Βασανίστηκαν, δοξάστηκαν, καινοτόμησαν, θεράπευσαν, γέννησαν, δημιούργησαν, καταπιέστηκαν, αγαπήθηκαν. Γυναίκες που γεννήθηκαν στις Κυκλάδες ή μετανάστευσαν εκεί, από την πρώιμη προϊστορία ως τη γέννηση του ελληνικού κράτους, σε μια άνευ προηγουμένου έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Ξεναγηθήκαμε στην έκθεση.
Ανεβαίνοντας τα σκαλιά του Μεγάρου Σταθάτου, μπορεί να κοντοστέκεσαι βλέποντας στο αίθριο το κολοσσιαίο άγαλμα μιας κόρης από τη Θήρα, ένα αριστούργημα της ανθρώπινης τέχνης πάνω στο ναξιώτικο μάρμαρο (φωτογραφία πάνω). Και όμως, δεν είναι η αίσθηση του δέους απέναντι σε αυτή την επίδειξη της ανθρώπινης δύναμης και ταλέντου η μόνη που θα κυριαρχήσει καθώς περιηγείσαι στην έκθεση «Κυκλαδίτισσες. Άγνωστες ιστορίες γυναικών των Κυκλάδων» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
Οι εκπλήξεις, η τόλμη να επιδιωχθούν συναντήσεις που αρχικά μοιάζουν αταίριαστες, η τόλμη να θιγούν θέματα που συνήθως υπαινίσσονται και δεν υπογραμμίζονται σε αντίστοιχες εκθέσεις, είναι αυτές που θα σε κυριεύσουν.
Η μετάβαση από τον κόσμο των ανδρών στον κόσμο των γυναικών
Διότι μπορεί να νιώθεις ότι σε παρακολουθεί όπου και αν κινηθείς στον χώρο η κόρη που φτάνει σε ύψος τα 2,48 μέτρα και κρατά το χέρι της πάνω στο στέρνο. Όμως οι δεκάδες μικρές ιστορίες θα σε βρουν καθώς στέκεσαι μπροστά σε κάθε έκθεμα.
Δώδεκα θεματικές ενότητες διαρθρώνουν την έκθεση και φυσικά ρωτάω τον δρ. Παναγιώτη Ιωσήφ, συνεπιμελητή της έκθεσης, με ποια λογική συνέχεια εντάχθηκαν στον χώρο αυτές οι ενότητες. Με τι ξεκινάει και γιατί.
«Με την μετάβαση από τον κόσμο των ανδρών στον κόσμο των γυναικών. Στην πρώτη ενότητα βλέπουμε τη διάταξη μεταξύ αυτών των δύο πλευρών». Αλλά ποιος ήταν ο ορισμός του φύλου στην αρχαιότητα; Πώς ορίζεται η δυαδική έκρηξη για την οποία μιλάμε όλοι σήμερα; Του ζητάω να μου δώσει ένα συγκεκριμένο παράδειγμα.
Βρισκόμαστε στην είσοδο του Μεγάρου Σταθάτου και με οδηγεί στην πρώτη προθήκη, σε ένα ανάγλυφο σε πωρόλιθο, έργο του 2ου/1ου αιώνα π.Χ., μία στήλη από την Δήλο που αναπαριστά τον θεό Διόνυσο ντυμένο με γυναικεία ρούχα. Φοράει για την ακρίβεια τη στολή της Αρτέμιδος. «Ο Διόνυσος είναι ο θεός της αρχαιότητας που ξεπερνάει τα σύνορα, βρίσκεται στη μέση του κόσμου, του πολιτισμού, της βαρβαρότητας. Κοιτάξτε τον, έχει μαζί του έναν πάνθηρα και κρατάει ένα σταφύλι. Είναι αναμφισβήτητα ο Διόνυσος» εξηγεί ο κύριος Ιωσήφ.
