Η ταινία «Το γεγονός» που αποθεώθηκε στο Φεστιβάλ Βενετίας και θα προβάλεταιι στις ελληνικές αίθουσες από τις 2 Ιουνίου βασίζεται σε ένα βιβλίο-γροθιά στο στομάχι.
Πόσο επίκαιρη είναι μια παράνομη έκτρωση σήμερα, σε έναν κόσμο που έχει αρχίσει να αμφισβητεί ανησυχητικά το δικαίωμα στην άμβλωση; Γιατί μας αφορά περισσότερο από όσο νομίζουμε η σοκαριστική εμπειρία της διάσημης Γαλλίδας συγγραφέα Ανί Ερνό, η οποία το 1963, σε ηλικία 23 ετών, έμεινε έγκυος και έκανε έκτρωση σε τραγικές συνθήκες παρανομίας που έθεσαν σε κίνδυνο τη ζωή της; Τα πρόσφατα γεγονότα, τόσο στην Πολωνία όσο και στις ΗΠΑ, και όλη αυτή η παρανοϊκή συζήτηση για το δικαίωμα του αγέννητου μωρού που στερεί στις γυναίκες τη δυνατότητα να παίρνουν οι ίδιες, και μόνο αυτές, αποφάσεις για τη ζωή και το σώμα τους, κάνουν τόσο την ταινία που βγήκε στις αίθουσες την Πέμπτη όσο και το βιβλίο στο οποίο βασίζεται, πιο επίκαιρα από ποτέ.
Ένα δυνατό χρονικό στην κόλαση των παράνομων αμβλώσεων
Διαβάσαμε το βιβλίο της Άνι Ερνο που κυκλοφόρησε πριν λίγο καιρό στα ελληνικά από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, σε μετάφραση Ρίτας Κολαΐτη και δεν πιστεύαμε όσα εξωφρενικά καταγράφει σε αυτό η σπουδαία Γαλλίδα συγγραφέας, η οποία έγινε πολύ δημοφιλής στη χώρα μας τη δεκαετία του ‘90 με τη νουβέλα «Πάθος».
Η γραφή της Ερνό έχει μια οικονομία, μια λιτότητα, που κάνει τις εξομολογήσεις της να γίνονται ακόμα πιο δυνατές. Όπως στο «Πάθος», όπου μιλούσε με τόλμη για τον παράνομο, παράφορο έρωτά της με έναν παντρεμένο άντρα, έτσι και εδώ, όπου μιλά για μια παράνομη έκτρωση που έκανε στα 23 της χρόνια, όταν ήταν ακόμα φοιτήτρια, σοκάρει. Αυτό που σε αφήνει άφωνο, φυσικά, δεν είναι η έκτρωση, αλλά οι συνθήκες στις οποίες έγινε, στο διαμέρισμα μιας νοσοκόμας, κρυφά, αφού οι αμβλώσεις στη Γαλλία ήταν ποινικοποιημένες τη δεκαετία του ‘60 και διώκονταν αγρίως τόσο οι γιατροί και οι μαίες όσο και οι γυναίκες που τις έκαναν.
Η παρανομία είχε ως αποτέλεσμα να χάνουν τη ζωή τους από σηψαιμία ή μόλυνση ή ακατάσχετη αιμορραγία πολλές γυναίκες για μια απλή επέμβαση ρουτίνας που αν ήταν νόμιμη θα γινόταν σε σωστές, ασφαλείς υγειονομικά συνθήκες. Αυτό που σε σοκάρει διαβάζοντας το βιβλίο, δεν είναι τόσο οι τεχνικές παράνομης έκτρωσης που είναι ανατριχιαστικές -σε άλλες έριχναν χλωρίνη στη μήτρα, σε άλλες έβαζαν καθετήρα για τρεις μέρες για να αποβάλουν σε φρικτούς πόνους, σε άλλες πρότειναν να μπήγουν μόνες τους βελόνες πλεξίματος στον κόλπο για να προκαλέσουν αιμορραγία- είναι το γεγονός ότι το ζήτημα των αμβλώσεων επανέρχεται ξανά στην ατζέντα κάποιων εν έτει 2022, βάζοντας ξανά στο τραπέζι το δικαίωμα κάθε γυναίκας να αποφασίζει ελεύθερα τι θέλει να κάνει με το ίδιο της το σώμα.
