Ήδη από τη δεκαετία του '60, ο διεθνής αρχιτέκτων και πολεοδόμος Κωνσταντίνος Δοξιάδης χρησιμοποίησε υπολογιστές στο γραφείο του και έγινε ο προφήτης και ιδρυτής του πληροφοριακού μοντερνισμού, όπως ανακαλύπτουμε στην έκθεση της Στέγης.
Ηταν 1969, όταν στην άγρια ανηφόρα της οδού Στρατιωτικού Συνδέσμου στο Κολωνάκι, μέσα στην καρδιά του κτηρίου Δοξιάδη, στο αίθριο, εγκαταστάθηκε ο μεγαλύτερος και πιο εξελιγμένος υπολογιστής UNIVAC 1004. Εμοιαζε με την προσγείωση ενός διαστημόπλοιου στους πρόποδες του Λυκαβηττού για τα δεδομένα της εποχής.
Ηταν στην ουσία όμως το λάβαρο της νέας υπολογιστικής και της ταυτότητας του αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού γραφείου του Κωνσταντίνου Δοξιάδη. Ντύθηκε με ένα μεγάλο αλεξίσφαιρο γυάλινο κέλυφος και εξέπεμπε φως μέρα και νύχτα. Πάνω του έστεκε σαν φρουρός ή μέρος της ταυτότητας, μια κουκουβάγια, δημιουργία της Φρόσως Ευθυμιάδη Μενεγάκη.
Τη μακέτα αυτού του απροσδόκητου μηχανισμού, κατάλευκη, με την κουκουβάγια στη θέση σημαίας, βλέπει πρώτη πρώτη ο επισκέπτης της έκθεσης «Κωνσταντίνος Δοξιάδης και Πληροφοριακός Μοντερνισμός: Η μηχανή στην καρδιά του ανθρώπου», που παρουσιάζεται ως τις 26 Απριλίου στο πρώτο υπόγειο της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση. Επιμελητές είναι οι Farzin Lotfi-Jam και Mark Wasiuta. Η έκθεση χωρίζεται σε δύο μέρη που οι επιμελητές αποκαλούν επεισόδια. Στο πρώτο -που μας υποδέχεται με τη μακέτα- βλέπουμε τον τρόπο με τον οποίο ο πρωτοπόρος Δοξιάδης χρησιμοποίησε τους υπολογιστές στην δουλειά του και στην συγκέντρωση πληροφοριών μέσα από έρευνες που έκανε σε 18 περιοχές της Αθήνας, με ερωτηματολόγια που εθελοντικά απάντησαν οι κάτοικοι.
Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης και ο υπερυπολογιστής του -με την κουκουβάγια σημαία
Μέσα σε ένα δάσος από κώδικες και κάρτες αναφοράς βλέπεις τον τρόπο που λειτουργούσε το μυαλό του και η ανάπτυξη ενός αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού σπέρματος που παρήγαγε την αρχιτεκτονική όχι μόνο του 2023 αλλά και του μακρινού μέλλοντος. Γοητεύουν οι σημειώσεις και οι φωτογραφίες του όχι μόνο από την Ελλάδα, αλλά και από το Ιράκ, την Βραζιλία, το Πακιστάν και άλλες περιοχές ανά τον κόσμο όπου βρέθηκε και εργάστηκε.
Η έκθεση εκκινεί από ένα 3D μοντέλο του κτιρίου του Doxiadis Associates στον Λυκαβηττό όπου το όραμα της ευζωίας άρχισε να παίρνει οστά και φτάνει στις απρόσωπες μηχανές παρακολούθησης του 21ου αιώνα. «Είναι νομίζω η πορεία του πληροφοριακού μοντερνισμού» μου λέει ο Πρόδρομος Τσιαβός, Επικεφαλής της Ψηφιακής Πολιτικής και Ανάπτυξης στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση. Βλέπετε, το δεύτερο επεισόδιο της έκθεσης μελετά τις υπολογιστικές πρακτικές μέχρι τη σημερινή Αθήνα με νέα έρευνα για τη φυσική μορφή, την τεχνική διοίκηση και την εδαφική εξάπλωση των συστημάτων διαχείρισης των συνόρων πόλεων και κρατών. Κάθε επεισόδιο περιστρέφεται γύρω από μια ομάδα πληθυσμού και μια μορφή συλλογής πληροφοριών. Και εδώ διαπιστώνουμε πώς το στοιχείο του εθελοντικού έχει δώσει τη θέση του στην άντληση – ή μήπως εξόρυξη;- πληροφοριών μέσα από μηχανισμούς εξουσίας ανεξάρτητα από τη θέληση του ατόμου.
