Αναρωτιέμαι αν υπάρχει κυτίο παραπόνων καθώς βγαίνω από την National Gallery του Λονδίνου, από την έκθεση «Εραστές και Ποιητές» του Βίνσεντ Βαν Γκογκ. Το ανώτατο χρονικό όριο που μπορείς να μείνεις στην αίθουσα με τα περισσότερα από 50 έργα του δημιουργού, είναι τα 60 λεπτά.
Είναι απλώς αδύνατο να αφιερώσεις μόνο ένα λεπτό μπροστά από κάθε έργο, όταν βλέπεις τις πινελιές του, πυκνές, πηχτές, αλλού φευγαλέες, αλλού επίμονες. Όταν τις βλέπεις σαν να εξετάζεις τις φλέβες ενός σώματος. Κάθε σπιθαμή του καμβά είναι από μόνη της ένα έργο τέχνης -φανταστείτε την συνολική σύνθεση.Αλλά μπορείς να ξανασταθείς στην τεράστια ουρά και να περιμένεις για να ξαναμπείς για μία δεύτερη δόση ομορφιάς και ζεστής ανθρωπιάς.
Κατόρθωσε η Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου να κάνει ίσως την πιο σημαντική έκθεση των τελευταίων ετών, με αφορμή την συμπλήρωση 200 χρόνων ζωής και 100 χρόνων από την απόκτηση ενός από τους επτά πίνακες με τα ηλιοτρόπια που ζωγράφισε ο Βαν Γκογκ στη ζωή του.
Tο κάνει εστιάζοντας στα δυο τελευταία χρόνια της δημιουργίας του, πριν την αυτοκτονία και επικεντρώνοντας -όπως μαρτυρά ο τίτλος- στην κινητήρια ανάγκη του να βλέπει το ιδεώδες, να βλέπει την αγάπη, την ποίηση, το μεγαλείο μέσα σε κάθε στιγμή.
Δυο είναι τα κυρίαρχα στοιχεία -ψυχολογικά και συναισθηματικά- καθώς περιδιαβαίνω την αίθουσα, όσο έξω, οι ουρές κυκλώνουν το κτήριο, από την Trafalgar Square μέχρι πίσω, τον Chasing Cross road.
Το πρώτο είναι η ενόχληση για το πόσο πολύ αδικεί η κυρίαρχη αφήγηση τoν Βαν Γκογκ, παρουσιάζοντας ως βασικό χαρακτηριστικό του μύθου του το γεγονός ότι έκοψε το αυτί του και παραλίγο να πεθάνει από αιμορραγία. Το σκέφτομαι μέσα στις αίθουσες όπου η χαρά και η αποκάλυψη της ομορφιάς -ακόμη και με έναν τρόπο παραισθησιογόνο, ή ωραιοποιημένο- κυριαρχούν.
Η άλλη διαπίστωση είναι πώς ασκηθήκαμε να κοιτάμε τα έργα του ως νεκρές φύσεις και τοπία. Και όμως, βάζει με έναν τρόπο διακριτικό αλλά και δραστικό την ανθρώπινη παρουσία μέσα. Εξ’ου και ο τίτλος που επελέγη, «Poets and Lovers», έχει μια ευφυία.
Κάπως έτσι, τα πρώτα έργα που βλέπεις μπαίνοντας στον χώρο είναι δυο πορτρέτα, ενός ποιητή, ενός εραστή και στη μέση το αγαπημένο του πάρκο με ένα ζευγάρι να περπατά σε αυτό.
Ο ποιητής και ο εραστής ήταν κρεμασμένα πάνω από το κρεβάτι του στο περίφημο Κίτρινο Σπίτι στην Αρλ, τα ζωγράφισε και τα δύο το 1888. Ο ποιητής («The Poet») δεν είναι άλλος από τον φίλο του Eugène Boch, κάτω από τον νυχτερινό έναστρο ουρανό. Φορά ένα απλό, σκονισμένο κροκί σακάκι, ενώ το πρόσωπό του είναι ζωγραφισμένο με αριστοτεχνική σημασία στις λεπτομέρειες, όλες οι σκιές, οι έντονες γραμμές, η έντονη μύτη, τα φρύδια που κατεβαίνουν πάνω από τα θλιμμένα μάτια που κοιτούν κατάματα τον Βαν Γκογκ. Είναι άσχημος, το σχήμα του προσώπου του έχει κάτι το ελλειπτικό.
Aπό την άλλη ο εραστής («The Lover) είναι ο γοητευτικός υπολοχαγός Μιλιέτ. Το σακάκι του ζωγραφισμένο με λεπτομέρεια και έμφαση στα διακοσμητικά στοιχεία, όπως και το κόκκινο καπέλο του, ο ουρανός πίσω πράσινος. Το βλέμμα του δεν εστιάζει στον ζωγράφο (ή στον θεατή του), περιπλανιέται στο βάθος στοχαστικό και μαζί σαγηνευτικό.
