Κάτι το ευοίωνο και γόνιμο για την όπερα: δύο σπουδαίοι δημιουργοί, ασχολούνται σχεδόν την ίδια χρονική στιγμή με μια απαιτητική και εκρηκτική συναισθημάτων όπερα. Εχουμε την τύχη να δούμε στην Αθήνα να σκηνοθετεί τον Βότσεκ ο Ολιβιέ Πι στη Λυρική, λίγες εβδομάδες μετά την παράσταση του εικαστικού Ουίλιαμ Κέντριτζ στη Μetropolitan Οpera.
Oι πρώτες εικόνες που δόθηκαν στη δημοσιότητα για την παραγωγή του Βότσεκ του Αλμπαν Μπεργκ που σχεδιάζει ο Ολιβιέ Πι για την Εθνική Λυρική Σκηνή – με τον Τάση Χριστογιαννόπουλο να πρωταγωνιστεί- είναι αποκαλυπτική της ατμόσφαιρας που οικοδομεί ο ιδιοσυγκρασιακός Γάλλος για την όπερα αυτή. Μια όπερα πρόκληση για κάθε σκηνοθέτη, χάρη τόσο στη θεματολογία της όσο και στην ακατάτακτη μουσική σύνθεση – από την κυρίαρχη ατονικότητα, ως τα κύματα Βάγκνερ, Στράους, Μάλερ που διαπερνούν τη σκηνή κάθε τόσο στις τρεις πράξης που οργάνωσε ο Μπεργκ. Με στόχο «όχι μόνο ανεγείρει ένα μνημείο προς τιμήν του προλεταριάτου, αλλά δηλώνει επίσης πως ο άνθρωπος δεν θα απελευθερωθεί ποτέ από τα δαιμόνιά του όσο ο ορθολογισμός και το κέρδος θα βαραίνουν πάνω στην ύπαρξη» όπως εμφατικά λέει ο Ολιβέ Πι.
Βότσεκ ο χωρίς αφήγημα άνθρωπος
Ηρωας ο Βότσεκ, ένας από εμάς, ένας άνθρωπος του λαού. Για πρώτη φορά με τέτοιον τρόπο σε όπερα. «Δεν είναι ούτε βασιλιάς ούτε Θεός, είναι ο ανώνυμος, ο άνθρωπος που έως τότε δεν είχε αφήγημα», λέει ο Ολιβιέ Πι. «Όποτε η δραματουργία των προηγούμενων αιώνων παρουσίασε λαϊκές φιγούρες, αυτές ήταν κυρίως δευτερεύοντες κωμικοί ρόλοι που προσθέτονταν για να εξυπηρετήσουν τη δράση. Ποτέ δεν παρουσιάστηκε ο πόνος του κοινού θνητού, ποτέ δεν συγκρίθηκε η ανθρωπότητα ολόκληρη με εκείνον τον χωρίς πρόσωπο εργάτη, εκείνη τη χωρίς φωνή πόρνη, εκείνον τον χαμένο στο πλήθος στρατιωτικό».
Εχοντας συνηθίσει οι κυρίαρχες εικόνες του σκηνοθέτη (και από το 2013 διευθυντή του Φεστιβάλ της Αβινιόν) Ολιβιέ Πι να είναι πληθωρικές σε χρώμα και εντάσεις, εδώ βλέπουμε ότι στη σκηνή του Σταύρος Νιάρχος, δημιουργείται μια ατμόσφαιρα σχεδόν εργαστηριακή, κλινική, στεγνή ερεθισμάτων. Σαν ένα λευκό κελί σε διάθλαση, ένας οριζόντιος λαβύρινθος. Μια αίσθηση εγκλωβισμού και ψυχικής διαταραχής. Εικόνα ασυνήθιστη για την εικονογραφική πληθωρικότητα του Πι – ίσως μόνο η όπερα «Πελέας και Μελισσάνθη» που ανέβασε πέρυσι στο Αμστερνταμ να είχε μια αντίστοιχη καθαρή ως κενή εικόνα. Κρίνοντας από τις φωτογραφίες της παράστασης που κάνει πρεμιέρα την Κυριακή 19 Ιανουαρίου (για μόνο πέντε παραστάσεις) γίνεται αντιληπτό ότι ο Πι θα επιχειρήσει μια προσέγγιση ψυχαναλυτική, μια κατάδυση στην ταραγμένη ψυχή του Βότσεκ. Σημειώνεται ότι στο πλαίσιο της κοινωνικής πολιτικής της Λυρικής, θα διατεθούν 300 δωρεάν θέσεων σε ανέργου για τη γενική δοκιμή στις 17 Ιανουαρίου.
