«Eίμαι ολόκληρος ένα ψέμα που λέει αλήθειες», δήλωνε ο Ζαν Κοκτώ. Παραδίνεται στο παγκόσμιο κοινό, με όλα του τα τραύματα αλλά και το μεγαλείο του ανοιχτά στην έκθεση του Μουσείου Guggenheim στη Βενετία.
Η πραγματική ζωή, οι πόθοι, η ικανότητα του ζογκλέρ να βουτάει στην καρδιά όλων των τεχνών, που «παίρνει την εκδίκησή του».
Η Πέγκι Γκουγκενχάιμ, η θρυλική εκκεντρική δισεκατομμυριούχος συλλέκτρια, είχε αποφασίσει πως ήρθε η ώρα να δημιουργήσει τη δική της γκαλερί. Να αρχίσει να εκθέτει έργα τέχνης στην Guggenheim Jeune, στο Λονδίνο.
Άνοιξε για πρώτη φορά για το κοινό το 1938 με έργα του Ζαν Κοκτώ, όπως την είχε συμβουλεύσει ο στενός της φίλος, εικαστικός Μαρσέλ Ντισάν. Ο Ντισάν που ήταν επίσης στον στενό κύκλο του ζογκλέρ των τεχνών Ζαν Κοκτώ: ποιητής, συγγραφέας, ζωγράφος, γλύπτης, σκηνογράφος, φωτογράφος.
Η Γκουγκενχάιμ ενθουσιάζεται. Ακολουθεί ο μικρός Γολγοθάς που χρειαζόταν για να τον συναντήσει. Πηγαίνει στο ξενοδοχείο του στην Rue de Gambon και προσπαθεί να τον πείσει να της δώσει τα έργα του. Αυτός την ακούει, ξαπλωμένος στο κρεβάτι, καπνίζοντας όπιο. Της στέλνει τα σχέδια για τα σκηνικά και τα κοστούμια που είχε κάνει το 1937 για το έργο «Οι ιππότες της στρογγυλής τραπέζης», αλλά και ένα έργο αίνιγμα, ένα έργο που όμοιο του δεν είχε ξαναπαρουσιαστεί.
Αίμα και κάρβουνο στο σεντόνι: ζωγραφίζοντας τον εραστή του
Στέκομαι μπροστά σε αυτό το μεγάλης κλίμακας έργο. Ένα σεντόνι πάνω στο οποίο ο Κοκτώ ζωγράφισε με αίμα, κάρβουνο, γραφίτη, κιμωλία τον εραστή του Ζαν Μαρέ, ντυμένο με ένα t-shirt και σορτς, τα μαλλιά του ανακατεμένα. Πλάι του διάφορες γυμνές μορφές με τo τρίχωμα του εφηβαίου εκτεθειμένο.
Βρίσκομαι στο Μουσείο Guggenheim στη Βενετία, στην καρδιά της μεγαλύτερης έκθεσης που έχει γίνει ποτέ στην Ιταλία για τον εικαστικό, υπό τον σαφή τίτλο «Ζαν Κοκτώ: η εκδίκηση του ζογκλέρ». Έχω την τύχη να παρακολουθώ την κλειστή ξενάγηση που διοργάνωσε το Art For Tomorrow στο πλαίσιο του συνεδρίου του 2024 με τίτλο «Imperfect Beauty».
Ας επιστρέψουμε σε αυτό το έργο -ανάμεσα σε περίπου 150- που αποτελεί την εκκίνηση της σχέσης βαθιάς φιλίας του Κοκτώ με την Γκουγκενχάιμ και που αποκαλύπτει απόλυτα αυτό που ήταν, που ποθούσε, που δεν φοβόταν να παρουσιάσει παρά τις αντιδράσεις και τις απαγορεύσεις. Όταν έφτασε αυτό το σεντόνι στο τελωνείο στη Μεγάλη Βρετανία, οι υπάλληλοι σοκαρισμένοι αρνήθηκαν να επιτρέψουν να φύγει από το τελωνείο.
Ο φόβος δίνει φτερά στο κουράγιο
Χρειάστηκε να πάει επί τόπου η Πέγκι Γκουγκενχάιμ και να διαβεβαιώσει τους τελωνειακούς ότι δεν θα το εκθέσει στο κοινό, αλλά θα το τοποθετήσει στο γραφείο της. Έτσι και έγινε. Το έργο που σκανδάλιζε έμεινε στο γραφείο της, μέχρι που το πούλησε σε συγγενείς της ο οποίος στη συνέχεια το έδωσε στο Μουσείο Phoenix Art, από όπου ως δάνειο εκτίθεται στην έκθεση της Βενετίας ως και τις 16 Σεπτεμβρίου. Ο τίτλος του έργου είναι «Ο φόβος δίνει φτερά στο κουράγιο».
