Τα «Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη» σχεδίασε το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης για τον εορτασμό του 1821 μέσα από ένα app.
Μαζί με μια απρόσμενη συνάντηση-συνομιλία με τα δεινά που υπέστη η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης! Ο Ορέστης Ανδρεαδάκης μας οδηγεί σε όλες τις πτυχές του ιδιαίτερου εορτασμού.
«Θα έλεγε κανείς ότι τα έργα αυτά είναι πρώιμα κόμικ, ή για την ακρίβεια graphic novel» μου λέει ο Ορέστης Ανδρεαδάκης, καλλιτεχνικός διευθυντής του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης περιγράφοντας την εφαρμογή που δημιούργησε το Φεστιβάλ στο πλαίσιο του εορτασμού των 200 ετών από το 1821 που σχεδίασε. Πρόκειται για το e21 που συνοδεύεται και από κανονική έκδοση που ήδη κυκλοφορεί, δεν λείπει δηλαδή η μυσταγωγική τελετουργία του χαρτιού. Και είναι ανακουφιστικό, και κάπως αναμενόμενο με δεδομένη την πορεία του συγκεκριμένου θεσμού, ότι αυτές οι τρεις δράσεις φέρουν στοιχεία καινοτόμα, κοιτάνε πέρα από το προφανές για να τιμήσουν αυτή την επέτειο. Αλλά και να κινήσουν νέους διαλόγους και κυρίως νέα παραγωγή έργων και χρήση μέσων.
Eτσι, ο Μακρυγιάννης και το κεφαλαιώδες ζήτημα της διαχείρισης των τραυμάτων, συναντούν στο δεύτερο σκέλος του εορτασμού τα δεινά της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, μέσα από μια εικαστική βιντεοεγκατάσταση που οδήγησε το Φεστιβάλ σε μια ακόμη αγαπημένη του συνήθεια, τη συνέργεια. Αυτή τη φορά με την Εθνική Λυρική Σκηνή. Αλλωστε, «η διακοσιοστή επέτειος της Επανάστασης μπορεί να ορίσει την έναρξη της περιόδου ουσιαστικής διαχείρισης των τραυμάτων», όπως σημειώνει ο Ορέστης Ανδρεαδάκης. Μας μιλά και για τα μαθήματα της πανδημίας και την επικράτεια του «ψόφα» και της εχθροπάθειας που μοιάζει να βρήκε χώρο να μεγαλώσει.
Οδηγήστε μας, όσο μπορείτε στον τρόπο σκέψης σας καθώς σχεδιάζατε την δική σας αφήγηση, ερμηνεία για την κορυφαία Επέτειο της Ελλάδας.
Πολύ σωστά το είπατε: “η κορυφαία επέτειος της Ελλάδας” είναι η 25η Μαρτίου. Κι όμως είναι η πλέον παρεξηγημένη και ταλαιπωρημένη. Με το που καθιερώθηκε επισήμως το 1838 εμφανίστηκαν όλα τα “πως” τα “γιατί” και τα “τι γιορτάζουμε”, τα οποία μας βασανίζουν ακόμη. Η κάθε πλευρά διεκδικούσε την δική της “καθαρή αλήθεια”, όμως καθαρές αλήθειες στις επαναστάσεις δεν υπάρχουν. Οι επαναστάσεις είναι ανεξέλεγκτες εκρήξεις της Ιστορίας. Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια οι σύγχρονοι νηφάλιοι ιστορικοί απέδειξαν την πολυπλοκότητα της Ελληνικής Επανάστασης. Ο ηρωισμός συμπορεύτηκε με τα μικροσυμφέροντα, η ανιδιοτέλεια με τις τοπικιστικές διαμάχες, το θάρρος με την δειλία, τα δημοκρατικά ιδεώδη με τον αυταρχισμό, η παράδοση με τη νεωτερικότητα, η θρησκεία με την πολιτική. Το μεγαλείο συνυπήρξε με τα πάθη σε αυτή τη μεγαλειώδη και παθιασμένη εποχή.