Ενας κόσμος όπου αφέντης είναι ο θάνατος για τον Βότσεκ
Ο Βότσεκ όπως τον έπλασε ο Μπρύχνερ στο ημιτελές του Βόιτσεκ, είναι ένας άνδρας του πλήθους που κατατρύχεται από την κοινωνία, το ίδιο το βάρος της ιστορίας λίγο πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, τη σκιά του φασισμού, την μπότα της εξουσίας. Ομως, «αν για τον Μπύχνερ ο Βόυτσεκ είναι το παράδειγμα του ανθρώπου που συνθλίβεται από την κακή κοινωνία, για τον Μπεργκ ο Βότσεκ είναι εμβληματικός της εργατικής τάξης της οποίας η ψυχή καταπίνεται από ένα διεστραμμένο σύστημα« υπογραμμίζει ο Ολιβιέ Πι. «Αν και οι επαναστατικές ελπίδες του 18ου αιώνα, με άλλα λόγια του ρομαντισμού του Μπύχνερ, ή του 19ου αιώνα, του μαρξισμού δηλαδή που εξελισσόταν την εποχή του Μπεργκ, ανατράπηκαν σοβαρά, δεν μπορούμε σήμερα να αρνηθούμε πως ο άνθρωπος έχει καταστεί μεταβλητή εξισορρόπησης σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο του οποίου αφέντης είναι ο θάνατος».
Ο Αλμπαν Μπεργκ έζησε ασφυκτικά και ο ίδιος τις πιέσεις του πολέμου και κυρίως του φασισμού και δονήθηκε καθοριστικά από αυτές. Δημιούργησε δύο όπερες στη ζωή του, την περίφημη Lulu και μετά τον Βότσεκ, δημιουργώντας τρεις πράξεις από 15 διαφορετικές σκηνές του έργου Βόιτσεκ του Μπρύχνερ. Αυτό που κάνει ακόμα πιο δελεαστικό για τον θεατή – και το παγκόσμιο κοινό είναι η αλήθεια- την πρόταση του Ολιβιέ Πι, είναι ότι ακριβώς πριν από δέκα χρόνια, τον Φεβρουάριο του 2010 είχε ανεβάσει τη Lulu στη Γενεύη, προκαλώντας ταυτόχρονα σοκ και ενθουσιασμό.
Ατονικότητα και υπόμνηση του Αβε Μαρία στον Βότσεκ
Ο Πι, ο άνθρωπος που μεταμόρφωσε το Φεστιβάλ της Αβινιόν (κάθε Ιούλιο η Αβινιόν είναι πρωτεύουσα της Γαλλίας και όχι το Παρίσι, λένε μεταξύ σοβαρού και αστείου άνθρωποι του πολιτισμού) καλύπτει πλέον την πλήρη διαδρομή μέσα στο έργο και την ψυχοσύνθεση του Μπεργκ. Που με μια μεγαλειώδη τρικυμία κάνει υπέροχα άλματα στη σύνθεσή του Βότσεκ, εκφράζοντας την τρέλα του ήρωα, τη θυσία της συζύγου του, την σκληρότητα της εξουσίας… Για παράδειγμα, στην αρχή της τρίτης πράξης, όταν η γυναίκα του Μαρί διαβάζει αποσπάσματα από την Βίβλο, η μουσική του Μπεργκ θυμίζει τη σκηνή του Βέρντι στον Οθέλλο με το Aβε Μαρία της Δυσδαιμόνας. Αλλοτε ένας Βάγκνερ μοιάζει να ηχεί στο κεφάλι του Μπεργκ στη στιγμή της μεγάλης φουρτούνας του ήρωα, ή ένας λυρικός Πουτσίνι να αναδύεται. Ολοι δεμένοι στον κεντρικό ιστό της σύνθεσης με την ατονικότητα να αποτελεί την κυρίαρχη δομή. Χτίζει ένα έργο αμείλικτης λογικής, όπως παρατηρεί ο Πι.