Η βαρεμάρα και banality της γραφειοκρατίας
Είναι χαρακτηριστικό αυτής της μετατόπισης, η απάντηση που μου δίνει ο Πρόδρομος Τσιάβος όταν τον ρωτώ τι είναι αυτό μέσα στην έκθεση που περισσότερο τον ξάφνιασε ή τον ιντρίγκαρε. «Το 3D μοντέλο μιας κάμερας παρακολούθησης. Είναι ένα αρκετά banal -σχεδόν με όρους Hannah Arendt- κλασικό μοντέλο κάμερας. Δεν σου φαίνεται ούτε ιδιαίτερο, ούτε απειλητικό. Kι όντως είναι ένα αντικείμενο που ενέχει την βαρεμάρα και το banality της γραφειοκρατίας. Και για τον λόγο αυτόν είναι τόσο απειλητικό. Είναι δομικό στοιχείο εξουσιαστικών δυνάμεων που θα στραφούν στο τέλος κατά των ίδιων των ανθρωπίνων δημιουργών της τεχνολογίας. Η τεχνολογία δεν είναι ουδέτερη, ούτε υπάρχει αποσπασματικά. Εντάσσεται πάντοτε σε ένα ευρύτερο τεχνολογικό και πολιτικό συμφραζόμενο. Και για αυτό κάθε πράξη σχεδιασμού είναι θεμελιωδώς πολιτική πράξη. Αναρωτιέμαι -θα πάρουμε ποτέ αυτόν τον τεχνοπολιτικό σχεδιασμό στα χέρια μας;»
Στη δεκαετία του 1960, το γραφείο του Κωνσταντίνου Δοξιάδη διεξήγαγε το πρόγραμμα «Ανθρώπινη Κοινότητα», μια έρευνα για τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας για να δει πώς προσαρμόζεται στους ρυθμούς αλλαγής των πόλεων στο μεταπολεμικό σκηνικό. «Από την Καλλιθέα και την Άνω Κυψέλη, μέχρι τη Γλυφάδα, την Κηφισιά και την Κυπριάδου. Είχε ένα βασικό κορμό ερωτηματολογίου ο οποίος διαφοροποιούνταν ανά περίπτωση. Το εντυπωσιακό είναι η επεξεργασία που έκανε με υπολογιστή, όπως και το δείγμα που ήταν περίπου 3.000 άτομα την περίπτωση», μας λέει ο κύριος Τσιαβός. Πρόκειται για τον υπερυπολογιστή, την μακέτα του οποίου συναντήσαμε στην είσοδο της έκθεσης.
Οι «κύκλοι» που κάνουν οι περιοχές της Αθήνας
Εχει ενδιαφέρον να δούμε πώς οι περιοχές μελέτης που επέλεξε ο Δοξιάδης έχουν εξελιχθεί σήμερα. Κάτι τότε προνομιούχο ίσως σήμερα δεν είναι και το αντίθετο. «Οι περιοχές κάνουν κύκλους, οπότε δεν είναι εύκολο να δώσουμε μια γραμμική απάντηση. Η Κυψέλη ήταν π.χ. πολύ ψηλά, κατέβηκε και σήμερα είναι το trend της πόλης. Το Κολωνάκι, η Κηφισιά ή η Γλυφάδα παραμένουν σταθερές αξίες και περιοχές όπως η Κλωναρίδου είχαν καθοδική πορεία» μου απαντά ο Πρόδρομος Τσιαβός. «Οι ερωτήσεις είχαν να κάνουν π.χ. με τον χρόνο που θέλει κάποιος για να πάει π.χ. σε ένα κατάστημα να αγοράσει τρόφιμα, απόσταση από σχολείο, τόπους συνάντησης με άλλους ανθρώπους: όλα αυτά τα μικρά που μας κάνουν ευτυχισμένους ή δυστυχισμένους στην καθημερινότητά μας».
Βέβαια, ένα από τα ερωτήματα που αναδύονται, από τις αισθήσεις που αμέσως διαπερνούν τον επισκέπτη, είναι κατά πόσο τελικά αυτός ο ρηξικέλευθος και πρωτοποριακός αρχιτέκτονας και πολεοδόμος, πραγματικά προφήτεψε όσα έρχονται στην μορφή της πόλης. «Ο Δοξιάδης προσπαθεί διαχρονικά και σε όλο του το έργο να δημιουργήσει μια ορθολογικά και βασισμένη σε δεδομένα πολεοδομία, που στοχεύει στην βελτίωση των συνθηκών ζωής των ανθρώπων. Τα ερωτηματολόγια που έκανε συγκέντρωναν δεδομένα σε σχέση με τον τρόπο ζωής των ανθρώπων και σίγουρα η αντιπαροχή και οι συνέπειες της δεν του ήταν άγνωστες. Άρα σίγουρα μια κατανόηση τού αύριο την είχε», μου απαντά ο Πρόδρομος Τσιαβός.
