«Το ανεξήγητο στοιχείο της Τέχνης. Τι κάνει μέσα μας. Τι κάνει στους ανθρώπους». Στα σωθικά του Ωδείου Αθηνών που αποκατέστησε ο ΝΕΟΝ για την έκθεση «Η Υπέρβαση της Αβυσσος» το 2015, ο Οργανισμός που έφερε τη δημόσια τέχνη παντού στην Αθήνα, έκανε τον απολογισμό των 10 ετών του, με τον ιδρυτή Δημήτρη Δασκαλόπουλο να θέτει την ουσία της αποστολής του.
Η διάστικτη κολοκύθα της Γιαγόι Κουσάμα, και δεκάδες άλλα έργα τέχνης στους κήπους της Γαλλικής Σχολής στη Διόδοτου που άνοιξαν πρώτη φορά στο κοινό για την έκθεση του NEON «Terrapolis», έγιναν καταφύγιο και εφαλτήριο αισιοδοξίας το 2015 όταν η χώρα βρισκόταν σε μια βαθιά ρωγμή που κινδύνευε να την οδηγήσει στο χάος. To καλοκαίρι του 2019, πλησιάζοντας την τραχιά βορειοδυτική ακτή της Δήλου, αντικρύσαμε μία μοναχική ανδρική φιγούρα σε φυσικό μέγεθος να στέκεται σαν φύλακας στο βραχώδες ακρωτήριο στην άκρη του νερού -μια δημιουργία από σίδερο, από τις 29 του σερ Άντονι Γκόρμλεϊ που κατοίκησαν το ιερό νησί. Στο Αστεροσκοπείο Αθηνών, αισθανθήκαμε εξερευνητές της γης, του διαστήματος και κυρίως αυτού πάνω στο οποίο πατάμε και ριζώνουμε, στη θηριώδη έκθεση του Andria Villar Rohas στον Λόφο Νυμφών το 2017.
Ο κάθε ένας από εμάς, τους πολίτες της Αθήνας και τους επισκέπτες της, έχει κρατήσει δικά του κομμάτια, θραύσματα και μνήμες από τις εκθέσεις που παρουσίασε ο Οργανισμός Πολιτισμού και Ανάπτυξης ΝΕΟΝ σε 28 διαφορετικές τοποθεσίες, με 253 καλλιτέχνες και 93 αναθέσεις παραγωγής νέων έργων σε 70 καλλιτέχνες -σε μια εποχή όπου η στήριξη των δημιουργών είναι επιτακτική ανάγκη για την προάσπιση της σύγχρονης Τέχνης.
Με κάποιον τρόπο, ο εορτασμός των 10 ετών από την στιγμή που ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος ίδρυσε τον ΝΕΟΝ με διευθύντρια την Ελίνα Κουντούρη, συνδέεται με διαφορετικές στιγμές στο κοινό βίωμα, στην σύγχρονη ιστορία. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτή η δεκαετία εικονογραφήθηκε στη συναισθηματική συλλογική μνήμη από τις συγκεκριμένες εκθέσεις. Κάποιες σαν να προλέγουν – τα έργα του Ρόχας στο Λόφο Νυμφών δεν μπορούν να μην σε κλονίσουν και να σε συνδέσουν με τις εικόνες από το Ισραήλ και τη Γάζα. Άλλες για να σου θυμίζουν τη διαχρονία -όπως τα γλυπτά υφαντά της Μαρίας Λοϊζίδου μέσα στο αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού.
Adrián Villar Rojas, The Theater of Disappearance, 2017 | Ο ΝΕΟΝ στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, Λόφος Νυμφών | Φωτογραφία © Πάνος Κοκκινιάς | Ευγενική παραχώρηση NEON και ο καλλιτέχνης
Μια πολιτική πράξη για το μυστήριο της Τέχνης
Η ίδρυση του ΝΕΟΝ ξεκίνησε ως και παραμένει μια πολιτική πράξη, όπως λέει ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος. «Ήταν και παραμένει πολιτική πράξη, αλλά στην βάση της είναι και παραμένει το ανεξήγητο μυστήριο της ελκυστικότητας της τέχνης που ενυπάρχει σε κάθε ανθρώπινο ον. Είναι βασική ανθρώπινη ανάγκη και θελήσαμε να εκτεθεί το κοινό σε αυτή τη μαγεία όσο το δυνατόν περισσότερο». Αυτό έγινε με μότο τη φράση «χώρος μας είναι η πόλη» και δίνοντας έμφαση στις ιστορίες που αφηγείται διαρκώς η πόλη.
Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος, ιδρυτής του ΝΕΟΝ / Ναταλία Τσουκαλά
Τι κάνει ο ΝΕΟΝ από την πρώτη του έκθεση, το 2013; «Δημιουργούμε χώρους συνύπαρξης, όπου βρισκόμαστε συμφωνούμε, διαφωνούμε, συνδιαλεγόμαστε. Οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν την ιστορικότητα και τον πλούτο της Ελλάδας για να απαντήσουν σε σύγχρονα ερωτήματα της εποχής», λέει η Ελίνα Κουντούρη.
Μεταξύ άλλων, ο ΝΕΟΝ δημιούργησε ένα πρωτοποριακό πρόγραμμα συνεργασίας με αρχαιολογικούς χώρους για την παρουσίαση σύγχρονης τέχνης, πετυχαίνοντας μια γόνιμη συνεργασία με τους δημόσιους φορείς και τις αρχαιολογικές υπηρεσίες, και ανοίγοντας έναν διάλογο που λίγοι είχαν τολμήσει σε τέτοια έκταση και κυρίως με τέτοια συνέπεια ως τότε. Αρχαίο Νεκροταφείο του Κεραμικού, Αρχαία και Ρωμαϊκή Αγορά της Αθήνας, Θέατρο Διονύσου, Δήλος, Αρχαιολογικό Μουσείο στα Κουφονήσια, Λόφος Νυμφών κ.ο.κ.
Μια νέα δωρεά στα σπάργανα
«Η νεωτερικότητα της Ελλάδας βρίσκεται στα μουσεία, στους αρχαιολογικούς χώρους, στη μυθολογία της. Οι Έλληνες και οι ξένοι καλλιτέχνες που παρουσίασαν νέο έργο παραγωγής κατόπιν αναθέσεως από τον ΝΕΟΝ, εξέτασαν πώς ο σύγχρονος πολιτισμός μπορεί να καταστήσει μια πόλη όπως η Αθήνα, μια χώρα όπως η Ελλάδα, ξανά σπουδαία». Πρόθεση είναι τα έργα τέχνης που έχουν δημιουργηθεί για τις περιοδικές εκθέσεις στους αρχαιολογικούς χώρους να βρουν μόνιμη θέση σε αυτούς. Ήδη έχει δώσει το πράσινο φως το ΚΑΣ προκειμένου να τοποθετηθεί το γλυπτό Rule του Γκόρμλεϊ μόνιμα στην είσοδο του Μουσείου στη Δήλο και το έργο του Richard Long στο Ολυμπιείον. Εκκρεμούν αποφάσεις για δυο ακόμα έργα.
«Επιθυμία μας είναι να υπάρχει ένα έργο σε κάθε χώρο. Να κάνουμε μια δωρεά που θα θυμίζει αυτό που έγινε και κυρίως να αποτελέσει ερέθισμα για το μέλλον», τόνισε ο Δήμητρης Δασκαλόπουλος, ο οποίος άφησε να εννοηθεί πως παρά την άριστη συνεργασία που είχε ως τώρα ο ΝΕΟΝ με τις αρχαιολογικές υπηρεσίες, τώρα μάλλον υπάρχουν κάποια εμπόδια. «Η φιλοδοξία μας είναι μεγαλύτερη από αυτό που έχει ήδη γίνει -αν είναι εφικτό. Αν αυτό δεν γίνεται γιατί υπάρχουν αντιρρήσεις ή φοβίες, τότε ας κρατήσω το καλό που είπα: ότι όλα αυτά τα χρόνια, όλοι μαζί δείξαμε ότι μπορούμε να τολμήσουμε να κάνουμε όμορφα πράγματα με σεβασμό και θετικό αποτύπωμα για τους σπουδαίους αυτούς αρχαιολογικούς χώρους», κατέληξε.
Πούρα, Cayenne, ένδεια, ελπίδα
Η συνεργασία ιδιωτικού με δημόσιο τομέα. Η δημοκρατικότητα της τέχνης. Η τόλμη να σχολιάσεις αυτό που συμβαίνει τώρα και να ανοίξει διάλογο, ακόμα και debate είναι κυτταρικά στοιχεία του ΝΕΟΝ. Μπορεί οι σκέψεις και η πρώτη γνωριμία με την Ελίνα Κουντούρη να έγιναν το 2012 και ο οργανισμός να γεννήθηκε το 2013, όμως ο ίδιος ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος τοποθετεί σπερματικά τον ΝΕΟΝ στο 2006 όταν έγινε πρόεδρος του ΣΕΒ.