Toν Βότσεκ ερμηνεύει ο διεθνούς φήμης Ελληνας βαρύτονος Τάσης Χριστογιαννόπουλος που καλείται να κάνει έναν ερμηνευτικό και υποκριτικό άθλο. Είναι από τους ρόλος που στοιχειώνουν τον ερμηνευτή και μπορούν να γίνουν το εφαλτήριο για πραγματικά διεθνή καθιέρωση. Tην ορχήστρα διευθύνει ο διεθνής μαέστρος Βασίλης Χριστόπουλος - θα έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον να δούμε πώς θα πλοηγηθεί η ορχήστρα της Λυρικής στον απαιτητικό λαβύριθνο της μουσικής του Μπεργκ. Αλλωστε ο Βότσεκ άλλαξε την ίδια την όπερα στον 20 αιώνα, άνοιξε νέα αχαρτογράφητα κανάλια, δύσβατα, απαιτητικά, πιστά όμως σε αυτό που είναι ο σύγχρονος άνθρωπος.
Μια γενιά εξόριστη από την ανθρωπότητα για τον Βότσεκ
«Με την όπερα αυτή εμφανίζεται η πιθανότητα για μια γενιά να εξοριστεί από την ανθρωπότητα» λέει ο Πι που έχτισε μια παράσταση ως το μεδούλι της πολιτική. «Η οικολογική ανησυχία, οι χρηματοπιστωτικές κρίσεις, η άνοδος των εξτρεμισμών, η παραληρηματική ανάδυση του ψέματος και η κατάρρευση των δημοκρατικών δομών μας προσανατολίζουν σε αυτό το ριζοσπαστικό και σαστισμένο έργο, ένα αριστούργημα του οποίου προφήτης υπήρξε ένας νεαρός άνδρας στα τελευταία του, που βυθίστηκε στα σκοτάδια του ξέφρενου λυρισμού ενός άνδρα που βρισκόταν στον πυρήνα ενός έθνους στις φλόγες. Απομένει για μας να ακούσουμε αυτήν την ξέφρενη αγνότητα που θέλησαν ένας ποιητής κι ένας συνθέτης, ως ισχυρή δυστοπία, για να μας θυμίσουν πως ο άνθρωπος και μόνον αυτός είναι το βαρόμετρο κάθε ηθικού νόμου».
Ξεφυλλίζοντας τις διθυραμβικές κριτικές που γράφονται ακόμα αυτές τις μέρες για τον Βότσεκ που ανέβηκε τον Δεκέμβριο στην Μetropolitan Opera (τελευταία παράσταση στις 22 Ιανουαρίου) με σκηνοθέτη τον νοτιοαφρικανό Ουίλιαμ Κέντριτζ (στην Ελλάδα έχουμε δει έργα του από τον ΝΕΟΝ, την Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση και το Φεστιβάλ Αθηνών), συναρπάζει το γεγονός ότι το ίδιο έργο γεννά ακαριαία μια νέα αφήγηση στην Αθήνα. Και θα ήταν μεγάλη τύχη για όποιον μπορέσει να δει και τις δύο παραστάσεις. Σίγουρα, στο πλαίσιο της μεγάλης δωρεάς εξωστρέφειας του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος προς τη Λυρική ύψους 20 εκατομμυρίων ευρώ, θα είχε τεράστιο ενδιαφέρον και σημασία οι δημοσιογράφοι που είδαν την παράσταση στη Νέα Υόρκη να δουν στην Αθήνα την εκδοχή του Πι και να ανοίξει ένας μεγάλος διάλογος.