Ο Διόνυσος, η Πιπίνα, η ερμαφρόδιτη μορφή
Δίπλα στέκει η περίφημη Πιπίνα από το Δεσποτικό, ένα ειδώλιο όρθιας μορφής ντυμένο με δαιδαλική τεχνοτροπία, από το 675-650 π.Χ. Τι αναπαριστά όμως; Την Άρτεμη ή τον Απόλλωνα;
«Η έννοια της θηλυκότητας παραμένει αρκετά ευέλικτη, ο ορισμός του φύλου στην αρχαιότητα ήταν συγκεχυμένος» παρατηρεί ο κύριος Ιωσήφ, ενώ ακριβώς δίπλα βλέπουμε μια ξαπλωμένη ερμαφρόδιτη μορφή σμιλευμένη πάνω σε μάρμαρο. Μια τριλογία που σε ρίχνει αμέσως στα νερά της ερμηνείας του φύλου. Αναρωτιέμαι πώς αντιμετωπιζόταν εκείνη την εποχή στις Κυκλάδες το ερμαφρόδιτο πλάσμα. «Είναι αρχικά ένα μυθολογικό ον, αλλά όταν εμφανίζεται αντιμετωπίζεται ως ιερό ον». Και οι παρενδυτικοί; Οι άνδρες που φοράνε ρούχα γυναικών; «Αυτοί κατηγορούνται, ενώ δεν υπάρχει πρόβλημα με την ομοφυλοφιλία, όπως ξέρουμε κυρίως από την Αθήνα».
Αυτή η παράξενη ενότητα, η πρώτη, υπό τον τίτλο «Ισορροπώντας μεταξύ των φύλων», είναι ενδεικτική της διάθεσης με την οποία αρθρώθηκε η έκθεση για να οδηγήσει σε σκέψεις και διαλόγους πέραν των αναμενόμενων σε μια αρχαιολογική έκθεση. Ακολουθεί η «Προέλευση του κόσμου», που θα μπορούσε να είναι και κλείσιμο του ματιού στον γνωστό πίνακα του Κουρμπέ -άλλωστε στην έκθεση αυτό το κλείσιμο του ματιού είναι μια τεχνική διαρκής, μεταξύ αρχαιοτήτων διάσπαρτων στην αίθουσα.
Μπαίνοντας, μια νησίδα με αγάλματα έχει στηθεί, για να θυμίσει το περιπλανώμενο νησί, την Δήλο, που έγινε το ιερό νησί όταν εκεί γεννήθηκε ο Απόλλωνας και η Άρτεμις. Στη νησίδα του Μουσείου Κυκλαδικής Έκθεσης είναι η Άρτεμις που κυριαρχεί με διαφορετικές εκδοχές της -άλλωστε αυτή γεννήθηκε πρώτη και στη συνέχεια βοήθησε τη μητέρα της να ξεγεννήσει τον Απόλλωνα, σύμφωνα με τον μύθο.
H «ήττα» της Ήρας
Απέναντι από τη νησίδα στέκει αυστηρή η θεά Ήρα – να ένα ακόμα τολμηρό κλείσιμο ματιού, μια επιλογή που οδηγεί στην ρίζα του μύθου. Ένα μαρμάρινο άγαλμά της από τα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ., δίπλα ένα ειδώλιο φτερωτής θεότητας και δύο ένθρονες θεότητες, κατά πάσα πιθανότητα του Δία και της Ήρας.
Γιατί η Ήρα κοιτάζει το νησί της Δήλου με τη θάλασσα να την κρατά μακριά; Γιατί σκέφτηκαν τον μύθο οι επιμελητές της έκθεσης ο Δρ Δημήτρης Αθανασούλης, Διευθυντής Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και οι Επιστημονικοί Διευθυντές του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης Δρ Παναγιώτης Ιωσήφ, Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Radboud της Ολλανδίας και Δρ Ιωάννης Φάππας, Επίκουρος Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Τον μύθο που θέλει τον Δία να ζευγαρώνει με την Λητώ και να την αφήνει έγκυο. Θυμωμένη η Ήρα άρχισε να την καταδιώκει και δεν επέτρεπε σε κανέναν τόπο να της δώσει στέγη για να γεννήσει. Η Δήλος, που τότε λεγόταν άδηλος, δηλαδή αόρατη, ήταν ένα νησί που περιπλανιόταν στο Αιγαίο, μέχρι που ο Ποσειδώνας κατόπιν έκκλησης του Δία την ακινητοποίησε. Το νησί δεν ήταν άδηλο πια, έγινε η Δήλος και εκεί γεννήθηκαν δύο θεοί, η Άρτεμις και ο Απόλλων. ‘Ετσι η Ήρα στέκει απέναντι από το νησί να το κοιτάζει.
