Την έπιανε το παράπονο όταν την έλεγαν απρόσιτη. «Είμαι θνητή», απαντούσε. Η Ειρήνη Παπά κατέκτησε τον κόσμο με τις ερμηνείες της, ταξίδεψε τα ιερά κείμενα του τόπου της και έζησε με τον τρόπο που με κάθε κόστος επέλεξε. Θα μπορούσε να είναι η Μαριάν της Ελλάδας, αν δεν μισούσε να τη λένε «σύμβολο».
«Τα καλοκαίρια που κοιμόμασταν έξω, στο χωριό, άκουγα τα λουλούδια να μεγαλώνουν και έβλεπα την αστροφεγγιά. Την άλλη μέρα κοιτούσα τα λουλούδια και είχαν όντως ψηλώσει».
Η επανάσταση των αισθήσεων στο Χιλιομόδι έκανε την Ειρήνη Παπά, στην απόλυτη πληρότητά της, μια διαρκή αφηγήτρια. Έβλεπε παντού όχι εικόνες, αλλά τις ιστορίες πίσω από αυτές. Τη ρίζα των ιστοριών, από τη μυθολογία ως το Βυζάντιο. Ήταν ζωτικής σημασίας για αυτήν να τις διηγηθεί.
Ακόμα κι όταν την έβαφαν για να βγει σε μια παράσταση ή στο γύρισμα, έλεγε ιστορίες που ήθελε να τις κάνει ταινίες ή παραστάσεις. Σκηνές και ήρωες από μύθους, που αφηγείτο με ευφάνταστο τρόπο, με μοναδική γλαφυρότητα. Ήταν τα έργα που ήθελε να ετοιμάσει στο μέλλον, οι ιστορίες που ήδη ζούσαν μέσα της.
Όταν τραγούδησε τις «Ωδές» για τον Βαγγέλη Παπαθανασίου και οι βυζαντινοί ύμνοι ταξίδεψαν στον κόσμο, τους ερμήνευσε όπως είχε μάθει πλάι στον ψάλτη του χωριού, στο Χιλιομόδι, όπου γλυκοκοίταζε τον γιο του ψάλτη. Το κορίτσι από το Χιλιομόδι στάθηκε μπροστά στο μικρόφωνο.
Διδάχθηκε την ασέβεια από τον πατέρα της
Η συγκλονιστική ομορφιά της, το μεγαλείο του ταλέντου της, η μυθική ζωή στο εξωτερικό, ο έρωτας με τον Μπράντο… Ναι, τα αδιαμφισβήτητα και προφανή στοιχεία της προσωπικότητάς της, της δημόσιας εικόνας της, είναι αυτά που εδώ και λίγες ώρες διαβάζουμε και ανακαλούμε στη μνήμη.
Κι όμως, η Παπά έφερε κώδικες και αξίες που πηγαίνουν πολύ βαθιά κάτω από αυτή την επιφάνεια την ένδοξη. Μια σχεδόν σοκαριστική ειλικρίνεια και ευθύτητα, μια διάθεση να μην κάνει συμβιβασμούς που θα την κάνουν να νιώσει φθηνή, «να μη νιώσω ποτέ ότι θέλω να φτύσω τον εαυτό μου».
Μαζί ο σεβασμός στην κληρονομιά του τόπου και του πνεύματος. «Διδάχθηκα την ασέβεια από τον πατέρα μου. Με έμαθε πως υπάρχει μόνο μία αριστοκρατία: του πνεύματος. Δεν υπάρχουν κύριοι και επίσημοι, αλλά άνθρωποι. Με έμαθε ότι ο σεβασμός με υποτιμάει, ενώ η αγάπη με εξυψώνει».
Αθήνα, Παρίσι, Ρώμη, Νέα Υόρκη, Χόλιγουντ, Τσινετσιτά, βραβεύσεις.
«Εγώ είμαι από το Χιλιομόδι, εκεί γεννήθηκα, εκεί παραμένω. Ποτέ δεν έφυγα» έλεγε. Απέδρασε από αυτό για λίγο, βέβαια, στα 18 της χρόνια. Τότε που αποφάσισε να παντρευτεί τον Άλκη Παπά, του οποίου το επίθετο πήρε, αφού το πατρικό της ήταν Ειρήνη Λελέκου. Πήγε τον Άλκη στη μητέρα της, και αυτή σχεδόν τρόμαξε με την ασχήμια του. «Αν τον παντρευτείς θα πεθάνω».
Η πρώτη αμαρτία, που σβήστηκε
Κλέφτηκε μαζί του και πήγε στη Θεσσαλονίκη. Βιάστηκε να τον παντρευτεί, γιατί είχαν ερωτικές σχέσεις. Ένιωθε ότι έκανε μια αμαρτία και έπρεπε να τη βγάλει από πάνω της. Μετά τον γάμο γαλήνεψε, η αμαρτία ήρθη. Δεν έμεινε καιρό μαζί του, χώρισαν γρήγορα και προχώρησε στο επόμενο σχέδιο: να γίνει ηθοποιός. Άλλη μια κρίση με τη μητέρα της, που συνέδεε το επάγγελμα με την πορνεία.
Αλλά όταν στα οκτώ σου χρόνια διαβάζεις Αριστοτέλη και μετά σε εξετάζει ο πατέρας σου, αντί να κάθεσαι με τα άλλα κορίτσια του χωριού και να κεντάς, τότε γίνεσαι αδάμαστη. Γίνεσαι σκληρή, για να μείνεις πιστή στις αρχές σου. Ήταν σκληρή με τον εαυτό της, αλλά με έναν τρόπο που την έκανε στην ωριμότητά της να νιώθει ότι αγαπάει και σέβεται πλέον την Ειρήνη.