Ο Δοξιάδης είδε την Αθήνα του 2050, παρά του 2020
«Τώρα δεν μπορεί κανείς να πει με βεβαιότητα ότι είχε στο μυαλό του τον τρόπο με τον οποίον εξελίχθηκε η Αθήνα. Ωστόσο, σίγουρα ήταν ο προφήτης αυτού που λέμε σήμερα “έξυπνη πόλη”, μια πόλη, δηλαδή, στην οποία η πληροφορία έχει κεντρικό ρόλο, συγκεντρώνεται διαρκώς και ρυθμίζει τις ζωές των ανθρώπων. Θα τολμούσα να πω ότι ο Δοξιάδης είχε δει την Αθήνα του 2050 παρά την Αθήνα του 2020», καταλήγει ο κύριος Τσιαβός.
Φυσικά, αν και περικυκλωμένη από κώδικες, φωτογραφίες, σημειώσεις αρχιτεκτονικές, σχέδια, απίστευτης πυκνότητας και ουσίας, μέσα δηλαδή σε έναν κορμό τόσο τεχνολογικό και μηχανικό, νιώθω ότι ο Δοξιάδης είχε μέσα του έντονο το κύτταρο της ποίησης. «Η ίδια η έκφραση “πληροφοριακός μοντερνισμός” που χρησιμοποιούν οι επιμελητές της έκθεσης είναι δηλωτική της αισθητικής της πληροφορίας ή της αισθητικής στην πληροφορία που είχε συνειδητά ο Δοξιάδης. Η καθαρότητα των γραμμών και η πληροφορικοποίηση της αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας που είναι χαρακτηριστική στο έργο του, όπως και ο ιδιαίτερος θαυμασμός του για την κλασική Ελλάδα, είναι ίσως τα πιο καθαρά ίχνη της ποιητικότητας του. Εξάλλου, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτό που λέμε ποιητικότητα δεν είναι κάτι που όλοι αντιμετωπίζουν με τον ίδιον τρόπο».
Μετέωροι μεταξύ ευτοπίας και δυστοπίας
Ρωτάω τον Πρόδρομο Τσιαβό τι σχέση έχει η νέα έρευνα που παρουσιάζεται στην έκθεση, σε σχέση με τα εργαλεία του Δοξιάδη. «Η νέα έρευνα δεν αφορά σε περιοχές αλλά στα μέσα με τα οποία συγκεντρώνεται η πληροφορία και τον άνθρωπο ως κατασκευασμένο πληροφοριακό αντικείμενο», μου απαντά. «Εάν ο Δοξιάδης στην αρχική του έρευνα χρησιμοποίησε την εθελοντική συλλογή πληροφορίας ως μέσο για να γνωρίσει και στη συνέχεια να σχεδιάσει χώρους για τον άνθρωπο, όταν τα μέσα συλλογής αλλάζουν και γίνονται πιο παρεμβατικά, ο τρόπος που ορίζεται ο πολίτης αλλάζει. Σε μια πόλη που η πληροφορία καθορίζει τον πολίτη και τον άπολι, οι μηχανισμοί συλλογής της καθορίζουν και την φύση της: τι συμβαίνει όταν η συλλογή πληροφορίας δεν γίνεται εθελοντικά και μέσα από αναλογικά μέσα, αλλά ως στοιχείο εξουσιασμού ή άμυνας και μέσα από ένα εκτεταμένο σύστημα επιτήρησης; Η έκθεση δεν δίνει η ίδια την απάντηση: αφήνει τον θεατή σχεδόν μετέωρο ανάμεσα στην ευτοπία και την δυστοπία υπεύθυνο τον ίδιο να κάνει τις κρίσεις και τις επιλογές τους.
Αξίζει να σημειωθεί ότι έχει ήδη ξεκινήσει συνεργασία ανάμεσα στις εκδόσεις Onassis και διεθνή εκδοτικό οίκο και αναμένουμε την έκδοση το 2024.
*Κωνσταντίνος Δοξιάδης και Πληροφοριακός Μοντερνισμός: Η Μηχανή στην Καρδιά του Ανθρώπου / Μια έκθεση για τα δεδομένα και τις ανθρώπινες κοινότητες από τα 60s έως σήμερα
Εως τις 26 Φεβρουαρίου. Τετάρτη – Κυριακή 18:00 - 23:00.
Είσοδος ελεύθερη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση