Μία καινούργια ταινία για τον Δημήτρη Παπαιωάννου θα προβληθεί απόψε ως work in progress στο 26ο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.
Πρόκειται για την «Καρδιά του ταύρου» της Εύας Στεφανή, ένα ντοκιμαντέρ για την παράσταση «Εγκάρσιος Προσανατολισμός» που ετοίμαζε ο Παπαϊωάννου για την σκηνή της Στέγης, όταν συνέβη το lock down λόγω της πανδημίας. Τελικά η παράσταση έκανε πρεμιέρα τον Δεκέμβριο του 2021 και έκτοτε ταξίδεψε σε 3 ηπείρους, 20 χώρες και 31 πόλεις. Η σκηνοθέτις παρακολούθησε την δημιουργία της και την υποδοχή της στις ευρωπαϊκές σκηνές που περιόδευσε.
Η «Καρδιά του ταύρου» ήταν η αφορμή για μία συνάντηση με τον σημαντικό δημιουργό, ο οποίος δεν ομολόγησε μόνο την γνωστή, μεγάλη αγάπη του για τον κινηματογράφο αλλά και ότι ένα από τα μεγάλα σχέδια που έχει ήδη ξεκινήσει είναι το documentation των παραστάσεών του - η μορφοποίηση του οπτικοακουστικού υλικού που έχει συγκεντρωθεί με τρόπο που ο ίδιος θα επιλέξει.
«Η ταινία “Καρδιά του ταύρου” είναι αποτέλεσμα συγκυρίας. Λόγω της πανδημίας του covid είχαν κλείσει τα πάντα και οι καλλιτέχνες λύσσαξαν, μήπως και δεν υπάρχουν και στο μέλλον, και άρχισαν να πετάνε online τις δουλειές τους από τον πρώτο μήνα.
Ήμουνα απολύτως αντίθετος με αυτήν τη λογική: είναι δυνατόν μία παράσταση να υποκατασταθεί από τρικάμερη βιντεοσκόπηση online; Προτίμησα να μην κάνω τίποτα. Mόνο το εξάωρο «Μέσα» (Ιnside) δημοσίευσα, κάτι σαν αστείο μια που έπρεπε να μείνουμε αναγκαστικά μέσα.
Και αρνήθηκα και την πρόταση του Théâtre de la Ville και της Στέγης να παρουσιάσουμε τον «Εγκάρσιο Προσανατολισμό» ως online γεγονός. Είπα, καλύτερα ας πεθάνει. Μέσα σ’ αυτήν την ανασφάλεια αποφάσισε η Στέγη, για την περίπτωση που δεν θα παρουσιαζόταν τελικά το project, να δημιουργήσει ένα ντοκιμαντέρ για την παράσταση. Με ρώτησαν και είπα να το αναλάβει η Εύα Στεφανή.
Το βασικό με την Εύα Στεφανή είναι ότι την εκτιμώ απεριόριστα ως καλλιτέχνη και την αγαπώ και ως άνθρωπο. Οπότε ακόμα κι αν διαφωνώ με αυτό που έχει κάνει, θα διαφωνήσω με κάποιον που αξίζει τον κόπο, κάτι το οποίο για μένα έχει μεγάλη σημασία.
Και έτσι ξεκίνησε αυτή η υπόθεση, έτυχε να είναι ο «Εγκάρσιος Προσανατολισμός» και όχι κάποια άλλη παράστασή μου. Οπωσδήποτε τα βρήκαμε μπαστούνια με την Εύα γιατί δεν είναι εύκολο να ανοίγεις το σπίτι σου να το δει ο κόσμος. Αυτό που θα δείτε, πάντως, είναι το «πορτραίτο» της Εύας. Μου αρέσει πολύ ταινία αλλά είναι σίγουρα το πορτρέτο της Εύας. Είναι η δική της αυτοβιογραφία, όπως είναι κάθε ταινία».