Οπότε τι ακριβώς γιορτάζουμε φέτος; Τι είναι πιο σημαντικό;
Όλα είναι σημαντικά στα φετινά γενέθλια. Και η Δόξα και τα τραύματα, και η Ελπίδα και η Απογοήτευση, και τα μεγάλα επιτεύγματα και οι αποτυχίες. Όλα τα γιορτάζουμε, διότι είναι μέσα στην ψυχή μας. Μέρος της ταυτότητάς μας. Κι αν κάτι πρέπει να κάνουμε φέτος (σ᾽ αυτή τη δύσκολη χρονιά του εορτασμού και της πανδημίας) είναι να ξαναβρούμε την ταυτότητά μας. Και να την συγκροτήσουμε με θάρρος. Έτσι κι εμείς, στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, αποφασίσαμε να επικεντρωθούμε στην συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας και να αντιμετωπίσουμε το θέμα συνολικά -και βέβαια κινηματογραφικά.
Ας αρχίσουμε λοιπόν με τον Μακρυγιάννη.
Τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη- σε αντίθεση με Απομνημονεύματα όλων των αγωνιστών του 21- δεν αποτελούνται μόνο από κείμενα, αλλά και από εικόνες. Είχε προσλάβει ένα ζωγράφο, ο οποίος έμεινε στο σπίτι του ζωγραφίζοντας από το 1836 μέχρι το 1839. Πήγαν μαζί του στα σημεία των μαχών και ο Μακρυγιάννης τον καθοδήγησε για να τις ζωγραφίσει, ακολουθώντας ιδιότυπα τοπογραφικά σχέδια και αναδεικνύοντας ολόκληρη τη διαδικασία, την προετοιμασία και την εξέλιξή της. Έτσι ο ζωγραφικός χρόνος τους διαρκεί ώρες, κάποιες φορές μέρες ολόκληρες, κι άλλοτε πάλι, μέσα στο ίδιο μικρό κάδρο (περίπου 56 × 40 εκ.), στριμώχνονται διαφορετικές περιοχές που τις χωρίζουν πολλά χιλιόμετρα. Και το σημαντικότερο: σε κάθε έργο υπάρχουν αρκετοί αριθμοί οι οποίοι αντιστοιχούν στις ισάριθμες επεξηγήσεις ενός υπομνήματος που βρίσκεται κάτω από το έργο και έχει γραφτεί από τον ίδιο τον Μακρυγιάννη. Θα έλεγε κανείς ότι τα έργα αυτά είναι πρώιμα κόμικ, ή για την ακρίβεια graphic novel. Το σίγουρο είναι ότι τα έργα αυτά φτιάχτηκαν για να βλέπονται μαζί με το συνοδευτικό τους κείμενο, το οποίο ακούγεται σαν το voice over μιας ιδιότυπης, εν κινήσει, εικαστικής εμπειρίας. Πολλά χρόνια αργότερα η εμπειρία αυτή θα ονομαστεί ντοκιμαντέρ. Αν δηλαδή υπήρχε κινηματογράφος το 1839, ο Μακρυγιάννης θα είχε γυρίσει το πρώτο ιστορικό ντοκιμαντέρ.
Και έτσι περνάμε από το χαρτί, από τα πρώιμα κόμικ, σε μια εφαρμογή, ένα app, το e21. Πόσο δύσκολο, ίσως και ριψοκίνδυνο ήταν αυτό;
Κατ᾽ αρχάς υπάρχουν κάποια σκοτεινά σημεία σχετικά με την ταυτότητα και τα ονόματα του -ή των- καλλιτεχνών. Ο Μακρυγιάννης μιλάει για έναν Παναγιώτη Ζωγράφο, τα περισσότερα έργα όμως φέρουν την υπογραφή του Δημήτρη Ζωγράφου. Ποιος ήταν ο ένας και ποιος ο άλλος; Υπάρχουν πολλές εικασίες. Εμείς χρησιμοποιήσαμε την πλήρη σειρά των 24 έργων της Γενναδείου Βιβλιοθήκης που υπογράφονται από τον Δημήτρη Ζωγράφο και αρχίσαμε δίνοντάς τους κίνηση και κάνοντάς τα τρισδιάστατα. Αναθέσαμε το πρότζεκτ στον Μπάμπη Βενετόπουλο, έναν εξαιρετικό καλλιτέχνη, αναπληρωτή καθηγητή της Σχολής Καλών Τεχνών του ΑΠΘ. Ειδικότητά του είναι η επαυξημένη πραγματικότητα μια τεχνολογία που επιτρέπει την ζωντανή προβολή πληροφοριών αλλά και εικονικών στοιχείων σχεδιασμένων μέσα έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή. Με πιο απλά λόγια μπορούμε να δούμε τα έργα του Ζωγράφου να ζωντανεύουν στην οθόνη του κινητού ή του τάμπλετ μας μέσα από την εφαρμογή e21. Και καθώς κινούμαστε στον χώρο κινείται και το έργο.
