«Το γκρίζο, σαν το οίδημα μιας πληγής». Η ερμηνεία του Λόρενς Ντάρελ για το φθινόπωρο στην Αλεξάνδρεια, έχει γίνει η διαρκής συνθήκη για τη μυθική πόλη, που παλεύει να βρει την ταυτότητά της μεταξύ της ένδοξης ιστορίας και της αμείλικτης πραγματικότητας των ημερών στην Αίγυπτο.
Όταν το αεροσκάφος βγήκε από τα πυκνά σύννεφα και φάνηκαν τα περίχωρα της Αλεξάνδρειας, η πρώτη λέξη που σκέφτηκα ήταν «σκόνη». Τα πάντα καλυμμένα από το πυκνό πέπλο σκόνης, που μας έχει γίνει γνώριμη εσχάτως στην Αττική. Σκόνη πάνω από τεράστιες εκτάσεις γκρι χώματος, με ελάχιστες κουκίδες πράσινου διάσπαρτες.
Εδώ είναι Αφρική, ναι, όμως αυτό το καλωσόρισμα ήταν σαν μια πινακίδα προειδοποίησης για όσα είδαμε τις επόμενες μέρες στην άλλοτε ένδοξη, κοσμοπολίτικη, Αλεξάνδρεια που γέννησε τον Καβάφη και όπως όλα μαρτυρούν δέχθηκε στο χώμα της τον νεκρό Μέγα Αλέξανδρο. Μπορεί όμως μια μυθική πόλη να κοιμηθεί κάτω από τη σκόνη;
Κρατώντας την Αίγυπτο όρθια
Οι προσδοκίες που έχουμε οι Έλληνες από την πόλη αυτή βασίζεται σε μια ανεξήγητη αίσθηση νοσταλγίας, ακόμα και αν ποτέ δεν βρεθήκαμε στην Αλεξάνδρεια, ακόμα και αν δεν έλκουμε την καταγωγή μας από την πόλη που πήρε το όνομά της από τον βασιλιά των Αιγών, που καθόρισε τον κόσμο όπως τον ξέρουμε σήμερα. Περιμέναμε, φυσικά, ότι θα έχει φθαρεί, θα έχει χάσει μέρος της γοητείας της από τα συνεχή τραύματα της οικονομικής κρίσης και των πολιτικών αναταράξεων που εδώ και δεκαετίες χτυπούν την Αίγυπτο. Πόσο μάλιστα τώρα, που η αιγυπτιακή λίρα κατακρημνίζεται, με αποτέλεσμα να πέφτει η αναλογία της με το ευρώ ακόμα και κατά τη διάρκεια της ίδιας ημέρας.
Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και Ευρωπαϊκή Ένωση σπεύδουν να δώσουν πακέτα βοήθειας δισεκατομμυρίων ευρώ, αφού όλοι ξέρουμε ότι η Αίγυπτος πρέπει να σταθεί στα πόδια της, κυρίως με την κρίση που υπάρχει αυτή τη στιγμή στη Μέση Ανατολή. Αν η Αίγυπτος υποχωρήσει, τότε οι σεισμικές δονήσεις που θα ακολουθήσουν σε όλη την περιοχή και θα χτυπήσουν τη Δύση θα είναι καταστροφικές.
Τα γνωρίζουμε όλα αυτά, ξέρουμε πως η χώρα βρίσκεται στα χέρια του Αμπντέλ Φάταχ αλ-Σίσι για τρίτη συνεχή εξαετή θητεία, αφού κέρδισε τις εκλογές του Μαρτίου με ποσοστό 90%... Ο πρώην αρχηγός του στρατού είχε ηγηθεί του πραξικοπήματος το 2013 εναντίον του ισλαμιστή προέδρου, βάζοντας τέλος στο δημοκρατικό διάλειμμα που είχε επέλθει μετά την Αραβική Άνοιξη και την ανατροπή του Μουμπάρακ.
Σκόνη και η θάλασσα ροζ: Η δυστοπική είσοδος
Τα μάτια μας καλύπτονται από τη σκόνη, τις τεράστιες εκτάσεις με τα γκρεμίδια, που ξαφνικά διακόπτονται από επαύλεις με μεγάλους κήπους, ένα μικρό δάσος με φοίνικες, πωλητές στον δρόμο που πουλάνε σουβλάκια (παιδιά, μια γυναίκα με μπούργκα) και στέκονται ακριβώς στη μέση του οδοστρώματος, ενώ τα αυτοκίνητα σφυρίζουν δίπλα τους. Βλέπουμε τη θάλασσα να παίρνει ένα βαθύ ροζ χρώμα, έτσι όπως η σκόνη διεμβολίζει το φως του ήλιου, που μόλις που διαπερνά τα σύννεφα. Περνάμε από τους τεράστιους γερανούς, τις ομοιόμορφες μικρές κατοικίες των αστών στην είσοδο της πόλης, τις πλατείες και τους κόμβους με τις μεγάλες φωτογραφίες του Σίσι να εποπτεύουν τη διαδρομή που οδηγεί στην καρδιά της πόλης.
