«Αντίστοιχό του δεν γνωρίζαμε». «Η πρώτη απεικόνιση». «Υβριδικό». «Το τρίτο σωζόμενο στον κόσμο». Περπατώντας στην έκθεση «Γυρισμός» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, οι 15 αρχαιότητες της περίφημης συλλογής Στερν συγκλονίζουν με την Τέχνη, την ομορφιά, την αξία, τις ιστορίες τους.
Λίγα μέτρα από το πεζοδρόμιο της Βασιλίσσης Σοφίας, στο ύψος της Ρηγίλλης, μέσα στο Μέγαρο Σταθάτου που χτίστηκε το 1895 σε σχέδια του Τσίλερ, στέκει εδώ και λίγες μέρες μια μορφή γυναίκας καθηλωτική για λόγους πέραν της ομορφιάς και της τέχνης της.
Το ειδώλιο γυναικείας μορφής του 2700-2400/2300 π.Χ. που είναι το πέμπτο σε μέγεθος σε όλο τον κόσμο από το σύνολο των γνωστών ακέραιων κυκλαδικών ειδωλίων, με ύψος 86,3 εκατοστά και πλάτος 21,6 εκατοστά, ανήκει στην περίοδο ακμής των προϊστορικών Κυκλάδων, την περίοδο Πρωτοκυκλαδική ΙΙ.
Δεν είναι μόνο η σπανιότητά του αυτή που σε κάνει να το κοιτάς με δέος, καθώς στέκει στη μεγάλη αίθουσα του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, ως μία από τις 15 αρχαιότητες της συλλογής Στερν που επαναπατρίζεται και παρουσιάζονται στην έκθεση «Γυρισμός. Κυκλαδικοί θησαυροί στο ταξίδι της επιστροφής». Στο πλαίσιο της παρουσίασης έγιναν εκτενείς ερωτήσεις στην υπουργό Πολιτισμού για το μεγάλο debate που έχει προκύψει και τις ενστάσεις.
Ας το κοιτάξουμε προσεκτικά, ας το διαβάσουμε: το κεφάλι γέρνει προς τα πίσω, το μόνο χαρακτηριστικό του προσώπου είναι η ανάγλυφη μύτη. Τα γόνατα λυγίζουν, τα πέλματα στρέφονται προς τα κάτω -όλα τους χαρακτηριστικά της πλήρους ανάπτυξης του κανονικού τύπου ειδωλίων. Τα στήθη του είναι σταγονόσχημα, όπως και το σχήμα της μύτης. Τα μάτια και τα φρύδια είναι ανάγλυφα.
«Δεν ήταν έτσι φτιαγμένο στην αρχαιότητα» λέει ο δρ αρχαιολογίας Ιωάννης Δ. Φάππας. «Το ανάγλυφο οφείλεται στο γεγονός ότι ο αρχαίος καλλιτέχνης είχε δηλώσει με χρώμα το περίγραμμα των ματιών, τις κόρες και τα φρύδια. Αυτό το χρώμα προστάτεψε τα συγκεκριμένα σημεία ενώ όλη η υπόλοιπη επιφάνεια διαβρώθηκε».
Το αινιγματικό διπλό ειδώλιο
Ψηλά στο μέτωπο, η επιφάνεια λεία. «Εκεί υπήρχε χρώμα. Η περιοχή προστατεύθηκε και αυτό που βλέπουμε τώρα είναι η πραγματική επιδερμίδα του αγάλματος». Ιχνη χρώματος υπάρχουν και στο πίσω μέρος του κεφαλιού, εκεί που υπήρχαν τα μαλλιά του. Αλλά και χαμηλά, στο ηβικό τρίγωνο. Αριστούργημα; Ναι. Και η λέξη μπαίνει σε πληθυντικό αριθμό όταν κοιτάς το διπλανό του γλυπτό. Ένα διπλό ειδώλιο, μια γυναικεία μορφή που στο κεφάλι της πατάει μια μικρότερη. Υπάρχουν άλλα δύο διπλά ειδώλια στον κόσμο και ένα θραύσμα του μόνο στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
«Είναι περίεργο, έχει προκαλέσει πολλές επιστημονικές συζητήσεις και ερμηνείες. Η άποψη που επικρατεί είναι ότι δηλώνει μια γυναίκα με το παιδί της ή μια θεότητα που βγαίνει από το κεφάλι μιας άλλης θεότητας. Δεν γνωρίζουμε τον συμβολισμό που έδιναν οι Κυκλαδίτες σε αυτό το σύμπλεγμα ειδωλίων, το σίγουρο είναι ότι είναι εξαιρετικά σπάνιος τύπος ειδωλίου», λέει ο δρ. Φάππας.