Για το ΜΕΣΑ (ΙΝSIDE)
Στο 26ο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης ο Δημήτρης Παπαιωάννου είναι επίτιμος καλεσμένος. Ο ίδιος σχεδίασε την κουήρ αφίσα της φετινής διοργάνωσης που, προλαμβάνοντας με την πρόσφατη επικαιρότητα, είχε ως βασικό θεματικό άξονα τον κουήρ κινηματογράφο τεκμηρίωσης. Επιπλέον στο MOMus-Πειραματικό Κέντρο Τεχνών στο λιμάνι θα παρουσιαστεί ως εξάωρη βίντεο-εγκατάσταση το «Inside» - μαζί και παράλληλα προβάλλεται η κινηματογραφική αποτύπωση των παρασκηνίων του «Inside» (με τίτλο «Backside») που είχε τραβήξει ο ΔΠ με μία κινηματογραφική κάμερα στο χέρι την ώρα που ετοίμαζαν την παράσταση.
«Είναι ένα τα πιο αγαπημένα μου έργα το “Μέσα” και είναι η μεγαλύτερη εισπρακτική αποτυχία που έχω κάνει ποτέ. Είναι η στιγμή που τα μίντια με τιμώρησαν για τη μεγάλη επιτυχία των Τελετών του 2004 και την μετέπειτα θητεία μου στο Παλλάς. Με το “Μέσα”/Inside έκανα ένα τεράστιο πείραμα για το οποίο είμαι πολύ περήφανος, μία εξάωρη ανακύκλωση υλικών, μετατρέποντας ένα μεγάλο κεντρικό θέατρο σε εκθεσιακό χώρο ή meditation center, από το οποίο μπορούσες να μπεις ή να βγεις όποτε ήθελες. Και να καθίσεις όσες ώρες ήθελες μέσα. Στην πραγματικότητα ήταν ένα τρισδιάστατο επίτευγμα που τότε το ελληνικό κοινό σνόμπαρε φρικτά, ενώ λίγο πριν είχε αποθεώσει την “Μήδεια” και το “2”.
Από το “Mέσα”/Inside, λοιπόν, έχει σωθεί σαν ένα πολύ καλής ποιότητας μονοπλάνο το οποίο ως video-installation κάνει τη δεύτερη θητεία του στα φεστιβάλ του κόσμου. Επιβιώνει με διαφορετικό τρόπο.
Το ενδιαφέρον είναι ότι είχαμε στήσει το “Μέσα” με κινηματογραφική λογική σε πραγματικό τρισδιάστατο χώρο. Tώρα, στην βίντεο-εικόνα μοιάζουν εφέ πράγματα που γίνονταν επί σκηνής κανονικά, γιατί στον κινηματογράφο μπορείς να κάνεις διάφορα τεχνητά θαύματα με τα layer projection».
Ο Δημήτρης Παπαιωάννου και ο κινηματογράφος
Στις 13 Μαρτίου στην αίθουσα Σταύρος Τορνές θα προβληθεί η «Πρώτη Ύλη, Ολόκληρο το έργο σε 17 λεπτά», μία συμπυκνωμένη κινηματογραφική σύνοψη της παράστασης γυρισμένη από τον Στέφανο Σιταρά και μονταρισμένη σε ταινία μικρού μήκους από τον Δημήτρη Παπαϊωάννου, και στην συνέχεια το «Νοwhere» (ολόκληρο το έργο που παρουσιάστηκε στο Εθνικό Θέατρο το 2009, διάρκειας 35 λεπτών) γυρισμένο και μονταρισμένο από τον ΔΠ.