Λάτρεψε τα «όχι» που είπε και που την καθόρισαν, όπως έλεγε.
Δεν συνθηκολόγησε, ακόμα και όταν έκανε λάθη: αν δεν της άρεσε μια ταινία που γύρισε, δεν έκανε το παραμικρό για να την προωθήσει.
Ήταν όμορφη πολύ και της άρεσε αυτό. Το ήξερε. Ήταν η ομορφιά που την έφερε κοντά στον Αλέκο Σακελλάριο, ο οποίος στην αυτοβιογραφία του έγραψε ότι την είδε πρώτη φορά όχι στη Δραματική Σχολή, όπως της είχε πει, αλλά να περπατά στο Σύνταγμα. «Ένα πανέμορφο πλάσμα με ένα απλό μακρύ φόρεμα, όλο πτυχώσεις, που κινούνταν με μεγαλοπρέπεια και συνάμα απλότητα. Σαν να ζωντάνεψε μια Καρυάτιδα». Έτσι την αναζήτησε.
Η εχθρότητα των ανδρών
Η ομορφιά αυτή στην προσωπική της ζωή, όμως, τη βασάνισε. Την περιόρισε. Έτσι αισθανόταν. Ότι έγινε μια ασπίδα που κρατούσε μακριά τους άνδρες, δίσταζαν να την πλησιάσουν, τη φοβόντουσαν.
«Δεν με αγάπησαν οι άνδρες. Εγώ μόνο τους αγάπησα» έχει πει. Πήγαινε η ίδια και προσέγγιζε τους άσχημους, μπας και αυτοί δεν τη φοβηθούν. «Η εχθρότητα των ανδρών απέναντί μου». Είναι ασύλληπτο να μιλάει η Ειρήνη Παπά με αυτόν τον τρόπο -μόνο ένας Μάρλον Μπράντο μπορούσε να τη διεκδικήσει και να σταθεί δίπλα της όπως της άξιζε; Όπως ποθούσε;
Αν η ομορφιά και οι κατακτήσεις που θα έφερνε στο κρεβάτι της ήταν μια παρεξήγηση που υπήρχε για την Ειρήνη Παπά, δεν ήταν η κυρίαρχη... Η μεγαλύτερη παρεξήγηση, που την ενοχλούσε, ήταν ότι είναι απρόσιτη. Σνομπ. Όσοι τη γνώρισαν διαβεβαιώνουν ότι ήταν το ακριβώς αντίθετο.
«Δεν ξέρω, ίσως φταίει το γεγονός ότι είμαι μελαχρινή» έλεγε και έσπρωχνε πίσω τα μαλλιά της. «Ίσως για αυτό με θεωρούν απρόσιτη».
«Eίμαι θνητή. Είμαι κοντά»
Την έχω δει σε μια εκδήλωση να βλέπει στην άλλη άκρη της αίθουσας τη μακιγιέζ Αργυρώ Κουρουπού, με την οποία είχαν συνεργαστεί στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, και να πηγαίνει, αυτή η ψηλή Καρυάτιδα, με μια κόκκινη μακριά εσάρπα να ανεμίζει στον ώμο και να αγκαλιάζει, να σηκώνει κυριολεκτικά στον αέρα την Κουρουπού.
Στα γυρίσματα πήγαινε πάντα με γλυκά, δώρα, φαγητά. Έκανε πλάκες με τους τεχνικούς -που τη λάτρευαν-, αγαπούσε τις παρέες, τις κουβέντες.
«Είμαι θνητή. Είναι συνάνθρωπος. Είμαι κοντά» απαντούσε όταν της έλεγαν ότι είναι απρόσιτη.
Γενναιόδωρη, φίνα, οικοδέσποινα φημισμένη μέσα στο σπίτι της, με την πισίνα γύρω από την οποία στήνονταν διαρκώς τραπέζια, αλλά και με το μικρό θεατράκι.
Μια από τις λέξεις που λένε για την Παπά όσοι τη γνώρισαν ήταν «δημοκρατική». Στη χούντα έφυγε στο εξωτερικό και δήλωνε στα διεθνή μέσα ότι δεν πρόκειται να παίξει ξανά στην Ελλάδα με τους συνταγματάρχες στην εξουσία.
Έβαλε τον Μπερνστάιν να χορέψει τσάμικο
Όπως έστηνε πλάκες και γλέντια με τους τεχνικούς της, έτσι έκανε και με τους μύθους. Να, με τον θρύλο Λέοναρντ Μπερνστάιν, το θηρίο του πόντιουμ. Τον έπεισε να χορέψουν μαζί ένα τσάμικο, στη Νέα Υόρκη. Παραδομένος στη γοητεία της αυτός, με το μαντήλι στο χέρι, την πιάνει από το χέρι και χορεύει. Γελάει σαν παιδί, απελευθερωμένος από τον μύθο του πλάι στην Ειρήνη Παπά. Να μια εικόνα που αμέσως θα έκανε την Παπά να πει μια ιστορία που ίσως και να ξεκινούσε από έναν μύθο για τον θεό Διόνυσο.
Πρέπει να ήταν πολύ σκληρό για την Ειρήνη Παπά, λίγο πριν βυθιστεί στο σκοτάδι, να νιώθει ότι χάνει τις λέξεις, ότι της διαφεύγουν, ότι δεν έχει το καύσιμο για να λέει πλέον ιστορίες. Αποσύρθηκε, έζησε στη σκιά, με τον μύθο της να εξακολουθεί να μεγαλώνει. Μέχρι την Τετάρτη, ανήμερα του Σταυρού.