Και πόσο όμορφη και γενναία στέκει απέναντί της η Άρτεμις. Είτε στέκει μόνη με το γεμάτο πτυχώσεις φόρεμα και την περίτεχνη κόμμωση, είτε μαζί με ένα ελάφι με το χέρι ψηλά σαν να δίνει σήμα για εκκίνηση, είτε παριστάνεται σε χάλκινο ανάγλυφο με σάτυρους καθώς κάνει θυσία, είτε αποκαλύπτεται μια στοιβάδα της κόκκινης επιδερμίδας της. Προέρχονται από τη Δήλο, την Πάρο, την Άνδρο, τη Σίφνο…
«Η λατρεία της Αρτέμιδος περνάει μέσα από το χώρο, μέσα από τα σύνορα. Επεκτείνεται σε όλες τις Κυκλάδες», σημειώνει ο κύριος Ιωσήφ. Στον τοίχο γραμμένο απόσπασμα του Ομηρικού «Ύμνος εις Απόλλωνα». Διαβάζω «όχι πιο άσχημη ή ταπεινή μα στην όψη τρανή, σ’ ομορφιά θαυμαστή Άρτεμις η σαϊτορίχτρα τραγουδάει, του Απόλλωνα ομότροφη».
Γεννημένες στις Κυκλάδες ή μετανάστριες εκεί
«Οι Κυκλάδες έχουν το χαρακτηριστικό ότι αποτελούνται από πολλά μικρά κομμάτια γης που ενώνουν και χωρίζουν ταυτόχρονα. Είναι η δύναμη της νησιωτικότητας. Η θάλασσα λειτουργεί με διπλό τρόπο παντού και διαπιστώνουμε ότι ανά περιόδους οι Κυκλάδες ανοίγουν ή κλείνουν προς τον έξω κόσμο. Αυτό συμβαίνει και σήμερα. Σε γενικές γραμμές αυτές οι νησιωτικές κοινωνίες είναι συντηρητικές», θυμίζει ο κύριος Ιωσήφ. Στην έκθεση εξάλλου, όταν αναφέρονται στην έννοια Κυκλαδίτισσες, δεν αναφέρονται μόνο σε όσες γεννήθηκαν εκεί, αλλά και όσες επέλεξαν να ζήσουν σε κάποια από τα νησιά.
Μέσα στον χώρο της πρώτης αίθουσας συναντάμε επίσης την Αφροδίτη με τα κόκκινα, τζίντζερ θα λέγαμε σήμερα, μαλλιά της, την Κυβέλη δηλαδή την μεγάλη μητέρα των θεών και στους τοίχους διάσπαρτα γραμμένα ονόματα γυναικών που οι ιστορίες τους ξετυλίγονται στην έκθεση: Ίσιδα, Νεικώ, Παρθενίκα, Αλίνη, Μαγία Πούλχρα, Ερμιόνη, Αλεξιβώλα, Άρτεμις, Αθηνά, Θεοκτίστη, Μαξιμίλλα, Ευπορία...
Είμαστε μόλις στην αρχή της έκθεσης με τις 12 ενότητες και τα 180 αριστουργηματικά εκθέματα από την Αμοργό, την Άνδρο, τη Δήλο, τη Θήρα, την Ίο, την Κέα, την Κύθνο, τη Μήλο, τη Μύκονο, τη Νάξο, την Πάρο, τη Σέριφο, τη Σίκινο, τη Σίφνο, τη Σύρο, την Τήνο και τη Φολέγανδρο. Εκθέματα που χρονικά εκκινούν από την πρώιμη προϊστορία και φτάνουν ως την αρχή του ελληνικού κράτους. Και ήδη έχουμε βρεθεί μπροστά σε πλήθος αφηγήσεων και συναντήσεων.
Η τοιχογραφία από τη Θήρα, η Αγία Αναστασία η Φαρμακολύτρια
Ναι, οι γυναίκες μπορεί να βρίσκονταν σε δεύτερη μοίρα, δεν λείπουν αυτές όμως που τολμούν και όταν το κάνουν δεν πράττουν μόνο για λογαριασμό τους, αλλά για να δώσουν ώθηση και ελπίδα σε όλες τις άλλες γυναίκες. Αυτή είναι μια γραμμή που διαπερνά την επιμελητική γραμμή της έκθεσης.