«Στην εποχή των πούρων και τον Cayenne», όπως είπε χαρακτηριστικά. Στην εναρκτήρια ομιλία του στον ΣΕΒ ανέφερε μεταξύ άλλων: «Το μέλλον –το όχι μακρινό μέλλον- προδιαγράφει μια Ελλάδα οικονομικά περιθωριοποιημένη, πολιτικά αδύναμη, κοινωνικά άνιση… όσο τυφλά αρπαζόμαστε ο καθένας από τα δικά του κεκτημένα, όσο αποφεύγουμε την κοινή μας ευθύνη για το κοινό μέλλον». Το ακροατήριο σοκαρίστηκε. Και όμως ένα χρόνια μετά ξεκίνησαν τα διεθνή κύματα οικονομικής κρίσης που έφτασαν σαρωτικά στην Ελλάδα, απειλώντας την με οικονομική και υπαρξιακή κατάρρευση.
Γιατί τέχνη στον καιρό της ένδειας;
Τότε αποφάσισε να ιδρύσει τον ΝΕΟΝ «Γιατί τέχνη στον καιρό της ένδειας; Η πρωτοβουλία στηριζόταν σε μια πίστη και μια ελπίδα». Δέκα χρόνια μετά την ίδρυση του ΝΕΟΝ, ο ίδιος δηλώνει ότι η πίστη του αυτή δικαιώθηκε και ότι η ελπίδα του ανανεώνεται και ενισχύεται. Θα έλεγε κανείς ότι σήμερα, δεν μιλάμε για τέχνη στον καιρό της ένδειας, αλλά στον καιρό της ελπίδας.
«Είμαστε προφανώς μια κοινωνία με πολύ προηγμένη αντίληψη σε σχέση με το 2010, με άλλο τρόπο σκέψης τον οποίο εκφράζουμε στις προτεραιότητες που βάζουμε ως κοινωνία και στις επιλογές που κάνουμε για το ποιοι θέλουμε να μας πάνε εκεί που ονειρευόμαστε. Άρα είμαι πολύ πιο αισιόδοξος και θετικός απ’ ότι ήμουν τότε, κυρίως αφού καταφέραμε να αποφύγουμε τις επικίνδυνες κατρακύλες που βλέπαμε μπροστά μας. Αυτή είναι η ελπίδα μου, ότι είμαστε σε μια πορεία να γίνουμε μια σύγχρονη ευρωπαϊκή κοινωνία και νομίζω ότι οι νέες γενιές είναι πιο ικανές από τις δικές μας, ενεργούν ήδη και δρουν».
Ένα περιβάλλον που δεν θα μας πονάει
Κάνοντας ο καθένας μας την αναδρομή αυτών των δέκα χρόνων, πάνω στον χάρτη -γεωγραφικό και συναισθηματικό- που δημιούργησε ο ΝΕΟΝ, πολλοί ομολογούμε ότι μας λείπει το Καπνεργοστάσιο όπως το γνωρίσαμε χάρη στον ΝΕΟΝ. Μετά από χορηγία 1,2 εκατομμυρίων ευρώ για εργασίες πλήρους αποκαταστάσης του χώρου και μετατροπής του σε υπερσύγχρονο εργασιακό χώρο, ο οργανισμός, αφού παρουσίασε τις εκθέσεις Portals (η πρώτη μετά το σκληρό κύμα της πανδημίας) και Dream on, αποχώρησε από τον χώρο και έκτοτε έμεινε πάλι ένα μαύρο κενό μέσα στην πόλη.
Γιατί το έκανε αυτό ο ΝΕΟΝ; Η απάντηση του Δημήτρη Δασκαλόπουλου είναι κατηγορηματική. Και δεν στερείται υπαινιγμών για τον ρόλο που πρέπει να έχουν οι δημόσιοι φορείς αλλά και άλλοι ιδιωτικοί φορείς. Για τον δημιουργικό ανταγωνισμό αλλά και για την ευθύνη που πρέπει ο καθένας να αναλαμβάνει στο μέτρο των δυνατοτήτων του.
«Εχει μεγαλύτερη χρησιμότητα να βρούμε άλλους χώρους, να τους κινητοποιήσουμε, να δουλέψουμε και με άλλους οργανισμούς παρά να μείνουμε εκεί που είμασταν. Η Βουλή είναι ένας οργανισμός με οικονομική δυνατότητά και δημιουργικά μυαλά. Πρέπει να κινητοποιηθεί και να συνεχίσει αυτό που ξεκίνησε μαζί μας. Μόνο έτσι, με τη δράση πολλών εξ ημών, παντού, μπορεί να φτιάξουμε ένα καλύτερο περιβάλλον που να μην μας πονάει».