Περπατάμε ψηφιακά μέσα στην έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης για το 1821

Σαν μια επιστολή θαυμασμού, τα έργα της Συλλογής Θανάση και Μαρίνας Μαρτίνου, που δημιούργησαν ανά τον κόσμο φιλέλληνες συγκλονισμένοι από τον Αγώνα Ανεξαρτησίας των Ελλήνων το 1821 και γοητευμένοι από την ένδοξη αρχαιότητα, παρουσιάζονται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Το μουσείο μάς καλεί να ξεναγηθούμε δωρεάν, ψηφιακά, στην έκθεση. Ισως μοιάζει παράδοξο, με δεδομένη την κυρίαρχη ιστορική αφήγηση για την Επανάσταση του 1821, όμως στην έκθεση «Αρχαιολατρεία και Φιλλεληνισμός. Συλλογή Θανάση και Μαρίνας Μαρτίνου» είναι οι γυναικείες μορφές αυτές που πρωταγωνιστούν. Που αιχμαλωτίζουν το βλέμμα στο πρώτο περπάτημα, έστω και ψηφιακά που κάνουμε στις αίθουσες του Μεγάρου Σταθάτου, χάρη στην ψηφιακή περιήγηση που προσφέρει από σήμερα το Μουσείο, δωρεάν, σε ελληνικά και αγγλικά σε όλο τον κόσμο. Ολα αυτά, και με ψηφιακό tour στο 1821.cycladic.gr

Είναι η Σαπφώ, η Αμαζόνα, η Ελληνίδα στη μορφή την ιδανική που την έπλασαν οι φιλέλληνες καλλιτέχνες του 19ου αιώνα. Ξεχωρίζουν μέσα στα 60 έργα από τη Συλλογή Θανάση και Μαρίνας Μαρτίνου -ελαιογραφίες, γλυπτά και ποικίλα καλλιτεχνικά αντικείμενα όπως ακρόπρωρα, ρολόγια, χρηστικές και διακοσμητικές πορσελάνες, έπιπλα, κοσμήματα, αμφορείς, μία ταπετσαρία τοίχου, ένα κέντημα, μία βεντάλια- αλλά και τις 5 αρχαιότητες και το εκμαγείο ρωμαϊκής αρχαιότητας που ταξίδεψαν προς το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης μέσα στην πανδημία.

Ο Νίκος Σταμπολίδης (διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης) και η Φανή Μαρία Τσιγκάγκου (ιστορικός Τέχνης) που επιμελήθηκαν την έκθεση, ουσιαστικά ενεργοποίησαν έναν διάλογο ανάμεσα σε αρχαιότητες (καλλιτεχνικά και αφηγηματικά) και στα έργα που δημιουργήθηκαν στην Ευρώπη υπό το θάμβος του αγώνα των Ελλήνων. Ενας διάλογος που κρύβει στην σπονδυλική του στήλη την δύναμη των ιστοριών. Αφηγήσεις ένδοξες ή βαθιά ανθρώπινες που αναδύονται μέσα από κάθε έκθεμα, αποτυπώνοντας ταυτόχρονα συγκεκριμένες ιστορικές στιγμές ή στιγμιότυπα από τη ζωή των Ελλήνων κατά τη διάρκεια του Αγώνα. Με ένα αρχαίο ερείπιο ή σπάραγμα να αναδύεται σε κάποιο σημείο του έργου, πάντα.

Mερικές από αυτές τις ιστορίες επιλέξαμε να αφηγηθούμε στο Iefimerida, καθώς «περπατάμε» μέσα στο Μέγαρο Σταθάτου, το οποίο χάρη στην παρέμβαση της διεθνούς φήμης σκηνογράφου Χλόης Ομπολένσκι και στο θάρρος της προέδρου Σάντρας Μαρινοπούλου, μεταμορφώθηκε ξανά σε μια μεγαλοαστική κατοικία στα τέλη του 19ου αιώνα. Οπως υπενθυμίζει η κυρία Μαρινοπούλου «το Μέγαρο είναι έργο του Τσίλερ. Δημιουργήθηκε το 1928 ως κατοικία του Οθωνα και της Αθηνάς Σταθάτου. Μέσω της έκθεσης το βλέπουμε ξανά στην αρχική του μορφή».

Το κορίτσι στον τάφο του Μ. Μπότσαρη και ο Βίκτωρ Ουγκό

Περπατάμε στο αίθριο του Μεγάρου Σταθάτου -έχοντας ξεπεράσει το σάστισμα από την μεγαλειώδη μαρμάρινη Αμαζόνα- και αντικρύζουμε δεξιά μας, τελευταίο έργο, τη «Νεαρή κοπέλα στον τάφο του Μάρκου Μπότσαρη» έργο του David d' Angers, το 1834. Μπρούντζινη, έφηβη γυμνή πάνω στον τάφο του Μάρκου Μπότσαρη, με το δάχτυλο της ακολουθεί τη ροή των γραμμάτων στο όνομα του αγωνιστή που είναι χαραγμένο στην πλάκα.

Ο Γάλλος David d' Arngers, από τους πλέον παραγωγικούς εικαστικούς του 19ου αιώνα, θαύμαζε βαθιά τον Μάρκο Μπότσαρη. Τον μύθο του. Οταν έμαθε για τον θανατό του, συγκλονίστηκε και αποφάσισε να τον τιμήσει με ένα έργο. Η ιδέα γεννήθηκε όταν είδε ένα κορίτσι, στο νεκροταφείο του Παρισιού, να συλλαβίζει με το δάχτυλο την επιγραφή ενός τάφου.

Μια μέρα, ο γλύπτης περπατούσε με τον Βίκτωρα Ουγκό στην οδό Mont-Parnasse και συνάντησαν μια κοπέλα περίπου 15 ετών, ντυμένη με κουρέλια. Ο David ζήτησε την διευθυνσή της. Λίγες μέρες μετά ο Ουγκό πήγε στο ατελιέ του David και είδε το ίδιο κορίτσι να ποζάρει γυμνό, ασθενικό αλλά καθηλωτικά όμορφο για το «Νεαρή στον τάφο του Μάρκου Μπότσαρη». Oταν τελείωσε το έργο, ο David είπε «ιδού τελείωσες, αγαπητό μου παιδί, τώρα θα πας στην όμορφη Ελλάδα». Σύμφωνα με τον Andre Bruel που έχει καταγράψει αυτή την ιστορία, καθώς δεν βρήκε χορηγό, ολοκλήρωσε με δικές του δαπάνες το έργο το 1827 και το παρουσίασε στο παρισινό Salon. Μετά την άφιξη του Οθωνα στην κυβέρνηση το δώρισε στην Ελλάδα και τοποθετήθηκε στον τάφο του Μπότσαρη στο Μεσολόγγι όπου και δυστυχώς βανδαλίστηκε. Το γεγονός συνέτριψε τον David, ενώ διαδόθηκε στην Ευρώπη δυσφημώντας τους Ελληνες. Τελικά η ελληνική κυβέρνηση παρήγγειλε ένα μπρούντζινο άγαλμα.

Ορκος στον σταυρό που ριζώνει σε αρχαίο σπάραγμα

Στα έργα των φιλελλήνων καλλιτεχνών του 19ου αιώνα είναι διάχυτη η παρουσία της αρχαίας Ελλάδας στις παραστάσεις, είτε με αρχαίες μαρτυρίες, είτε με έμμεση αναφορά, επισημαίνει η κυρία Τσιγκάκου. Καλλιτέχνες του ρομαντισμού, που χρησιμοποιούν συμβολικά αναφορές στην αρχαιότητα, για να πυροδοτήσουν την συγκινησιακή φόρτιση του θεατή. Χαρακτηριστικό είναι το έργο «Ο Όρκος του Νεαρού Αγωνιστή» (περ. 1830) του Γάλλου Michel Philibert Genod. Ενα νεαρό αγόρι, έφηβος ακόμα, ετοιμάζεται να πάει στον αγώνα, ουσιαστικά να θυσιαστεί και δίνει τον όρκο του σε έναν ξύλινο σταυρό που ριζώνει μέσα σε ένα αρχαίο σπάραγμα. Ο τραυματισμένος στη μάχη πατέρας του, τον παρακολουθεί καθισμένος σε ένα κιονόκρανο. Η μάνα του κλαίει απαρηγόρητη κρατώντας το μωρό της στην αγκαλιά, χωρίς να σταματήσει το φευγιό του παιδιού της για τον πόλεμο -σαν άλλη αρχαία Σπαρτιάτισσα