Η επιμελήτρια προϊστορικών αρχαιοτήτων Εύη Παπαδοπούλου μας συναρπάζει με την αφήγηση για την σκοτεινή αίθουσα με τα ιερά. Εκεί στέκει η επιβλητική τοιχογραφία των γυναικών από το Ακρωτήρι της Θήρας, του 1600 π.Χ. Τρεις γυναικείες μορφές αποτυπώνονται. Γνωστές πλέον ως οι Γυναίκες στο Άδυτο. «Βλέπουμε μια τελετουργία μύησης» εξηγεί η κυρία Παπαδοπούλου. «Μια τελετουργία γλυκασμού». Βλέπουμε αρχικά μια γυναίκα κάπως αναποφάσιστη, πολύ όμορφη, ώριμη.
Στο κέντρο υπάρχει μια γυναίκα η οποία έχει χτυπήσει το πόδι της. Αιμορραγεί. Και εκεί που τρέχει το αίμα φυτρώνει κρόκος, ένα φυτό με θεραπευτικές ιδιότητες, ηρεμιστικό, αιμοστατικό». Μπροστά περπατά αγέρωχη μια έφηβη με μπλε μαλλιά. «Είναι η οδηγός ή ίσως ιέρεια» εξηγεί η κυρία Παπαδοπούλου. «Είναι σαν να λες στην παρθένα που πρόκειται να θηλάσει, ότι από εδώ και πέρα θα πονάς, θα αιμορραγείς, αλλά θα γεννάς ζωή».
Απέναντι από την τοιχογραφία στέκει μια εικόνα της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας, του 14ου αιώνα, από τη Νάξο. Κρατά στο χέρι ένα δοχείο με φάρμακο. Σώζει τη ζωή. «Μέσα σε μια περίοδο 3.000 χρόνων, όλες αυτές οι γυναίκες είναι σαν να συνεργάζονται, να κάνουν το ίδιο πράγμα, να θεραπεύουν».
Η πρώτη γυναίκα που πήρε δάνειο χωρίς άνδρα εγγυητή
Οι γυναίκες θεραπεύτριες. Οι γυναίκες επιχειρηματίες, επίσης, όπως η θυγατέρα του Έρωτα, Μαγία Πούλχρα, για την οποία γράφτηκε αναθηματική επιγραφή (δίγλωσση) τον 1ο αιώνα μ.Χ και εντοπίστηκε στη Μήλο. Δανείστηκε ένα μεγάλο ποσό, 30.000 σηστέρτια, χωρίς να χρειαστεί να εγγυηθεί για αυτήν κάποιος άνδρας, προκειμένου να κατασκευάσει μια στοά και ίσως και ιερά κτίρια. Κόρη επιφανούς οικογένειας επιχειρηματιών που σχετίζονταν πιθανότατα με την εκμετάλλευση μηλιακών ορυκτών γαιών.
Πρόκειται για μια δυναμική γυναίκα, που δεν δίστασε να συνάψει δάνειο από οικογένεια τραπεζιτών ή δανειστών από τον κόλπο της Νάπολης, τους Σουλπικίους, για να επεκτείνει τις επιχειρηματικές της δραστηριότητες, μάρτυρας της νέας θέσης που διεκδικεί η γυναίκα στο Αρχιπέλαγος από την Ελληνιστική εποχή (323-31 π.Χ.) κι έπειτα στη Ρωμαϊκή περίοδο.
Νεικώ: βασανιστήρια και εξορκισμός
Από την Μαγία Πούλχρα, περνάμε στον βίαιο θάνατο μιας γυναίκας και στην υποκρισία της εποχής της. Ο λόγος για τη Νεικώ, και την ταφή της στην Επισκοπή της Σικίνου που έχει μεταφερθεί στον πρώτο όροφο του Μεγάρου Σταθάτου. Ήταν περίπου 40 χρόνων όταν πέθανε και ετάφη με χέρια και πόδια δεμένα, με διαμελισμένους τους μηρούς, στόμα σπασμένο. Είναι προφανές ότι βασανίστηκε φριχτά, αν και δεν είναι ξεκάθαρο αν αυτό έγινε πριν ή μετά τον θάνατό τους.