«Είμαι πολύ κοντά στον κινηματογράφο, είναι μία τέχνη που αγαπώ, την γνωρίζω αρκετά καλά. Αυτήν την περίοδο με απασχολεί η μεταφορά της ζωντανής, σκηνικής τέχνης σε ντοκουμέντο από εμένα τον ίδιο ως editor, ωs μοντέρ και στο “Νowhere” και ως ερασιτέχνη κινηματογραφιστή. Έχει να κάνει με μία τάση να δω τη δουλειά μου μέχρι τώρα σαν ένα studio γυρισμάτων που έγιναν σε διάρκεια 35 χρονών, τα οποία θα οδηγήσουν στην τελική ταινία κάθε παράστασής μου. Ελπίζω να την ολοκληρώσω και να παραδώσω ελεύθερο στο διαδίκτυο το σύνολο της δουλειάς μου. Αυτό είναι που με έλκει αυτήν τη στιγμή περισσότερο - έως ότου φλασάρει μέσα μου η ιδέα ενός καινούργιου ζωντανού έργου».
Ο Δ. Παπαιωάννου λέει ότι έχει κάψει τον εαυτό του, έχει κουραστεί πολύ δημιουργώντας τις υπέροχες παραστάσεις των τελευταίων δέκα χρόνων.
«Μ’ έχουν κουράσει και οι περιοδείες σ’ όλον τον κόσμο, επειδή έχω αυτή τη μανία να είμαι παρών σε κάθε παράσταση, έχω αυτήν την παλιομοδίτικη σχέση με το κοινό. Θέλω να με βλέπουν εκεί και να καταλαβαίνουν ότι δεν είναι franchise, ότι δεν έστειλα την δουλειά αλλά την παρέδωσα ο ίδιος.
Ολοένα και περισσότερο καταλαβαίνω ότι την χαρά μου την βρίσκω σχεδιάζοντας γυμνά στην παραλία είτε περνώντας ατελείωτες ώρες στον υπολογιστή μου μοντάροντας τα βιντεοσκοπημένα υλικά των παραστάσεών μου, δηλαδή χορογραφώντας τα πράγματα που έχω φτιάξει.
Πρόκειται για πραγματική, άλλου τύπου χορογραφία, μία τελείως διαφορετική προσέγγιση στο σκηνικό γεγονός η οποία με συναρπάζει και θέλω να την κάνω εγώ ο ίδιος. Πολλές φορές στα έργα μου υιοθετώ παράλληλες δράσεις, σερβίρω πολλά πράγματα ταυτόχρονα στο ανθρώπινο μάτι για να διαλέγει κάπως εκείνη την ώρα. Αλλά πώς χειρίζεται κανείς το υλικό αυτό όταν έρθει η ώρα να το μοντάρει για να γίνει ταινία; Απορρίπτω ως απόλυτα βαρετή την αποτύπωση της ζωντανής τέχνης με πολυκάμερο, και με κριτήριο την οπτική ευχαρίστηση του θεατή. Δεν μου αρέσουν οι “τέλειες” ταινίες παραστάσεων χορού που στήνονται σε στούντιο, με τους χορευτές να χορεύουν χωρίς να υπάρχει κοινό. Εγώ αξιολογώ και επιλέγω από τα μεσαία και τα κοντινά πλάνα. Χρειάζεται να πάρεις δύσκολες αποφάσεις για τον τρόπο που θα καθοδηγήσεις πια το βλέμμα του θεατή».
Δεν είναι κύκλοι δημιουργικότητας και διαφορετικών αντικειμένων και τρόπων που ανοίγει και κλείνει ο Δημήτρης Παπαϊωάννου. Οτιδήποτε κάνει λειτουργεί συμπληρωματικά με τα προηγούμενα και τα επόμενα.
«Ξεκίνησα ζωγράφος, έκανα κόμικς, θεάματα, τώρα ταινίες των παραστάσεων μου. Το ίδιο μάτι κάνει όλες αυτές τις δουλειές, το μάτι του ζωγράφου. Δεν ανοίγω και κλείνω κύκλους.
Νομίζω ότι ξεκίνησα ως ναΐφ καλλιτέχνης και στην πορεία μεταλλάχτηκα, έχω αυτή την αίσθηση. Αλλά ο πιο αφερέγγυος να μιλήσει για την τέχνη του είναι πάντα ο ίδιος ο καλλιτέχνης.