Οι αποκαλύψεις της Ανί Ερνό
1693. Μια εβδομάδα πριν τη δολοφονία του Κένεντι. Στους κινηματογράφους του Παρισιού προβάλλεται η ταινία του Ζαν Πολ Σαρτρ «Κεκλεισμένων των θυρών». Η 23χρομη τότε Άνι Ερνό, η γυναίκα που θα γινόταν μια από τις πιο σπουδαίες γυναικείες φωνές της γαλλικής λογοτεχνίας, βρίσκεται στην αίθουσα αναμονής ενός διαγνωστικού κέντρου περιμένοντας τα αποτελέσματα για να δει αν κόλλησε AIDS από έναν περιστασιακό σύντροφο, με τον οποίο είχε κάνει σεξ χωρίς προφυλάξεις. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η καθυστέρηση που είχε στην έμμηνο ρύση οφειλόταν σε εγκυμοσύνη. Για την ακρίβεια σε ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη.
Έτσι, σε μια αίθουσα αναμονής, αρχίζει ο εφιάλτης της Ανί Ερνό, μια κάθοδος στην κόλαση των παράνομων εκτρώσεων στη Γαλλία του ‘60. Η νεαρή γυναίκα αρχικά έρχεται αντιμέτωπη με έναν κοινωνικό αποκλεισμό, καθώς άνθρωποι που πίστευε ότι θα την στηρίξουν της γυρνούν την πλάτη με μομφές και ειρωνείες για την «ανηθικότητα» και την «ευκολία» της που την οδήγησε σε εγκυμοσύνη εκτός γάμου. Στη συνέχεια αναζητώντας γιατρό έρχεται αντιμέτωπη με το νόμο που είναι εναντίον της, δέχεται την κριτική και την απόρριψη γυναικολόγων στους οποίους απευθύνεται ζητώντας βοήθεια, χωρίς να βρίσκει λύση, ενώ η πιθανότητα να κρατήσει το μωρό της φαίνεται εφιάλτης. Εγκλωβισμένη, απόλυτα δυστυχής και απεγνωσμένη, αντιμετωπίζει την ψυχρότητα και την αδιαφορία του άντρα που την άφησε έγκυο, την κριτική από τις φίλες της, τις άκομψες ερωτικές επιθέσεις ενός παντρεμένου γνωστού της που βρίσκει ευκαιρία να την ξεμοναχιάσει ως «εύκολη» όταν του εξομολογείται ότι είναι έγκυος.
Τι λένε η συγγραφέας και σκηνοθέτις για την εποχή των παράνομων εκτρώσεων
Ξεκινώντας να διαβάζω το βιβλίο της Ερνό, δεν περίμενα σε καμία περίπτωση αυτό με το οποίο θα ερχόμουν αντιμέτωπος: μια δυστοπία, μια εφιαλτική διαδρομή η οποία αποκαλύπτει έναν παράλληλο κόσμο που η δική μου -τυχερή- γενιά δεν έχει βιώσει. Ωστόσο, μουδιασμένοι παρακολουθούμε όλα όσα συμβαίνουν στις ΗΠΑ αλλά και στην Ευρώπη, με όλη αυτή την ξαφνική πολιτικοποίηση ενός ζητήματος λυμένου από το νόμο, το οποίο κάποιοι επαναφέρουν προκαλώντας τις ηχηρές αντιδράσεις γυναικών και ευτυχώς ανδρών που βλέπουν ως κακό, τρομακτικό εφιάλτη την πιθανότητα ενός κόσμου που θα μας πήγαινε πίσω ξανά σε αυτό που η Άνι Ερνό αφηγείται τόσο γλαφυρά.