Φαίνεται ότι θεωρήθηκε δαιμονισμένη και έπρεπε να εξορκιστεί, για αυτό στο στήθος της ακουμπά μια ποσότητα πίσσας και θειαφιού. Και όμως έθαψαν μαζί της εκπληκτικά κοσμήματα και άλλα κτερίσματα, τον καθρέπτη της, τα υφαντικά εργαλεία, τα καλλυντικά της. Έκαναν τον τάφο της μεγαλοπρεπή και έβαλαν επάνω μια επιγραφή. «Εδώ βρίσκεται το όμορφο σώμα της αγαπημένης Νεικώς. Η ψυχή της όμως είναι μαζί με τους αθάνατους. Γιατί όσες ψυχές με σωφροσύνη έζησαν, αυτές να μη πεθαίνουν θέλησαν οι αθάνατοι».
Οι ιστορίες συνεχίζονται. Αξίζει να τις αναζητήσετε και μαζί αυτά τα «κλεισίματα ματιών» που αναφέραμε προηγουμένως. Να δείτε την επιτύμβια στήλη της Αλίνης, μιας μετανάστριας που εγκαταστάθηκε στην Δήλο και πέθανε μόνη και έγκυος. Η επιγραφή είναι σπαρακτική και ενδεικτική του σεβασμού προς την άτυχη γυναίκα.
«Ξένε, καθώς βλέπεις αυτόν τον τάφο, δάκρυσε για την ταλαίπωρη γυναίκα, την οποία η μοίρα έφερε να πεθάνει σε ξένο τόπο. Εδώ την έκρυψε η γη, έγκυο από το πεπρωμένο, την Αλίνη, από τη Φοινίκη, που ήρθε από την Ασκαλώνα. Μόνη, περιπλανώμενη, εγκαταλελειμμένη από τους δικούς της, γι’ αυτό δάκρυσε από συμπόνια. Και να στραφείς προς αυτήν, απόδωσε ευγνωμοσύνη σε εκείνον που την έθαψε με ειλικρινή ευσπλαχνία».
Αναζητήστε το βιβλίο από περγαμηνή για τον βίο της οσίας Θεοκτίστης, η οποία ξεριζώθηκε από την πατρίδα της τη Λέσβο τον 9ο αιώνα μ.Χ., έγινε Κυκλαδίτισσα και αφιερώθηκε στον Θεό. Η Θεοκτίστη η μετανάστρια έγινε προστάτιδα τριών νησιών στο Αιγαίο και γιορτάζεται κάθε 9η Νοεμβρίου. Τη μεταβυζαντινή εικόνα από τη Μήλο που απεικονίζει την Παναγιά Βρεφοκρατούσα να σώζει ένα καράβι από βέβαιο ναυάγιο -η εικόνα σχεδιάστηκε πάνω σε ξύλο από το σκαρί του ιστιοφόρου. Παραδίπλα στέκει ένα αναθηματικό ανάγλυφο στην Ίσιδα Πελαγία που μοιάζει να υψώνει ένα πανί για να φυσήξει αέρας και να κινηθεί το πλοίο.
Αναζητήστε τη δική σας αγαπημένη ιστορία. Και σταθείτε στο τέλος στην επιγραφή στον τοίχο της εξόδου, απόσπασμα από το ημερολόγιο της Σαντορινιάς καραβοκύρισσας Καδιώς Σιγάλα. «Η μάνα μου, μονάχη διαφέντευε το σπιτικό μας… Εγώ και η αδελφή μου την μάνα μας δεν ηξίωσε ο θεός να κάμει τον γιο, συνέχεια στις προσταγές τση. Πότε κάτω στην Αρμένη, πότε στην Φοινικιά, πότε στο Μπαξέ με τα ζώο να ‘πιβλέψουμε στα χτήματα, να βρούμε τον κόπελα που ήτανε στα αμπέγια. Όντες ήλειπε σε ταξίδι ο πατέρας μου, εκείνη κλειδωνότανε μέσα, όπως κάμανε κι άλλες γυναίκες των καπεταναίω στην Πάνω Μεριά. Μονάχη τση ήκαμε το κουμάντο.»
*Έως 4 Μαΐου. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Νεοφύτου Δούκα 4 - 10674 Αθήνα
T: 210 7228321-3 (114) W: cycladic.gr