Ο πρωτοπόρος του video art Bill Viola μάς χάρισε μερικές από τις υψηλότερες συγκινήσεις της σύγχρονης τέχνης, με μέσο την τεχνολογία και οδηγό όσα έζησε: από τον παραλίγο πνιγμό του, την εμπειρία του ως παπαδοπαίδι, τη ζωή στη Φλωρεντία, ως τον θάνατο των γονιών του.
Η εποχή μας έχει τη δική της σχεδία, την αντίστοιχη του «Σχεδία της Μέδουσας» του Ζερικώ. Άνθρωποι παλεύουν με τα κύματα σε ένα ιστορικό ναυάγιο, ένα ναυάγιο σχεδόν «στημένο» σύμφωνα με ιστορικούς και πολιτικούς αναλυτές. Το ναυάγιο της εποχής μας είναι η «Σχεδία» (Raft) που δημιούργησε ο αποκαλούμενος Ρέμπραντ της video art, Bill Viola, και μάλιστα κατόπιν ανάθεσης της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας της Αθήνας. Τρεις κόπιες η μία για πάντα στο ΕΜΣΤ.
Είναι το έργο, το μεγάλης κλίμακας video art, στο οποίο επέστρεφα ως πρόσφατα συχνά στο ακρωτηριασμένο κτίριο του Ζενέτου, στου Φιξ, όταν η συναισθηματική ένταση μου ήταν μεγάλη. Μέσα στο μεγάλο σκοτεινό δωμάτιο, στην οθόνη, 19 άνθρωποι διαφόρων ηλικιών, φυλών, τρόπου ζωής, στέκονται σαν να περιμένουν σε μια στάση λεωφορείου. Ανέκφραστοι, βαριεστημένοι, χωρίς να επικοινωνούν με τους γύρω.
Ξάφνου νερά εμφανίζονται από δυο κατευθύνσεις. Στην αρχή φτάνουν στα έκπληκτα πρόσωπα οι σταγόνες και μετά, με ορμή, τα νερά τούς ρίχνουν κάτω, τα σώματα κουλουριάζονται και παλεύουν, σαν και αυτά στη σχεδία του Ζερικώ. Για τουλάχιστον οκτώ λεπτά, σε αργή κίνηση, όλη η μάχη, ο τρόμος, η αντίσταση, η επίθεση που δέχεται η ανθρωπότητα είναι εκεί μέσα. Μπροστά τα μάτια μας. Και όταν τα νερά υποχωρούν, κάθε ένας κοιτάζει δίπλα του να δει αν είναι καλά ο άγνωστος του. Να τον σηκώσει, να τον στηρίξει.
Το σοκ του ναυαγίου
Όλοι μαζί ευγνώμονες και ενωμένοι. Η ανθρωπιά δεν έχει εκλείψει. Μόνο που χρειάζεται ένα δυνατό σοκ, μια απειλή για να αναδυθεί από τα νερά - το αντίστροφο ενός ναυαγίου. Ο σπουδαίος Bill Viola, αυτός ο χαμηλών τόνων, σχεδόν ντροπαλός, ζεν δημιουργός που διαμόρφωσε την τέχνη του video art από τη δεκαετία του ’70, έφυγε τελικά από τη ζωή χτυπημένος από το Αλτσχάιμερ το Σάββατο. Η απώλεια είναι τεράστια, είναι συνθλιπτική για τον χώρο της τέχνης. Αλλά και για την ανθρωπότητα που χάνει έναν από τους σπουδαιότερους βιογράφους της και ταυτόχρονα διασώστες της ψυχικής της τρικυμίας.
Ο Viola είχε ως καλλιτέχνης το χάρισμα της απόδοσης των συναισθημάτων και των πραγματικών συνθηκών, το χάρισμα ενός εξομολογητή και μαζί ενός προφήτη του θετικού. Και όλα αυτά τα απέδιδε στην οθόνη με υψηλής ευκρίνειας εικόνες και αργή κίνηση, έχοντας ως εργαλεία την τέχνη της Αναγέννησης, της τέχνης που ακόμα και τώρα σαστισμένοι αντικρίζουμε στους καθεδρικούς της Δύσης. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά του σπουδαίου έργου του ριζώνουν σε όσα έζησε ο ίδιος - ακόμα και σε αυτά που κόντεψαν να τον σκοτώσουν και ταυτόχρονα τον θάμπωσαν με την ομορφιά τους.
Ο παρ' ολίγον πνιγμός που του αποκάλυψε την ομορφιά
Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του έργου του είναι η κυριαρχία του νερού. Συχνά με τη μεταφορά του αμνιακού υγρού (ξαφνικά θυμάμαι το νερό σαν αμνιακό υγρό στο τελευταίο έργο του Δημήτρη Παπαϊωάννου, το Ink). Δεν κυριαρχεί μόνο στην Σχεδία, αλλά σε πλήθος έργων του. Ας δούμε, όμως, το Αscension που μοιάζει με το πορτρέτο του. Ή το σημείο που η ζωή του άλλαξε.
Ήταν 12 ετών όταν μαζί με τον ξάδελφό του βρίσκονταν πάνω σε μια βάρκα. Ο μικρός Βill παρασύρθηκε βρέθηκε μέσα στα νερά και έφτασε στον βυθό. Και εκεί, αντί να τρομοκρατηθεί, έμεινε άφωνος από την ομορφιά του τοπίου μπροστά του, τα φυτά που σάλευαν αργά μέσα στο νερό, τον τρόπο που το χρώμα άλλαζε έτσι όπως ο ήλιος έμπαινε από τον ουρανό και έφτανε με παραμορφώσεις στον βυθό. Ώσπου το χέρι του θείου του τον τράβηξε στην επιφάνεια και τον έσωσε. Σαν το χέρι του γιατρού που τραβάει το μωρό από τη μήτρα της μάνας.
Το παπαδοπαίδι και ο Δαλάι Λάμα
Παρατηρητής του κόσμου και του εαυτού του. Αλλά και εξομολογητής, όπως προαναφέραμε. Να εδώ άλλος ένας ομφάλιος λώρος. Η μητέρα του ήταν Αγγλίδα και ακολουθούσε την επισκοπική εκκλησία, ο πατέρας του πρώτης γενιάς Ιταλός καθολικός. Ο Bill κάθε Κυριακή πήγαινε στην εκκλησία, στο κατηχητικό και ήταν παπαδοπαίδι. Δήλωνε ότι δεν πιστεύει σε κάποια θρησκεία -αν και είχε μελετήσει για έναν χρόνο του βουδισμό στην Ιαπωνία, είχε επιδιώξει να γνωρίσει τον Δαλάι Λάμα- όμως τα τελετουργικά και οι αφηγήσεις του χριστιανισμού είχαν ποτίσει μέσα του και στη συνέχεια στα έργα του.
Δύο από τα αλησμόνητα έργα που δημιούργησε ήταν κατόπιν ανάθεσης του ναού του Αγίου Παύλου στο Λονδίνο: Martyrs και Mary (η μαύρη Παναγία του που θηλάζει τον μικρό Ιησού βασίστηκε στις μαύρες Παναγίες που ανακάλυψε σε εκκλησίες, κυρίως στη Καταλονία κατά την έρευνα για την δημιουργία του έργου). Και τα δυο έργα είναι δώρα του στην Tate που εκτίθενται μονίμως στον ναό.
Ήταν το 1983, όμως, σε ηλικία 32 ετών, όταν δημιούργησε το πρώτο έργο με σαφείς αναφορές στο χριστιανικό πολιτισμό, το «Room for St John of the Cross: ένα σκοτεινό δωμάτιο μοναχού, με ηχογραφημένες απαγγελίες, σαν ψίθυροι, ποιημάτων του Ισπανού μυστικιστή. Όταν το Βατικανό τού ζήτησε να το εκπροσωπήσει στην πρώτη Μπιενάλε της Βενετίας όπου θα συμμετείχε, αρνήθηκε ευγενικά. Δεν ήθελε να καταγραφεί ως ο σύγχρονος εικονογράφος της χριστιανικής αφήγησης.
Bill Viola’s «Martyrs (Earth, Air, Fire,Water)» in St Paul’s
Ο high-tech Kαραβάτζο
Ο Guardian έγραψε ότι ο Viola είναι ο high-tech Καραβάτζο της εποχής μας, που επανακαθορίζει τη θρησκευτική τέχνη. Ο Viola, που μελέτησε τον ζεν ινδουισμό και τον ισλαμικό σουφισμό, δήλωνε ότι δεν είναι πιστός κάποιας θρησκείας, αλλά τον ενδιαφέρει μόνο η πνευματικότητα -αν και γνώριζε, όπως έλεγε, πόσο ενοχλεί κάποιους η λέξη αυτή.
Τα χρόνια που μεγάλωνε στο σπίτι στο Κουίνς της Νέας Υόρκης και η αφοσίωση της μητέρας του στη θρησκεία δεν ήταν τα μόνα που επηρέασαν αυτή την κατεύθυνση των έργων του. Καθοριστικό ήταν το ότι για περίπου ενάμιση χρόνο, αμέσως μετά την αποφοίτησή του από το Syracuse University, πήγε στη Φλωρεντία για να εργαστεί πάνω στην γκαλερί Art/Tapes/22 και να εμβαθύνει στον κόσμο του βίντεο που είχε αρχίσει να τον συναρπάζει από το πρώτο έτος της σχολής.