«Εδώ και χρόνια, επανέρχομαι σε αυτό το γεγονός της ζωής μου. Κάθε φορά που διαβάζω την ιστορία μιας έκτρωσης, βυθίζομαι στη συγκίνηση, χωρίς εικόνες, χωρίς σκέψεις, θαρρείς και οι λέξεις αλλάζουν μεμιάς κι αποκτούν μια βίαιη αίσθηση. Το ίδιο συμβαίνει κι αν τύχει ν’ ακούσω κάποιο τραγούδι από κείνη την εποχή, με αναστατώνει. Ήταν μια εμπειρία ζωής και θανάτου που με διαμόρφωσε ουσιαστικά, που μου πρόσφερε μια άλλη θεώρηση του κόσμου. Όλα αυτά έγιναν σιγά σιγά. Μα δεν τολμούσα να το πω, ένα είδος εσωτερικής σιωπής είχε φωλιάσει μέσα μου. Υπάρχει κάτι που βαραίνει σε ό,τι έχει να κάνει με τη γυναικεία εμπειρία αυτή καθαυτήν, κάνοντας έτσι πολύ δύσκολο για εμάς τις γυναίκες να το εκφράσουμε, παρά τα όσα λέγονται περί απελευθέρωσης των γυναικών», λέει η διάσημη συγγραφέας Ανί Ερνό.
Οι σκηνές του βιβλίου, τόσο στο διαμέρισμα της νοσοκόμας στην οποία η Ερνό πηγαίνει για να κάνει έκτρωση, βλέποντας τα σύνεργα να βράζουν για να αποστειρωθούν μέσα σε μια κατσαρόλα, όσο και στη φοιτητική εστία όπου αποβάλει το έμβρυο μόνη της και μία φίλη της κόβει με το ψαλίδι της τον ομφάλιο λώρο προκαλώντας της ακατάσχετη αιμορραγία, είναι πολύ σκληρές. Το πιο σκληρό όμως είναι ότι είναι πραγματικές και ότι η Ερνό τις αφηγείται χωρίς μελοδραματισμούς, αφήνοντας τα γεγονότα να μιλήσουν από μόνα τους.
Τι έχει όμως να πει μια ιστορία σαν αυτή για τις παράνομες εκτρώσεις σε μια γυναίκα της εποχής μας, όπου θεωρείται δεδομένο το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης του σώματος της; Γιατί να γίνει μια τέτοια ταινία σήμερα; «Υποψιάζομαι ότι αυτή η ερώτηση θα επαναλαμβάνεται συχνά, κάτι το οποίο με εκπλήσσει μπορώ να πω» λέει η σκηνοθέτις Οντρέ Ντιγουάν. «Αμφιβάλλω ότι αυτή η ερώτηση γίνεται σε όσους και όσες αποφασίζουν να κάνουν μια ταινία που λαμβάνει χώρα στο παρελθόν για να μιλήσουν για ένα κοινωνικό ζήτημα ή πολιτική συζήτηση του παρελθόντος. Και όταν χρησιμοποιώ τη λέξη “παρελθόν”, αφήνω έξω όλες τις χώρες στις οποίες ο νόμος ακόμη απαγορεύει τις εκτρώσεις. To “Γεγονός” ασχολείται με μια περίοδο της ιστορίας, η οποία σπάνια απεικονίζεται στο σινεμά. Όμως, μια ταινία δε μπορεί να περιορίζεται μόνο στη βασική της θεματική. Αλλιώς γιατί να μην κάνει κανείς ένα ντοκιμαντέρ; Με την ταινία αυτή, ήθελα να διερευνήσω συναισθήματα, να επικεντρωθώ στο σασπένς που αυξάνεται όσο προχωράει η ιστορία. Καθώς οι μέρες περνούν, ο ορίζοντας μικραίνει και το σώμα μετατρέπεται σε φυλακή. Όμως δεν έχει να κάνει μόνο με το ζήτημα της έκτρωσης. Η πρωταγωνίστρια, Αν, είναι κάτι σαν κοινωνική αποστάτης: προέρχεται από μια οικογένεια της εργατικής τάξης, είναι η πρώτη που πηγαίνει στο πανεπιστήμιο όπου συναντά ένα σύστημα αρκετά μπουρζουά, με αυστηρούς κώδικες. Πώς βρίσκεις τη θέση σου στον κόσμο, όταν το ίδιο σου το μέλλον είναι μονίμως σε κίνδυνο;».