Ο Τσαρούχης μου είχε πει κάποτε ότι όταν θα μάθεις να δουλεύεις σαν ζωγράφος, δεν θα μπορείς να εξηγείς τι είναι αυτό που κάνεις σε κανέναν άλλον άνθρωπο. Πρόσφατα βγήκε από τις εκδόσεις Άγρα ένα συγκλονιστικό βιβλίο, “Tα μαθήματα ζωγραφικής” του Τσαρούχη κι ήταν ο λόγος που χθες επισκέφτηκα τον Άγιο Δημήτριο. Γιατί τρία πράγματα λέει ο Τσαρούχης ότι πρέπει να δεις για να καταλάβεις τι σημαίνει ζωγραφική: τα ψηφιδωτά της Μονής Δαφνίου, τα φρέσκο της Πομπηίας και τα ψηφιδωτά του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη.
Και σαν δημιουργός και σαν ζωγράφος πιο εύκολα διαχειρίζομαι το σχέδιο παρά το χρώμα. Συχνά είναι μαυρόασπρα τα έργα μου, το μαύρο κυριαρχεί σε μία μεγάλη περίοδο των έργων μου που έρχεται μετά από το 2004. Για έναν απλό λόγο: καταλήγοντας ότι η μεγαλύτερη συγγένεια που έχω με τα εικαστικά είναι η arte povera και ο Γιάννης Κουνέλλης, κατάλαβα ότι αυτό κατά κάποιο τρόπο μεταφράζεται «μία βασική χειρονομία στην άδεια σκηνή του θεάτρου”. Δυστυχώς οι άδειες σκηνές του θεάτρου είναι μαύρες, το φόντο είναι μαύρο κι είναι πολύ δύσκολο να φωτίσεις το μαύρο σε παραστάσεις όπως “Ο Μεγάλος Δαμαστής” ή το “Still Life”, που δέσποζε ένας μεγάλος ουρανός που κρεμόταν από πάνω με σύννεφα από νάιλον. Ό,τι πίστευα σημαντικό ως σκηνογραφία με καταδίκαζε στο σκοτάδι του μαύρου, σ’ έναν τρόπο που στην ζωγραφική ονομάζεται κιάρο σκούρο, του Καραβάτζιο η τεχνική, που δεν ταιριάζει ακριβώς στη δική μου φύση.
Αν δεν χρησιμοποιήσεις μαύρο φόντο, ο πιο φτηνός τρόπος στο θέατρο είναι να βάλεις ένα κυκλόραμα. Τότε γίνεσαι “Μπομπ Γουίλσον”, γιατί ο τεράστιος αυτός καλλιτέχνης είναι ειδικός σ’ αυτήν την τεχνική. Όταν φωτίζεις ένα back screen γίνεσαι αμέσως Μπομπ Γουίλσον αλλά, ό,τι και να κάνεις, χειρότερος απ’ αυτόν, εφόσον εκείνος το έκανε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και πήρε την στάμπα.
Οπότε μένεις να δουλεύει μέσα στο μαύρο. Στον «Εγκάρσιο Προσανατολισμό» επειδή δεν άντεχα άλλο το μαύρο, έχτισα έναν τοίχο στη σκηνή κι έτσι μπόρεσα να κάνω τις εικόνες που αγαπώ σαν Έλληνας καλλιτέχνης. Το κιάρο σκούρο δεν είναι ο τρόπος που καταλαβαίνουμε εμείς τα πράγματα. Αν με ρωτούσε κάποιος τι θα ήθελα για μια επόμενη παράστασή μου, θα πρότεινα να κάνω κάτι μέσα σε μία σκηνή ανοιχτόχρωμη».
Καλλιτεχνικό έργο και πραγματικότητα
Ο Δημήτρης Παπαιωάννου λέει ότι η δημιουργία προκύπτει από τη ζωή, ότι επηρεάζεται από την πραγματικότητα. Ο ίδιος παρακολουθεί μεν την επικαιρότητα αλλά δεν τον ενδιαφέρει διόλου ως προς το καλλιτεχνικό του έργο.