Έχουν περάσει ακριβώς 20 χρόνια από την προηγούμενη μεγάλης κλίμακας έκθεση για τον Κοκτώ, που έγινε στο Κέντρο Πομπιντού, στο Παρίσι, υπό τον τίτλο «Το τρομερό παιδί». Η έκθεση όμως στο σπίτι της φίλης και συνεργάτιδάς του, μπαίνει πιο βαθιά σε αυτό που ήταν, όχι μόνο στην τέχνη του. Μεγάλο κομμάτι, ποτέ άλλοτε τόσο συγκροτημένα παρουσιασμένο, αφορά την ομοφυλοφιλία του και την εξάρτηση από το όπιο, αλλά και την σύνδεσή του με τον μύθο του Ορφέα και του Οιδίποδα.
Οφείλω στο όπιο υπέροχες στιγμές της ζωής μου
Η εξάρτηση του Κοκτώ από το όπιο -προσπάθησε τουλάχιστον δύο φορές να απεξαρτηθεί μπαίνοντας σε ειδικές κλινικές- άρχισε μετά τον θάνατο του νεαρού εραστή και προστατευόμενού του, Ρέιμοντ Ραντιγκέ, από τυφοειδή πυρετό, μετά από ταξίδι τους στην Αφρική. Αναζήτησε παρηγοριά στο όπιο. Η εξάρτηση δεν άργησε να έρθει και όμως σε αυτή την περίοδο έγραψε τα έργα «Τα τρομερά παιδιά» και «Η ανθρώπινη φωνή».
«Μην περιμένετε από εμένα να γίνω ένας προδότης. Φυσικά, το όπιο παραμένει μοναδικό και η ευφορία του είναι μεγαλύτερη από αυτή της υγείας. Του οφείλω μερικές υπέροχες ώρες της ζωής μου. Είναι κρίμα που η επιστήμη αντί να ασχολείται με την αποτοξίνωση δεν κατορθώνει να κάνει αβλαβή την χρήση του οπίου. Αλλά έτσι επανερχόμαστε στο ζήτημα της προόδου: Είναι μια μορφή λυρισμού το να υποφέρεις;», αναφέρει στο βιβλίο του «Όπιο: Ημερολόγιο θεραπείας» στην κλινική αποτοξίνωσης στο Saint- Cloud όπου νοσηλεύτηκε με την στενή του φίλη Κοκό Σανέλ να πληρώνει.
Στην αίθουσα που φέρει τον τίτλο «Όπιο και παραμόρφωση» βλέπουμε τον τρόπο που υπό την επήρειά του οι μορφές του Κοκτώ διαστέλλονται ή αποκτούν μια πυκνή επαναληπτικότητα μοτίβου. Χρειάζεται να μείνεις αρκετά λεπτά μπροστά στο έργο του «Οpium Rose», ένα κολλάζ με σχέδια μελανιού σε χαρτί όπου στο κέντρο βλέπεις έναν λαβύρινθο -ή μήπως μια απεικόνιση εγκεφάλου φτιαγμένη με το σχήμα της πίπας για το όπιο;- ενώ το κάδρο γύρω αποτελείται από διαμελισμένα σώματα.
Οι λέξεις ανταγωνίζονται το σχέδιο
Παραδίπλα, ο εραστής του Μαρσέλ Κχιλ, εκστατικός, καπνίζει γυμνός στο κρεβάτι όπιο, ενώ κάτω δεξιά στον πίνακα ο Κοκτώ έχει γράψει Φιλέας. Ήταν η εποχή που οι δυο τους, με χρηματοδότηση της εφημερίδας Paris-Soir έκαναν τον γύρο του κόσμου σε 80 μέρες αναβιώνοντας το έργο του Ιουλίου Βερν. Προφανώς το όνομα κάτω δεξιά αναφέρεται στον Φιλέα Φογκ.
Το όνομα. Οι λέξεις που έβαζε παντού μέσα στα έργα του ο Κοκτώ. Τα συναντάς σε κάθε αίθουσα. Γιατί ο Κοκτώ αυτοπροσδιοριζόταν ως ποιητής. Σύγχρονοί του αγανακτούσαν, τον αποκαλούσαν τσαρλατάνο των τεχνών επειδή τσαλαβατούσε σε όλες τις τέχνες, με επιτυχία. Αδυνατούσαν να συλλάβουν αυτό που οι κριτικοί και οι θεωρητικοί της Τέχνης αναγνώρισαν αργότερα, ότι ήταν ένας Αναγεννησιακός στην καρδιά του Μεσοπολέμου.
Πρωτίστως ποιητής λοιπόν. Το βλέπουμε στο σχέδιο με αφιέρωση που έκανε στον Πικάσο -η γνωριμία τους τον μάγεψε- το 1924, γράφοντας: «οι ποιητές δεν ζωγραφίζουν. Πρέπει να αποσυναρμολογήσουν τον γραφικό τους χαρακτήρα και να τον συνδέσουν ξανά με νέο τρόπο». Επέμενε να αποκαλεί «ποίηση» κάθε είδους έργο του. Για αυτόν η γραφή δεν ήταν ποτέ ξεχωριστεί από την οπτική της φόρμα. Έτσι γεμίζει με λέξεις τα έργα του.