Το άλλο διπλό ειδώλιο που είναι γνωστό ότι έχει βρεθεί ανήκει σε ιδιώτη συλλέκτη του εξωτερικού και το τρίτο στο Badisches Landesmuseum στην Καρλσρούη.
Αντίστοιχό του, δεν γνωρίζαμε ποτέ
Αυτά είναι μόνο δύο από τα κυκλαδικά που παρουσιάζονται στην έκθεση, η οποία ακολουθεί χρονολογική σειρά και εκκινεί από το ειδώλιο κυκλαδικής μορφής που μοιάζει να σχηματίζει το γράμμα Φ. «Αντίστοιχό του, δεν γνωρίζαμε ποτέ», λέει ο δρ. Φάππας. Τοποθετείται μεταξύ του 5300 και 4800 π.Χ. Τα χέρια του ξεκινούν από τους ώμους και ακουμπούν χαμηλά στη μέση σχηματίζοντας ένα τέλειο Φ -«προαναγγέλλει τις μορφές των πρωτοκυκλαδικών ειδωλίων». Μάρτυρας ενός πολιτισμού που ακόμα μας συγκλονίζει.
Στο γλυπτό αυτό της Νεολιθικής εποχής βλέπουμε μια μύτη που μοιάζει με ράμφος, ανάγλυφα μακρά και στενά στήθη, ψηλό λαιμό, κωνικό κεφάλι.
Σχεδόν απέναντί του στέκει ένα ακέραιο λεπτό βιολόσχημο ειδώλιο που παραπέμπει σε καθιστή γυναίκα και το οποίο αποτελεί δείγμα της εξέλιξης από την νεολιθική εποχή. Τρεις γραμμές σαν πτυχές χαράζουν την περιοχή της κοιλιάς -άραγε γυναίκα που έχει μόλις γεννήσει;
Στην πρώτη αίθουσα συναντάμε ένα ακόμα ειδώλιο γυναικείας μορφής, του 3200-2800 π.Χ., που μοιάζει να αιωρείται μέσα στη γυάλινη προθήκη του. Τα χέρια βρίσκονται κάτω από τους μαστούς, αν και σε μια πρώιμη τοποθέτηση. Βλέπουμε εδώ να αναπτύσσονται χαρακτηριστικά που θα αποκρυσταλλωθούν στην επόμενη περίοδο, με την ανάπτυξη των ειδωλίων κανονικού τύπου «με τα χέρια κάτω από τους μαστούς, το ωοειδές κεφάλι με την ανάγλυφη απόδοση μύτης και αυτιών».
Στην αίθουσα αυτή, μέσα σε μια προθήκη ακουμπούν ένα ανθρωπόμορφο κύπελλο με ελαφρώς γκριζωπό μάρμαρο. Εξαιρετικά σπάνιο είδος ανθρωπόμορφου αγγείου, οι λαβές βρίσκονται μπροστά και θυμίζουν χέρια, δυο μικρά εξογκώματα παραπέμπουν σε μαστούς, δυο ελαφριές εγχαράξεις θυμίζουν ηβική περιοχή. Μαζί στην προθήκη ένα ιδιόμορφο, τόσο σπάνιο αγγείο, που ακόμα και η ονομασία του δεν είναι γνωστή. Αποκαλείται καντήλα, γιατί τέτοια αγγεία χρησιμοποιούνταν στις εκκλησίες στις Κυκλάδες. Είναι το μόνο γνωστό αυτού του τύπου που όλο το σώμα του το διατρέχουν λοξές εγχαράξεις.
Η αρχαιότερη απεικόνιση σπείρας με εγχάρακτο τρόπο;
Πόσα «για πρώτη φορά», «μοναδικό», «σπάνιο», ακούει κανείς σε αυτή την ξενάγηση και αντικρύζει στις λευκές προθήκες. Αμέτρητα. Και σίγουρα θα έλθουν στο φως και άλλα τέτοια πρωτόφαντα όσο θα αποκαλύπτεται σταδιακά μέσω της έκθεσής τους και κυρίως της μελέτης, καταγραφής, ταυτοποίησης, έρευνας των 161 αρχαιοτήτων της συλλογής Στερν. Η μοναδικότητα κάποιων εξ αυτών σημαίνει ότι δεν υπάρχει αρχαιολογικό συγκείμενο και η έρευνα βασίζεται στη διεθνή βιβλιογραφία, όπως υπογράμμισε ο δρ Φάππας.