Βρισκόμουν στον Πειραιά όταν είδα μέσα από το κινητό μου, κοιτάζοντας προς τη θάλασσα το έργο που έχει τίτλο «Οι Ναυμαχίες των Ελλήνων». Ομολογώ ότι ήταν μια στιγμή πραγματικής σύνδεσης με το βάθος της ιστορίας.
Χαίρομαι. Αυτός ήταν ο σκοπός μας. Θέλαμε να συνδέσουμε τα έργα με τις πραγματικές τοποθεσίες των μαχών.
Πως λειτουργεί η εφαρμογή e21;
Πρώτα την κατεβάζουμε δωρεάν στο κινητό μας. Βρίσκουμε πληροφορίες για τον Στρατηγό Μακρυγιάννη και την Επανάσταση και βλέπουμε τα έργα κάνοντας ζουμ πάνω τους. Στην συνέχεια μπορούμε να ακούσουμε αποσπάσματα από τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη, τα οποία διαβάζουν δέκα νέοι Έλληνες ηθοποιοί. Φυσικά η εφαρμογή έχει και αγγλικά.
Μπορούμε να το δούμε και στο σπίτι μας; Πώς το βλέπουμε στις αληθινές τοποθεσίες;
Τα εργαλεία της εφαρμογής e21 ενεργοποιούνται παντού και έτσι μπορούμε να δούμε τα τρισδιάστατα έργα όπου θέλουμε: μέσα στο σπίτι, ή στο μπαλκόνι μας, στην πλατεία της γειτονιάς μας, σε μια αλάνα, ή στην εξοχή. Ωστόσο για να βιώσουμε εξ ολοκλήρου την εμπειρία της επαυξημένης πραγματικότητας, καλό είναι να πάμε στα αληθινά σημεία των μαχών. Στην Αλαμάνα, στο χάνι της Γραβιάς, στο Μεσολόγγι στην Τρίπολη, στο Ναβαρίνο, στην Άρτα, την Ύδρα, στην Κρήτη, απέναντι από την Ακρόπολη. Υπάρχουν περισσότερες από 80 τοποθεσίες σε όλη την Ελλάδα, ενώ ένας λεπτομερής χάρτης σε οδηγεί σε αυτές. Το να βλέπεις την Πολιορκία της Ακρόπολης από το Τηλεσκόπιο Δωρίδη στο λόφο του Αστεροσκοπείου, καθώς η Ακρόπολη βρίσκεται απέναντι, είναι νομίζω συγκινητικό. Επίσης σχεδιάζουμε και ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα που θα βοηθά μαθητές και φοιτητές να έρθουν σε επαφή με την Ιστορία, την τέχνη και την τεχνολογία. Τον γενικό συντονισμό αυτού πρότζεκτ είχε ο Νίκος Ζαχαριάδης. Ο χαμός του μας συγκλόνισε. Δουλεύαμε κάθε μέρα. Είχε παθιαστεί, έψαχνε την παραμικρή λεπτομέρεια και, το κυριότερο, έβρισκε πάντα τρόπο να κάνει πλάκα με όλα και να φέρνει το γέλιο ακόμη και στην πιο δύσκολη στιγμή. Το χάσαμε αυτό το γέλιο...