«Δεν είμαι αυτού του τύπου καλλιτέχνης. Υπάρχουν άλλοι που ασχολούνται με την επικαιρότητα και είναι πάρα πολύ καλοί.
Εγώ είμαι βιογραφικός καλλιτέχνης και τεχνολογίες και εμπειρίες χρειάζεται να περάσουν από το πεπτικό μου σύστημα μέχρι να γίνουν έργο. Αυτή είναι μία διαδικασία που χρειάζεται καιρό για να αποδώσει.
Ως πολίτης εκφράζομαι διαφορετικά από ό,τι εκφράζομαι ως καλλιτέχνης, γιατί εμπιστεύομαι την τέχνη μου περισσότερο από την πολιτική μου υπόσταση. Ως πολίτης μπορώ να κάνω και μια βλακεία ή να μιλήσω για την επικαιρότητα, χρησιμοποιώντας την φήμη που η τέχνη μου έδωσε για να πω κάτι το οποίο ίσως να είναι χρήσιμο στο κοινωνικό σώμα. Αλλά όταν επιστρατεύω την προσωπικότητα μου για την τέχνη είναι διαφορετικό, εκεί είμαι στρατιώτης και μοναχός γιατί σέβομαι τον σκοπό για τον οποίο αγωνίζομαι».
Ο ίδιος ωστόσο παραδέχεται ότι καλές οι τέχνες και οι συζητήσεις για καλλιτεχνικά έργα, τα φεστιβάλ και τα λοιπά, αρκεί να μην απομακρύνονται από μία πραγματικότητα που βράζει από αντιθέσεις και συγκρούσεις. Για το γεγονός της επίθεσης μιας αγέλης ομοφοβικών ενάντια σε δύο μέλη της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας την προηγούμενη της συνάντησής μας, είπε μεταξύ άλλων:
«Δεν μπορώ να καταλάβω γιατί κάτι που δεν μοιάζει με μας, απειλεί εμάς. Αλλά συμβαίνει. Υπάρχει κάτι το οποίο βράζει από κάτω, βράζει σ' ολόκληρο τον κόσμο. Η βία που εκδηλώνεται δεν έχει να κάνει μόνο με την ομοφοβία, μπορώ να σας πω ότι η ομοφοβία είναι το τελευταίο... Και δεν αφορά μόνο την ελληνική κοινωνία, δεν είναι φαινόμενο μόνο των μεσογειακών κοινωνιών αλλά ειδικά σ' αυτές υπάρχει μία ειδική αντίληψη για τον ανδρισμό που προβληματίζει - η οποία βέβαια έχει θρέψει την καλλιτεχνική ομοφυλόφιλη έκφραση. Ο Παζολίνι και ο Τσαρούχης αυτήν την ειδική ανδρική υπόσταση ερωτεύτηκαν, η οποία έχει χίλια καλά αλλά έχει και μία βίαιη έκφραση που είναι απαράδεκτη και πρέπει να αφήσουμε πίσω.
Για μένα δεν έχει νόημα ο ναρκισσισμός καλλιτεχνών και φεστιβάλ του τύπου “Ναι, ναι, συμφωνούμε με την x εξέλιξη” όταν αυτό που πρεσβεύουμε δεν φτάνει στο κοινωνικό σώμα.
Πρέπει και τα media, οι δημοσιογράφοι, να βρουν τρόπους να γεφυρώσουν το χάσμα της επικοινωνίας ως προς ότι πιστεύουν ότι αξίζει να δουν όχι μόνο το κοινό των φεστιβάλ αλλά και άνθρωποι που διστάζουν ενδεχομένως να έρθουν σε επαφή μαζί τους. Να πλησιάσει μέρος του κοινού που νιώθει ανεπιθύμητο, αποκλεισμένο».
