύρνη στα χέρια του Τούρκου, το χωράει το κεφάλι ανθρώπου; Τώρα που σου γράφω το μισοφέγγαρο ίσως στο κονάκι και οι ήλιος βασιλεύει ίσως σαν και πάντα. Είμαι δυστυχισμένος αδελφή μου…».

INFO

ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ: ΛΑΜΨΗ · ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ · ΞΕΡΙΖΩΜΟΣ · ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ

Μουσείο Μπενάκη

Πειραιώς 138

Ως τις 20 Φεβρουαρίου. www.benaki.org