Το βιβλίο της Ερνό είναι ένα ελλειπτικό βιβλίο, μινιμαλιστικό. Περισσότερα υπαινίσσεται παρά εκφράζει ανοιχτά, αφού η γραφή και το γνωστό αφηγηματικό ύφος της συγγραφέα με τις κοφτές φράσεις και το μικρής έκτασης κείμενο, θυμίζει περισσότερο καταγραφή σε ημερολόγιο ή μονόλογο σε θεατρικό έργο. Τι δυσκολίες μπορεί να είχε η κινηματογραφική μεταφορά ενός τόσο ιδιαίτερου έργου; «Γνωρίζω το έργο της Ανί Ερνό εδώ και πολύ καιρό: τη δύναμη της σκέψης της και την αγνότητα του στιλ της. Αλλά ανακάλυψα σχετικά αργά “Το Γεγονός” και με εντυπωσίασε» λέει η Οντρέ Ντιγουάν. «Οι πρώτες μου σκέψεις ήταν για το σώμα της νέας αυτής γυναίκας, τι αναγκάστηκε να υπομείνει από τη στιγμή που έμαθε ότι είναι έγκυος. Και το δίλημμα με το οποίο βρέθηκε αντιμέτωπη. Να ρισκάρει τη ζωή της κάνοντας έκτρωση ή να θυσιάσει το μέλλον της γεννώντας το μωρό; Σώμα ή μυαλό; Δε θα ήθελα να βρεθώ μπροστά σε ένα τέτοιο δίλημμα. Αυτά τα ερωτήματα τίθενται στο αρχικό κείμενο, όμως εγώ θέλησα να τα μεταφράσω σε εικόνες: μια σωματική διαδικασία που θα με άφηνε να μετατρέψω την αφήγηση σε μια βιωματική εμπειρία. Ένα ταξίδι το οποίο ελπίζω ότι είναι πέρα από τους περιορισμούς της χρονικής περιόδου ή του φύλου […] Ήθελα να σεβαστώ το βιβλίο, αλλά και να βρω τη δική μου θέση σε αυτό. Αρχικά, περάσαμε μια μέρα μαζί, κατά τη διάρκεια της οποίας η Ανί συμφώνησε να με πάει πίσω σε αυτές τις τρεις μέρες και να ρίξει φως σε ορισμένα “τυφλά” σημεία του κειμένου. Αυτό με βοήθησε να έχω μια πιο ξεκάθαρη εικόνα του πολιτικού πλαισίου και να καταλάβω τον φόβο που καταλάμβανε τις γυναίκες από τη στιγμή που έπαιρναν την απόφασή τους. Όταν η Ανί έφτασε στη στιγμή της έκτρωσης, τα μάτια της βούρκωσαν όταν θυμήθηκε τι την ανάγκασε να κάνει η κοινωνία όταν ήταν ακόμη τόσο νέα. Ταράχτηκα από την ένταση της θλίψης της. Το σκεφτόμουν συχνά, όσο έγραφα. Έπειτα της ζήτησα να διαβάσει το σενάριο σε διάφορα στάδια. Με βοήθησε να βρω την πιο ειλικρινή προσέγγιση. Τέλος, λίγο πριν το γύρισμα, μου έστειλε μια φράση του Τσέχωφ: “Να είσαι ακριβής, τα υπόλοιπα θα έρθουν εν ευθέτω χρόνω”».