Ο Genod δημιούργησε το έργο ενώ ο γαλλικός Τύπος έγραφε διαρκώς για τον κίνδυνο που αντιμετωπίζει ο Χριστιανισμός από το Ισλάμ, τα τουρκικά αντίποινα στους έλληνες ιερείς και τον απαγχονισμό του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε'.

Χαρακτηριστική είναι και η περίπτωση του πίνακα «Σκηνή στο απελευθερωμένο Ναύπλιο» (1831), ελαιογραφία σε μουσαμά του Ηeideck. Δημιούργησε μια σκηνογραφημένη παράσταση, σε μια υπαίθρια κρήνη με ενσωματωμένες αρχαιότητες. Μάλιστα η προσοχή όλων, και του ιερέα, είναι στραμμένη στον τυφλό λυράρη και τον πιστό του σκύλο. Σαφέστατη αναφορά στον Ομηρο. Για μια ακόμη φορά βλέπουμε πως αρχαιολατρεία και φιλελληνισμός συνομιλούν και διαμορφώνουν όλες τις διαστρωματώσεις του τελικού έργου.

Το ακρόπρωρο και η πληγωμένη Αμαζόνα

Ολα τα καράβια του στόλου στον Αγώνα είχαν αρχαία ονόματα, ενώ στολίζονταν τα περισσότερα με εντυπωσιακής τέχνης ακρόπρωρα που έφεαν μνημειακές αρχαίες φιγούρες. Εδώ, ο κύριος Σταμπολίδης και η κυρία Τσιγκάκου έχουν στήσει μια από τις πιο γοητευτικές και ζωντανές αφηγήσεις της έκθεσης. Συναντάμε μία αμαζόνα, σε επιχρωματισμένο ξύλο, από το τέλος του 18ου αιών. Το γυμνό της στήθος δεν αφήνει κανένα περιθώριο αμφιβολίας: παραπέμπει σε αμαζόνα. Σαν κι αυτή, λίγα μέτρα πιο μπροστά, στην είσοδο του αιθρίου: την πληγωμένη Αμαζόνα σε λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο από τα μέσα του 2ου αιώνα π.Χ..

Είναι δάνειο από το Μουσείο του Καπιτωλίου στη Ρώμη και βρέθηκε το 1726 κατά τη διάρκεια ανασκαφών σε δάσος, πέρασε στη Συλλογή Αlbani και μετά αγοράστηκε από τον Πάπα Κλήμη ΙΒ' αποκτώντας μεγάλη φήμη. Εχει όμως μία ακόμα ιστορία μέσα του, όπως αποκάλυψε ο Νίκος Σταμπολίδης: αποτελεί αντίγραφο χάλκινου ελληνικού αγάλματος που προέκυψε το 440 π.Χ. από έναν διαγωνισμό στον οποίο συμμετείχαν οι κορυφαίοι γλύπτες της αρχαιότητας. Οι Πολύκλειτος, Φειδίας, Κρησίλας, Κύδωνας διαγωνίστηκαν για τη δημιουργία ενός χάλκινου αγάλματος πληγωμένης Αμαζόνας για το Αρτεμίσιο της Εφέσου.

Στη συνέχεια εκλήθησαν οι ίδιοι να επιλέξουν τον νικητή. Επειδή όμως ήταν προφανές ότι ο κάθε ένας θα ψήφιζε υπέρ του εαυτού του, τελικά κέρδισε ο δεύτερος στην κατάταξη! Νικητής ήταν ο Πολύκλειτος και δεύτερος ο Φειδίας.