Υπάρχει και ένα δεύτερο πρότζεκτ, το «Η πόλη στην πόλη»; Πώς «κουμπώνει», ψωμώνει το αφιέρωμα στα 200 χρόνια από την Επανάσταση;
«Η Πόλη και η Πόλη» είναι το δεύτερο πρότζεκτ του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης για τον εορτασμό των 200 χρόνων. Είναι μια κινηματογραφική ταινία - εγκατάσταση σε συν-σκηνοθεσίατων Χρήστου Πασσαλή και Σύλλα Τζουμέρκα. Είναι ένα να κινηματογραφικό εγχείρημα που θαμπώνει τα όρια μεταξύ μυθοπλασίας, ντοκιμαντέρ και ταινίας-δοκιμίου και παρουσιάζει επεισόδια από τη ζωή και τα δεινά που υπέστη η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης. Έχει μια σκληρή ποιητική γλώσσα και ανασυνθέτει την ιστορία από θραύσματα, από μικρές αόρατες λεπτομέρειες και από μεγάλα σύνολα ανθρώπων σε κίνηση στην πόλη και στην φύση. Οι ηθοποιοί φορούν αυθεντικά κοστούμια της εποχής (περίπου από το 1910 μέχρι το 1965) αλλά κυκλοφορούν την σημερινή Θεσσαλονίκη. Έτσι η πόλη της Θεσσαλονίκης του περασμένου αιώνα και η πόλη της Θεσσαλονίκης όπως είναι τώρα συνυπάρχουν στο ίδιο κάδρο. Παίζουν οι Βασίλης Κανάκης, Αλέξανδρος Βαρδαξόγλου, Θέμις Μπαζάκα, Μαρία Φιλίνη, Αγγελική Παπούλια, Μαρίσσα Τριανταφυλλίδου, Αργύρης Ξάφης, Λαέρτης Μαλκότσης κ.α. Είναι μια συμπαραγωγή με την εταιρεία παραγωγής Homemade Films και την παραγωγό Μαρία Δρανδάκη.
Πώς έγινε μέρος του πρότζεκτ αυτού η Εθνική Λυρική Σκηνή;
Είναι μια ιδέα που δουλεύουμε με τον Τζουμέρκα και τον Πασαλή εδώ και δυο περίπου χρόνια, ο πρώτος άνθρωπος που την αγκάλιασε όμως ήταν ο Γιώργος Κουμεντάκης, ο διευθυντής της Λυρικής Σκηνής. Είχαμε τελειώσει μια δουλειά στο Υπουργείο Πολιτισμού και περπατούσαμε στην Αθήνα και εγώ του έκανα παρουσίαση του πρότζεκτ. Και ξαφνικά σταματάει στη μέση του δρόμου και μου λέει “μου αρέσει η ιδέα, ελάτε να την δούμε αναλυτικά”. Οπότε η παραγωγή υλοποιήθηκε με τη στήριξη της δωρεάς του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) για τη δημιουργία του επετειακού προγράμματος της Εθνικής Λυρικής Σκηνής για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Η πρώτη παρουσίαση θα γίνει στην Εναλλακτική Σκηνή Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ) στις 8, 9, 10, 11 Ιουλίου 2021, ως εικαστική βίντεο-εγκατάσταση σε εξωτερικό χώρο με τρεις μεγάλες οθόνες.
Και για να επιστρέψουμε στην αρχή της συζήτησης, πώς συνδέεται με τον Μακρυγιάννη;
Μα ο Μακρυγιάννης δεν μιλάει μόνο για τις μάχες, αλλά και για το ίχνος που άφησαν στην Ιστορία. Και τελικά για το ίχνος που θα αφήσουμε όλοι εμείς στην Ιστορία. Ποια ήταν τα λάθη μας, ποια ήταν τα επιτεύγματά μας, πώς θα γίνουμε καλύτεροι; Ίσως κοιτάζοντας τις πληγές μας. Τα τραύματα που αφήσαμε ανοιχτά και δεν φροντίσαμε να τα επουλώσουμε. Τον Εθνικό Διχασμό, την Μικρασιατική Καταστροφή, τον Εμφύλιο, την Χούντα, την Τραγωδία της Κύπρου. Την εξόντωση της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης. Ιδού ένα τραύμα που είναι ακόμη ανοιχτό και οφείλουμε να το επουλώσουμε, διότι η συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας απαιτεί, πρωτίστως, την διαχείριση των ιστορικών τραυμάτων. Η περίοδος που τα εθνικά αφηγήματα στηρίζονταν σε “θελκτικούς μύθους” και “επινοημένες παραδόσεις” έχει περάσει. Όπως βέβαια έχει περάσει και η περίοδος του εθνικού αυτομαστιγώματος, της αποδόμησης των μύθων, της αρνητικής εργαλειοποίησής τους. Η διακοσιοστή επέτειος της Επανάστασης μπορεί να ορίσει την έναρξη της περιόδου ουσιαστικής διαχείρισης των τραυμάτων. Όλα αυτά αναλύονται σε μια ειδική δίγλωσση έκδοση 340 σελίδων που κυκλοφορεί ήδη στα βιβλιοπωλεία.