Kröller-Müller Museum, Otterlo © Collection Kröller-Müller Museum, Otterlo, The Netherlands. Photographer: Rik Klein Gotink
Ο διάλογος δύο αρχετυπικών ανδρών, από την ζωή του Βαν Γκογκ στην Αρλ. Δυο τύπων κυρίαρχων στη ζωή του. Το γεγονός ότι τα είχε μαζί στην κρεβατοκάμαρά του δείχνει τους διαλόγους που ήθελε να πυροδοτεί ο δημιουργός. Σε αυτή τη γραμμή στηρίχθηκε και η έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης του Λονδίνου. Όμως εκτός από την έσω θέα, μέσα στην κάμαρα, οι επιμελητές πρόσθεσαν στον τοίχο το τρίτο κάδρο που έβλεπε ο Βαν Γκογκ. Το πάρκο έξω από το παράθυρο του Κίτρινου Σπιτιού.
Η σύνδεση είναι όχι απλώς αποκαλυπτική για την τέχνη του, αλλά και συγκινητική. Η αίσθηση της οικειότητας πυροδοτείται. Και η αλήθεια είναι ότι όσην ώρα περπατώ ανάμεσα στα έργα, έχω την σταθερή αίσθηση ότι είμαι με κάποιον που γνωρίζω καλά, μέσα σε έναν χώρο που νιώθω μεγάλη οικειότητα.
Αυτό είναι: τα έργα του Βαν Γκογκ έχουν τόσο πολύ εγγράψει μέσα μας που είναι σαν να κάνεις βόλτα με έναν φίλο σου, να τον ξανακοιτάς με προσοχή. Ή σαν να επιστρέφεις στο σπίτι που πέρασες τις παιδικές σου διακοπές. Η συναισθηματική μνήμη είναι κρίκος στην γοητευτική αλυσίδα που συγκροτεί την εμπειρία θέασης της έκθεσης.
Κοιτάζω τον πίνακα «Τhe Bedroom», το δωμάτιό του ζωγραφισμένο από τον ίδιο ένα χρόνο μετά τα πορτρέτα του ποιητή και του εραστή. Ένα εσωτερικό δωματίου με δεκάδες χρώματα και αποχρώσεις, μια μοναδική και τόσο ιδιοσυγκρασιακή γραφή. «Ο ζωγράφος του μέλλοντος είναι ένας κολορίστας, όμοιος με τον οποίο δεν υπήρξε ποτέ πριν», έγραφε ο Βαν Γκογκ.
Έξω, στα χωράφια, στον ελαιώνα («Olive Grove») η χρωματική παλέτα σκουραίνει, όπως σκουραίνει το χρώμα της θάλασσας όταν αγριεύει. Το χώμα θαρρείς αναδεύει, τα φύλλα χρυσίζουν και σχεδόν τα ακούς να θροΐζουν, ο ουρανός κίτρινος με κόκκινα σύννεφα μοιάζει δυσοίωνος. Ο πίνακας ζωγραφισμένος το 1889. Λιγότερο από ένα χρόνο μετά, τον Ιούλιο του 1990, ο Bαν Γκογκ αυτοκτόνησε.
Το δωμάτιο με τους ελαιώνες -έξι πίνακες, όλοι του 1889- σε συγκλονίζει. Εδώ, είναι αδιανόητο να δεις την τέχνη του Βαν Γκογκ ξεχωριστά από αυτό που ένιωσε και υπήρξε. Είναι κάθε πίνακας σαν μια σελίδα ημερολογίου του -πιο πολύ και από τα γράμματα που έστελνε διαρκώς στον εαυτό του.
Τα ζωγράφισε όταν ήδη νοσηλευόταν στο άσυλο του Σεν Ρεμί, μετά από ένα ακόμα βίαιο επεισόδιο ψυχικής κατάρρευσης. Πήγε μόνος του, τον Μάιο του 1889. Γη και ουρανός είναι ανταριασμένοι, τα χρώματα δυσοίωνα, σκούρα, με πιτσιλιές κίτρινου, μανιασμένα και αυτά. Οι πινελιές του είναι τόσο πηχτές, τόσο κοφτές. Σαν μικροί λόφοι πάνω στον καμβά.
Σχεδόν σε όλα τα έργα ο ήλιος παλεύει να επιβληθεί στο τοπίο. Κάποτε ο ουρανός είναι γαλάζιος αλλά τα σύννεφα μοιάζουν με φαντάσματα, ή μορφές τρομακτικές. Σαν την εσωτερική πάλη του, την ίδια στιγμή που ένιωθε να συνδέεται με τη φύση όσο ποτέ πριν. Να ανταγωνίζεται μαζί της, να προσπαθεί να μην του δραπετεύσει.
«Παλεύω να τις πιάσω. Μοιάζουν σαν παλιό ασήμι, μερικές φορές με περισσότερο μπλε χρώμα μέσα τους, άλλοτε πρασινωπές, μπρούτζινες, ξεθωριασμένα λευκές λίγο. Το χώμα είναι κίτρινο, ροζ, βιολετί διάστικτο με πορτοκαλί», έγραφε στον αδελφό του Τεό. Προσπάθησε να ζωγραφίσει το θρόισμα των φύλλων «έχουν κάτι το ιερό, το αιώνιο».