Σε κάποια έργα μέσα στην έκθεση βλέπω τις λέξεις να ανταγωνίζονται την εικόνα με έναν τρόπο ξεδιάντροπο και απολύτως απολαυστικό. Κάποια στιγμή οι λέξεις τοποθετούνται με τέτοιο τρόπο στο χαρτί που σχηματίζουν το προφίλ του Ορφέα, ήρωα με τον οποία είχε εμμονή ο Κοκτώ. Ταυτιζόταν μαζί του για την ακρίβεια, όπως ο Πικάσο με τον Μινώταυρο.
Ο μπρούτζινος καθρέπτης του στον οποίο έχει δώσει το όνομα του Ορφέα θα μπορούσε να είναι το έμβλημα αυτής της εμμονής, ένα έργο μοναδικής ομορφιάς που αμέσως σε μαγνητίζει η πραγματική αναζήτηση, η διακαής αναζήτηση του Κοκτώ. Δυο δίδυμες φιγούρες αντιμέτωπες, όπως κοιτάς τον εαυτό σου στον καθρέπτη όπως η ζωή και ο θάνατος καθρεπτίζονται συχνά. Όπως ο Ορφέας γύρισε να δει την Ευριδίκη. Φυσικά δεν πρέπει να λησμονούμε την ταινία του «Ορφέας» με πρωταγωνιστή τον εραστή του Ζαν Μαρέ (προβλήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1950 και πήρε το βραβείο Κριτικών στο Φεστιβάλ Βενετίας).
Ο Οιδίποδας του Κοκτώ
Bέβαια, στοιχεία εμμονής ίσως έχει και μια άλλη αναφορά από την αρχαιοελληνική τραγωδία που οι ψυχαναλυτές θα έλεγαν ότι συνδέεται με την σχέση του Κοκτώ με τον πατέρα του: ο Οιδίποδας. Ένα αριστουργηματικό έργο που μοιάζει να πηγάζει και από τις ζωγραφιές που θα έκανε ένα παιδί, από ένα καρτουνίστικο νεύμα, βλέπουμε τον Οιδίποδα να τυφλώνεται με την καρφίτσα που πήρε από τον χιτώνα της μητέρας του παραδίπλα. Έγραψε το λιμπρέτο για την όπερα ορατόριο «Οιδίπους Τύραννος» σε μουσική σύνθεση του Ιγκόρ Σταβίνσκι. Το ίδιο λιμπρέτο που χρησιμοποίησε ο Φίλιπ Γκλας για την πρώτη όπερά του.
Ομολογώ πως ο Τσαρούχης ήταν στο μυαλό μου διαρκώς στην αίθουσα με θέμα εραστές και φίλοι. Ο Κοκτώ ζωγράφισε με ρώμη, χωρίς φρένο στην σεξουαλική του επιθυμία, γυμνούς άνδρες, εραστές του, με φαλλούς υπερμεγέθεις, σε στιγμές περιπτύξεων. Δεν έκρυψε ποτέ είναι ομοφυλόφιλος εξάλλου. Μέσα στο μουσείο, δεν είναι οι εκπληκτικές και μεγάλου μεγέθους φωτογραφίες γνωστές και άγνωστες του Κοκτώ, μόνου ή με φίλους του όπως η Μαρία Κάλλας, ούτε τα υπέροχα κοσμήματα που έκανε μαζί με τη Σκιαπαρέλι αυτά που κλέβουν τα φώτα εξαιτίας της δίψας που νιώθει συνήθως το κοινό.
«Είμαι ολόκληρος ένα ψέμα που λέει αλήθειες»
Είναι ο τρόπος που απλώνεται στους τοίχους η ίδια του η ψυχή, όπως το σεντόνι με τον τίτλο ο φόβος δίνει φτερά στο κουράγιο. Ο ίδιος ο Κοκτώ έλεγε «είναι ολόκληρος ένα ψέμα που λέει αλήθειες».
Μια έκθεση που αναδύει χαρά και δημιουργία χωρίς να κρύβει τις ανοιχτές πληγές. Αντιθέτως, ο Κοκτώ μας βάζει να πιέσουμε αυτά τα τραύματα, να βυθίσουμε το δάχτυλό μας σε αυτά. Να δούμε πως ο ποιητής που άντλησε χυμούς από τον ντανταϊσμό, τον σουρεαλισμό.
Ο Άγγλος ποιητής Ουίνσταν Χιου Όντεν έγραψε ότι το αίσθημα που σε ακολουθεί αφού δεις έργα του Κοκτώ ήταν η χαρά. «Όχι φυσικά με την έννοια ότι κρύβει το πόσο έχει υποφέρει, αλλά επειδή μέσα από τα έργα του δεν απορρίπτει τίποτα, δεν αρνείται ούτε μετανιώνει για τίποτα. Η ευτυχία είναι δείγμα σοφίας, και ίσως ο Κοκτώ έχει περισσότερη απ’ ό,τι μερικοί άλλοι».