Το Φεστιβάλ ευτύχισε μέσα στην πανδημία να σημειώσει πρωτιές, να καινοτομήσει, να προσελκύσει το ενδιαφέρον του διεθνούς τύπου. Πόσο αλλαγμένο βγαίνει τελικά το Φεστιβάλ, η φιλοσοφία του και προφανώς η δική σας μέσα από την πανδημία;
Δυστυχώς ήμασταν οι πρώτοι που πέσαμε πάνω στην πανδημία. Στις 2 Μαρτίου του 2020 στην Ελλάδα υπήρχαν μόνο τρία κρούσματα και όλοι μας κορόιδευαν για την απόφασή να αναβάλουμε το Φεστιβάλ. Είχαμε όμως την αμέριστη υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού και έτσι πέσαμε με τα μούτρα για να κάνουμε on line ενέργειες. Μιλούσαμε κάθε μέρα με την Υπουργό Πολιτισμού κα. Λίνα Μενδώνη και οφείλω να ομολογήσω ότι όλα όσα καταφέραμε να κάνουμε έγιναν και χάρη στις ιδέες, τη υποστήριξη και την ενθάρρυνσή της. Όπου τη χρειαστήκαμε, την είχαμε δίπλα μας. Είναι πολύ σημαντικό, σε τόσο οριακές, πρωτόγνωρες συνθήκες, ένας εποπτευόμενος φορέας σαν το Φεστιβάλ να μπορεί να συνομιλεί και να βρίσκει κατανόηση και ανταπόκριση από το Υπουργείο του. Ήμασταν επίσης οι πρώτοι που αναθέσαμε σε Έλληνες και ξένους δημιουργούς να γυρίσουν μικρού μήκους ταινίες στα σπίτια τους. Οργανώσαμε εκπαιδευτικά προγράμματα, σεμινάρια, εργαστήρια, διαγωνισμούς και συνεργαστήκαμε και με άλλους Πολιτιστικούς Οργανισμούς. Και το σημαντικότερο κρατήσαμε όλες τις θέσεις εργασίας που είχαν προκηρυχθεί μέσω ΕΣΠΑ. Δυστυχώς και το 22ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ και το 61o Φεστιβάλ Κινηματογράφου πραγματοποιήθηκαν on line. Δεν μας αρέσει βέβαια το on line, δεν πρόκειται όμως να καταθέσουμε τα όπλα. Το μότο μας ήταν “Σινεμά με κάθε τρόπο”.
Ποια ήταν η προτεραιότητά σας;
Σε όλο αυτό το διάστημα προτεραιότητα μας ήταν η υποστήριξη της ελληνικής κινηματογραφικής κοινότητας κι έτσι σχεδιάσαμε νέες δράσεις, νέα προγράμματα και θεσμοθετήσαμε νέα χρηματικά βραβεία. Όσο για το 23ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ, αποφασίσαμε να το πραγματοποιήσουμε υβριδικά. Το πρώτο μέρος έγινε τον Μάρτιο και το δεύτερο μέρος, με τα διαγωνιστικά τμήματα και τα ελληνικά ντοκιμαντέρ, ελπίζουμε να γίνει από τις 24 Ιουνίου μέχρι τις 4 Ιουλίου σε θερινά σινεμά της Θεσσαλονίκης, αλλά και on line. Ταυτόχρονα επεξεργαζόμαστε μια σειρά σύνθετων σεναρίων για την σεζόν 2021 – 2022 και τα επόμενα Φεστιβάλ μας. Αναβαθμίζουμε τις υπηρεσίες μας και τις προσαρμόζουμε στα νέα δεδομένα. Συνεργαζόμαστε με μεγάλους διεθνείς οργανισμούς και προσπαθούμε να βρούμε λύσεις για τα προβλήματα που έχουν προκύψει. Επίσης προχωράμε σε ριζικό ανασχεδιασμό του Μουσείου Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, χρησιμοποιώντας τα τελευταία επιτεύγματα της ψηφιακής τεχνολογίας.