To κέντημα που έγινε παραπέτασμα τζακιού

Φυσικά τα θέματα του φιλελληνισμού πέρασαν και στα χρηστικά ή διακοσμητικά αντικείμενα διευκολύνοντας τη μετάδοση της φλόγας για τον θαυμασμό του αγώνα των Ελλήνων. Χαρακτηριστικό είναι το παραπέτασμα τζακιού στο Μέγαρο Σταθάτου, που αποτελείται από ένα κέντημα του 1840 που φέρει την παράσταση μιας ήττας! Πηγή έμπνευσης είναι έργο του Vernet που δείχνει έναν Ελληνα να ποδοπατά Τούρκο. Στο κέντημα εξωραϊστηκε το θέμα και βλέπουμε τον Ελληνα να ποδοπατεί τουρκικά λάβαρα.

Η Σαπφώ και η καλλονή Ελληνίδα κόρη

Δυο αρχαιότητες κυριαρχούν ήδη από την είσοδο στον χώρο, με πρωταγωνίστρια την Σαπφώ, την ποιήτρια του 7ου αιώνα π.Χ με το λυρικό προσωπικό ύφος που ανά τον κόσμο ακόμα εκθειάζεται. Στην βάση της επιβλητικής κουπαστής συναντάμε την μαρμάρινη ερμαϊκή στήλη με την επιγραφή «ΣΑΠΦΩ ΕΡΕΣΙΑ» (ρωμαϊκή περίοδος) και παραδίπλα, μέσα σε ειδική προθήκη, την πήλινη αττική ερυθρόμορφη υδρία με παράσταση της Σαπφούς (440 -430 π.Χ.).

Την όψη της «διαβάζει» κανείς στην επιβλητική προτομή «Ελληνίδας» που δημιούργησε ο σπουδαίος Cordier το 1873. Την έφτιαξε σε μπρούντζο επιχρυσωμένο, επαργυρωμένο, επισμαλατωμένο. Φοράει την χαρακτηριστική στολή που καθιερώθηκε στην Αυλή της βασίλισσας Αμαλίας και σίγουρα φέρει σαφή αναφορά στο έργο του Ντελακρουά.

Η εμπειρία της ψηφιακής επίσκεψης

Eπισκέπτες από οποιοδήποτε σημείο του κόσμου έχουν την ευκαιρία να απολαύσουν την έκθεση «Αρχαιολατρεία και Φιλελληνισμός. Συλλογή Θανάση και Μαρίνας Μαρτίνου»,  ψηφιακά με ελεύθερη πρόσβαση σε ένα ειδικά σχεδιασμένο microsite, στο https://1821.cycladic.gr.Η έκθεση αποτυπώνεται σε τρισδιάστατη μορφή στο σύνολό της, όπως ακριβώς παρουσιάζεται και στο φυσικό χώρο μέσα στο Μέγαρο Σταθάτου. Οι επισκέπτες μπορούν να εξερευνήσουν ψηφιακά όλα τα αντικείμενά της ενώ επεξηγηματικά κείμενα και λεπτομερείς περιγραφές των έργων συμπληρώνουν την ψηφιακή περιήγηση. Επιπλέον, μπορεί κανείς να παρακολουθήσει βίντεο στο οποίο οι επιμελητές ξεναγούν  τους επισκέπτες σε επιλεγμένα έργα της έκθεσης.

Η έκθεση συνοδεύεται από δίγλωσσο κατάλογο στα ελληνικά και στα αγγλικά που περιλαβάνει αναλύσεις των επιμελητών, ενώ παρουσιάζονται όλα τα έργα με αναλυτικά επεξηγηματικά κείμενα και πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Ο κατάλογος, διαστάσεων 24 x 28, με 435 συνολικά σελίδες, εκδόθηκε σε επιμέλεια της Δρος Φανής-Μαρίας Τσιγκάκου και του Καθηγητή Νικόλαου Χρ. Σταμπολίδη.  Τον κατάλογο την έκθεσης, όπως και μια σειρά αντικειμένων εμπνευσμένων από την έκθεση, μπορεί κανείς να βρει στο e-shop του Cycladic Shop, στο www.cycladic.gr.