Βρέθηκε να ζει σε ένα μοναδικό σκηνικό με ναούς και οικοδομήματα σημαίες της τέχνης της Αναγέννησης. Έτσι οι κώδικες των δημιουργών της Αναγέννησης, μαζί με το φίλτρο της πνευματικότητας και την πίστη του στην δύναμη του καλού μέσα στον άνθρωπο σμίλευσαν τον ανεπανάληπτο δημιουργικό του σύμπαν. Ο κύκλος της ζωής έγινε το βασικό αφήγημα, ακόμα και όταν δεν είναι προφανές με την πρώτη ματιά: γέννηση, ζωή, θάνατος.
Κάνοντας τέχνη τον θάνατο των γονιών
Στην προσωπική του ζωή, πιο πολύ και από την γέννηση, τον συντάραξε ο θάνατος. Είχε δύο γιους με την επί 50 χρόνια σύζυγό του και βασική του συνεργάτιδα (λένε ότι αποφάσιζε για τα πάντα, ακόμα και την τελική μορφή των έργων και φυσικά για τα οικονομικά του), την Kira Perov, Ρωσικής καταγωγής ορθόδοξη χριστιανή, επιμελήτρια και εικαστικό, με ιδιαίτερη εμμονή για την εκκλησιαστική εικονογραφία. Ονόμασαν τους γιούς Blake, προς τιμήν του William Blake, και τον Andrei, προς τιμήν του Αndrei Tarkovsky.
Ήταν οι θάνατοι των γονιών του αυτοί που τον διαπέρασαν και τον άλλαξαν σαν καλλιτέχνη. Όταν πέθανε η μητέρα του σταμάτησε για τουλάχιστον τρεις μήνες να δημιουργεί, έβαλε σε ερώτημα ακόμα και την ίδια την ιδιότητα του καλλιτέχνη. Πριν στραφεί για πρώτη φορά στα οικογενειακά άλμπουμ και βυθιστεί σε αυτά για ένα νέο έργο, με υλικά από την οικογενειακή ζωή.
Στο «Nante’s Triptych» του 1992, τρεις οθόνες συγκροτούν ένα αφήγημα για τον κύκλο της ζωής. Στο πρώτο μια νέα γυναίκα βρίσκεται στη διαδικασία του τοκετού. Στο δεύτερο ένας άνδρας, μόνος, ντυμένος με κοστούμι, βυθίζεται στο νερό. Στο τρίτο μια γυναίκα αφήνει την τελευταία της πνοή στο νοσοκομείο - είναι η ίδια η μητέρα του Viola την οποία κινηματογράφησε κατά τις τελευταίες ώρες της ζωής της. Ο κύκλος της ζωής.
Bill Viola.The Quintet of the Unseen, 2000, από το έργο the Passions
O άνδρας στο κατώφλι
Όταν πέθανε ο πατέρας του, η ανάγκη του Viola να συνομιλήσει μαζί τους έγινε πιο έντονη. Δημιούργησε το 2013 το δίπτυχο «Μan Searching for Immortality / Woman Searching for Eternity», όπου ένα ζευγάρι ηλικιωμένων εξερευνούν το σώμα τους με έναν φακό. Στο έργο «Going Forth by Day», ένας άνδρας με καπέλο κάθεται στο κατώφλι ενός σπιτιού κοιτάζοντας την γαλήνια λίμνη, ενώ πίσω του, στο δωμάτιο, ένα ζευγάρι θρηνεί για τον θάνατο ενός ηλικιωμένου άνδρα. «Ο άνδρας στο κατώφλι είμαι εγώ» δήλωσε ο Bill Viola.
Mε κάποιον τρόπο, ο άνθρωπος αυτός που είχε έναν χείμαρρο εικόνων στο κεφάλι του και που έφτιαξε μια εικονογραφία ακαριαία αναγνωρίσιμη από όλους μας, βυθίστηκε στο δικό του σκοτάδι τα τελευταία χρόνια της ζωής -ήταν μόλις 73 ετών. Ίσως να ήταν σαν τα μισοφωτισμένα σκοτάδια του βυθού που τον σαγήνευσαν όταν ήταν 12 ετών. Το χέρι του θείου του που έγκαιρα τον τράβηξε από το βυθό, μας χάρισε έναν σπάνιο δημιουργό και έργα μνημειακά, που αν και έχουν εργαλείο την τεχνολογία, δημιουργούν βαθιά συγκίνηση.