Σε ποια κατάσταση βρίσκει η επόμενη μέρα της πανδημίας -καθώς πάμε προς άνοιγμα του πολιτισμού- τον χώρο και τους ανθρώπους των Τεχνών;
Η κατάσταση είναι εξόχως δύσκολη διότι είναι πρωτοφανής και παγκόσμια. Οι άνθρωποι των Τεχνών, και κυρίως του θεάματος, έχουν γονατίσει. Φυσικά εξίσου τραγική είναι και η θέση των ανθρώπων του τουρισμού, της εστίασης, του εμπορίου, της εκπαίδευσης και βεβαίως της υγείας. Εκτός από τα τεράστια υγειονομικά και οικονομικά προβλήματα όμως, θα πρέπει να μας ανησυχούν και τα προβλήματα της εχθροπάθειας, της συνωμοσιολογίας, της αμφισβήτησης της επιστήμης, της λογικής και του μέτρου. Κλεισμένοι στα σπίτια μας, χωρίς ουσιαστική επαφή με το δημόσιο χώρο, έχουμε αρχίσει να κρυβόμαστε μέσα σε μικρο-περιβάλλοντα και να υποπτευόμαστε όσους δεν ανήκουν σε αυτά. Φτιάχνουμε νέες συγκρουσιακές κοινότητες και εξαπολύουμε επιθέσεις σε φανταστικούς εχθρούς, σε όσους νομίζουμε ότι ευθύνονται για την κατάστασή μας. Έτσι επανήλθαν ξαφνικά, και διευρύνονται ταχύτατα τα χάσματα: το χάσμα των γενεών, το χάσμα των φύλων, των χάσμα των τάξεων. Οπότε, εν δυνάμει, όλοι είναι εχθροί με όλους.
Το Φεστιβάλ πως στάθηκε σε όλη αυτή την έντονη περίοδο σκληρών αντιπαραθέσεων;
Μίλαγε με το έργο του, στήριζε τους καλλιτέχνες με όλους τους δυνατούς τρόπους, κράτησε όλες τις θέσεις εργασίας, δυνάμωσε για να ανταποκριθεί στις μελλοντικές προκλήσεις. Όπως ξέρετε το Φεστιβάλ είναι εποπτευόμενος φορέας του Υπουργείου Πολιτισμού, με το οποίο έχουμε άψογη συνεργασία: και με την Υπουργό, την κα. Μενδώνη και με τον Υφυπουργό, τον κ. Γιατρομανωλάκη και με την νέα Γενική Γραμματέα, την κα. Δουνδουλάκη, αλλά και με όλα τα στελέχη και τους υπαλλήλους του Υπουργείου.Έχουμε συγκεκριμένο ρόλο, που σε καμία περίπτωση δεν είναι να ασκούμε πολιτική, ή να μπαίνουμε σε λογικές τυφλών συγκρούσεων και εχθροπάθειας.
Αυτό είναι που σας φοβίζει περισσότερο στην φάση που τώρα αρχίζει;
Ναι, με φοβίζει η εχθροπάθεια. Η ευκολία που φτιάχνουμε εχθρούς, τους σταυρώνουμε και τους λέμε: “ψόφα”, “ξεκουμπίσου”, “παραιτήσου”. Όλα αυτά που ακούσαμε ήταν υπερβολή, δεν ήταν; Και τώρα βλέπω αρκετούς που τα ξανασκέφτονται. Η κριτική στην εξουσία είναι και αποδεκτή και αναγκαία. Αυτό που δεν είναι αποδεκτό όμως είναι το μίσος και η ανθρωποφαγία. Η ποδοσφαιρική - οπαδική διάθεση να συντρίψεις τον αντίπαλο, απλώς και μόνο επειδή είναι αντίπαλος. Να “τον περιμένεις στη γωνία” και να απαξιώνεις κάθε του πρόταση και κάθε του κίνηση πριν καν την εξετάσεις ή ακόμα χειρότερα παραποιώντας την. Όμως η ύπαρξη ενός ιδεολογικού αντίπαλου είναι η ουσία της Δημοκρατίας. Αυτό που χρειαζόμαστε τώρα είναι ουσιαστικό διάλογο και δημιουργικές διαφωνίες. Υπάρχει τίποτε συναρπαστικότερο από τις διαφωνίες; Με τις διαφωνίες προχωράει η ανθρώπινη σκέψη, οι επιστήμες, οι τέχνες, η τεχνολογία. Ακόμα και ο έρωτας μια διαφωνία είναι. Εκρηκτική και αναγεννητική. Τα ζευγάρια που καταφέρνουν να ζουν ευτυχισμένα πολλά χρόνια μαζί, το γνωρίζουν καλά αυτό. Ας κάνουμε μια προσπάθεια λοιπόν.