Το Φεστιβάλ της Βενετίας, αποθεώνοντας την ταινία και τιμώντας την με τον Χρυσό Λέοντα, δικαίωσε την σκηνοθετική ματιά της Οντρέ Ντιγουάν. Όσο για την ίδια την Ανί Ερνό, η ταινία της ξύπνησε μνήμες, γεννώντας μια πλειάδα συναισθημάτων: «Βγήκα από την προβολή της ταινίας “To Γεγονός” ιδιαίτερα συγκινημένη. Το μόνο που μπορούσα να πω στην Οντρέ Ντιγουάν ήταν ότι έκανε μια ειλικρινή ταινία. Και όταν λέω ειλικρινή, εννοώ ότι έχει πλησιάσει όσο το δυνατόν περισσότερο στο πώς ήταν να μείνεις έγκυος τη δεκαετία του ‘60 όταν ο νόμος απαγόρευε και τιμωρούσε την έκτρωση. Η ταινία δεν επιχειρηματολογεί, ούτε κρίνει - σχεδόν δεν δραματοποιεί. Ακολουθεί την καθημερινότητα της Αν από τη στιγμή που μάταια περιμένει να της έρθει περίοδος ώσπου η εγκυμοσύνη της λαμβάνει τέλος. Με άλλα λόγια, βλέπουμε την ιστορία από την οπτική ματιά της Αν: τις χειρονομίες της, τη συμπεριφορά της με τους γύρω της, τον τρόπο που περπατάει, τις σιωπές της - όλα υποδηλώνουν αυτήν την ξαφνική κρίση στη ζωή της, όσο το σώμα της βαραίνει και λαχταράει φαγητά που την αηδιάζουν. Συλλαμβάνει την ανείπωτη φρίκη του χρόνου που κυλάει ανελέητα και την αποκαρδιωτική ταραχή, όταν κάθε λύση αποτυγχάνει. Όμως, δείχνει και την αποφασιστικότητα που απαιτείται για να φτάσει στο τέλος. Και όταν όλα τελειώσουν και η Αν και πάλι περιτριγυρίζεται από φοιτητές, το γαλήνιο και φωτεινό πρόσωπό της μάς λέει ότι το μέλλον τής ανήκει και πάλι […] Δε μπορώ να φανταστώ άλλη ηθοποιό από την Αναμαρία Βαρτολομέι να υποδύεται την Αν και, υπό μία έννοια, εμένα στα 23 μου: είναι απίστευτα ειλικρινής και εύστοχη. Όμως, δε νομίζω ότι θα είχα βρει την ταινία τόσο κοντά στα βιώματά μου, αν δεν είχε απεικονίσει με ειλικρίνεια την έλλειψη διεξόδων που αντιμετώπιζαν οι γυναίκες πριν νομιμοποιηθεί η έκτρωση το 1975. Η Οντρέ είχε το θάρρος να δείξει την απόλυτη αλήθεια: τις βελόνες πλεξίματος, τη διερεύνηση της μήτρας από το άτομο που κάνει την έκτρωση. Μόνο τέτοιες σοκαριστικές εικόνες μάς κάνουν να αντιληφθούμε τη φρίκη που βίωσαν τα γυναικεία σώματα, όπως και το τι συνιστούσε να κάνεις ένα βήμα πίσω. Είκοσι χρόνια πριν, στο τέλος του βιβλίου μου, έγραψα ότι αυτά που μου συνέβησαν εκείνους τους τρεις μήνες το 1964 ήταν η “απόλυτη εμπειρία” της χρονικής στιγμής και των ηθών της, όπως τα βίωσε το σώμα μου… Η απαγόρευση της έκτρωσης και έπειτα η νέα νομοθεσία. Και αυτό έχει συλλάβει τόσο εύστοχα η Οντρέ στην ταινία της».