«Το κουήρ σήμερα είναι και μόδα και ουσία»
Οπωσδήποτε, φάνηκε και με την διευρυμένη, έντονη συζήτηση που προκάλεσε ο νόμος για τον γάμο των ομόφυλων ζευγαριών, διαπιστώνεται μία επιτάχυνση ως προς την κουηρ «ορατότητα» που η κοινωνία μοιάζει να μην έχει προλάβει ακόμα να αφομοιώσει.
«Η συνθήκη είναι τέτοια που μερικές φορές μοιάζει σαν να μιλάει κανείς στους γονείς του. Καταλαβαίνεις γιατί οι εξελίξεις αποδιοργανώνουν ένα μέρος της κοινωνίας. Καταλαβαίνω γιατί αποδιοργανώνονται κάποια παιδιά. Αυτό που δεν καταλαβαίνω είναι γιατί αντιδρούν βίαια και απέναντι στις γυναίκες και απέναντι σε οτιδήποτε είναι διαφορετικό.
Πώς θα περάσουμε από την γενικότητα της ομοφοβίας στο ειδικό ζήτημα της έξαρσης της βίας γενικώς, αυτό είναι το μεγάλο πρόβλημα, εκεί οφείλουμε να στρέψουμε την προσοχή μας, αυτό να θεραπεύσουμε. Γιατί όταν εκπαιδεύεις τον γιο σου να γίνει “πολεμιστής” για να σε υπερασπιστεί, με ποιο τρόπο θα βάλεις ακριβώς τον ηθικό φραγμό σ' αυτήν την ορμή που εκπαιδεύεις μέσα του ώστε να μην εκφραστεί λάθος; Πώς θα συμβεί η διαχείριση των αρχετυπικών ενεργειών του ανθρώπινου είδους ως προς αυτούς που τόσο εύκολα ονομάζουμε “εχθρό”;
Είναι γεγονός ότι το queer και το identity politics έχει μπει στις πολιτικές ατζέντες διαφόρων. Και αυτό είναι λίγο άδικο για εμάς που είμαστε τις ομοφυλόφιλης κοινότητας, γιατί ωραίο είναι φυσικά τα πράγματα να προχωρούν μπροστά, αλλά δεν είναι ωραίο να σε χρησιμοποιεί κανένας, να χρησιμοποιεί τα δικαιώματά σου για άλλης τάξης ιδιοτέλειες.
Ναι, το κουηρ είναι μόδα αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν είναι ουσία πια. Δεν είναι ή το ένα ή το άλλο. Είμαι απολύτως αντίθετος με τον τρόπο που τίθεται αυτό το ερώτημα. Ναι, είναι μόδα και θα περάσει, ναι, είναι ουσία και θα μείνει.
Σιγά σιγά τα πράγματα θα αλλάξουν. Αυτά είναι περίπλοκα ζητήματα και θα γίνονται ακόμα πιο περίπλοκα και πολυεπίπεδα όσο εξελίσσεται ο ανθρώπινος πολιτισμός. Είναι όπως η δημοκρατία, είναι ένα ιδιαίτερα περίπλοκο, διόλου εύκολο, σύστημα. Και αυτήν την πολυπλοκότητα δεν μπορούμε να την προσεγγίσουμε και να την αντιμετωπίσουμε με απλοϊκούς όρους. Εξέλιξη σημαίνει όλο και περισσότερη πολυπλοκότητα, και διαχείριση ολοένα και περισσότερων ημιτονίων της ανθρώπινης ύπαρξης.
Πάντως, είναι απόλυτα φυσιολογικό να αισθανόμαστε έκπληκτοι με την εξέλιξη που συνέβη τα τελευταία 20 χρόνια. Εμείς που γεννηθήκαμε σ’ ένα εντελώς διαφορετικό περιβάλλον, πρέπει να χαιρόμαστε. Πάμε καλύτερα».
Πληροφορίες για το 26ο ΔΙΕΘΝΕΣ ΦΕΣΤΙΒΆΛ ΝΤΚΙΜΑΝΤΕΡ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ (7-17 Μαρτίου 2024) στην διεύθυνση https://www.filmfestival.gr