Όλα τα ειδώλια είναι γυναικείες μορφές, ενώ παρουσιάζονται και πέντε αγγεία από μάρμαρο, στεατίτη και πηλό. Ανάμεσά τους μια πυξίδα από γκριζωπό στεατίτη του 2800-2700 π.Χ.. Την επιφάνειά του την διατρέχει μια σπείρα, σε χονδροειδή απόδοση που όπως επισημαίνει ο δρ Φάππας «είναι πιθανώς η αρχαιότερη σωζόμενη απεικόνιση σπείρας με εγχάρακτο τρόπο».
Το τηγανόσχημο σκεύος με το κοίλο από πίσω που διακοσμήθηκε με βελόνα και σφραγίδα (2800-2700 π.Χ.), η εξαιρετικά σπάνια φιάλη με τις ρέουσες καμπύλες και το ψηλό λεπτό πόδι που είναι η ψηλότερη σωζόμενη της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ Περιόδου συμπληρώνουν το σύνολο των αγγείων της έκθεσης.
Τα ίχνη χρώματος πάνω στο μάρμαρο
Αλλά πώς να μην αναφερθεί κανείς και σε μια μοναχική κεφαλή από μάρμαρο λευκό του 2700 - 2400/2300 π.Χ. που βλέπεις ακόμα επάνω του ίχνη από κόκκινο χρώμα, σαν μικρούς κύκλους, με μοναδική πυκνότητα στο αριστερό μάγουλο. Εξαιρετικά σπάνια περίπτωση σωζόμενου κεφαλιού και λαιμού ειδωλίου, που μας δείχνει πώς οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούσαν έντονα το χρώμα πάνω στο μάρμαρο για να απεικονίσουν κοσμήματα, ανατομικά στοιχεία, μαλλιά ίσως-ίσως ακόμα και τατουάζ!
Στη Ροτόντα του Μεγάρου Σταθάτου, ένα υβριδικού τύπου ειδώλιο, εξαιρετικά σπάνιο αφού συνδυάζει στοιχεία τόσο από τα βιολόσχημα ειδώλια όσο από τα φυσιοκρατικά. Το κεφάλι δίνει έμφαση στα χαρακτηριστικά, το σώμα παραπέμπει σε γυναίκα που κάθεται με τα πόδια λυγισμένα.
«Τα χέρια ξεχωρίζουν από τον κορμό μέσω στενών κάθετων ανοιγμάτων, ενώ από τρεις μικρές διαμπερείς οπές υπάρχουν στα ανάγλυφα αυτιά, στοιχείο μοναδικό σε όλα τα κυκλαδικά ειδώλια» διαβάζουμε στον κατάλογο της έκθεσης. Δίπλα του, ένα ειδώλιο που ανήκει στον προκανονικό τύπο, που έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον γιατί μαρτυρά την εξέλιξη της πρωτοκυκλαδικής τέχνης.
Δεκαπέντε κυκλαδικές αρχαιότητες που απασχόλησαν τον κόσμο, που προκάλεσαν πολιτικές αναταράξεις, που ανοίγουν ασύλληπτους δρόμους γνώσης για την αρχαιολογική έρευνα. Εκτίθενται για έναν χρόνο στην Αθήνα και δίνουν μια εμπειρία πραγματικά μοναδική, σπάνια. Για ώρα θα περιφέρεστε γύρω από τις γυάλινες προθήκες κοιτάζοντας κάθε σπιθαμή τους, ανακαλύπτοντας πάνω στην επιδερμίδα τους, στις εγχαράξεις, στα ανάγλυφα χαρακτηριστικά, νέες διαστάσεις της ύλης και της Ιστορίας.
Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη, Παρασκευή, Σάββατο: 10.00-17.00, Πέμπτη: 10.00-20.00, Κυριακή: 11.00-17.00, Τρίτη: Κλειστό
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Μέγαρο Σταθάτου. Βασιλίσσης Σοφίας & Ηροδότου 1
106 74, Αθήνα
Τηλ.: (+30) 210 7228321-3
www.cycladic.gr
Facebook: CycladicArtMuseum
Instagram: Cycladic_museum