Ελπίζεις πως η είσοδος στην πόλη, το πέρασμα στην Κορνίς, τη μεγάλη παραλιακή οδό της Αλεξάνδρειας όπου τα ένδοξα κτίρια της κοσμοπολίτικης περιόδου στέκονται, θα σε ανταμείψει με μια ματιά στον μύθο της πόλης. Μέχρι να φτάσεις όμως στην πλατεία Saad Pasha Zaghloul (εκεί όπου βρισκόταν ο ένας από τους γρανιτένιους οβελίσκους της βασίλισσας Κλεοπάτρας), με το εντυπωσιακό άγαλμα του πολιτικού ηγέτη που έδωσε το όνομά του στην πλατεία, πλάι στο πολυτελές ξενοδοχείο Σεσίλ με τους χρυσούς καθρέπτες, αντικρίζεις μια σειρά από λεπτές και ψηλές σαν σπίρτα πολυκατοικίες, που μοιάζουν έτοιμες να καταρρεύσουν. Σαν φτιαγμένες από γκρίζο χαρτόνι, ή χώμα, με τα μπαλκόνια γεμάτα από τις πολύχρωμες μπουγάδες που στεγνώνουν κάτω από τον αέρα που φτάνει από τη θάλασσα και τη σκόνη.
Η πόλη των λογοτεχνών
Αντιλαμβάνεσαι ότι τα μάτια σου αναζητούν την Αλεξάνδρεια που έχει σχηματίσει ο μύθος στο μυαλό σου διαρκώς, για την ακρίβεια την Αλεξάνδρεια των λογοτεχνών. Κι όμως ήδη από το 1977 ο Λόρενς Ντάρελ, επιστρέφοντας στην πόλη που έγινε η ψυχή του εμβληματικού βιβλίου του «Αλεξανδρινό Κουαρτέτο», πνιγμένος από τη θλίψη έγραψε «η αληθινή μου ζωή φαίνεται σαν να υπάρχει μόνο στα βιβλία». Αυτό το σκονισμένο τοπίο, με τα κτίρια ξέφτια, βρίσκεται υπό απόλυτη κατάληψη από μιλιούνια κόσμου στην παραλία και στα στενά και από εκατοντάδες αυτοκίνητα που κορνάρουν υστερικά, παρατεταμένα, ακόμα και στις 4 τα ξημερώματα, και κάνουν τα πιο τρομακτικά σλάλομ και ελιγμούς που έχω δει ποτέ στον δρόμο.
Τα βράδια κάτω από το άγαλμα του Saad Pasha Zaghloul δεκάδες πιτσιρίκια και νέοι με ταμπούρλα κάνουν αυτοσχέδια πάρτι τραγουδώντας ως το πρωί. Άλλωστε, η πόλη ράθυμη «ανοίγει» μετά τις δέκα το πρωί και τα μαγαζιά, οι υπαίθριοι πωλητές φωνάζουν και σε καλούν να παζαρέψεις μαζί τους ως και μετά τα μεσάνυχτα. Τα σκουπίδια σχηματίζουν μικρούς λόφους, ενώ τα πολλά εγκαταλελειμμένα και μισοκατεστραμμένα κτίρια έχουν γίνει χωματερές. Χαλιά αραβικά κρεμασμένα σαν κουρτίνες καλύπτουν τις πόρτες, αν και ο αέρας τα ανασηκώνει και βλέπεις από πίσω τα βουνά των σκουπιδιών.
Στην επικράτεια της μαντήλας
Oι γυναίκες όλες φορούν μαντήλα ή μπούργκα - μετρημένες στα δάχτυλα ενός χεριού είναι αυτές που είδα με τα μαλλιά τους ακάλυπτα. Οι ξένες ξεχωρίζουν σαν τη μύγα μέσα στο γάλα..., δίνουν στόχο, καλό είναι να μην κυκλοφορούν μόνες. Τα βλέμματα, οι φωνές των ανδρών στον δρόμο, ο τρόπος που μας πλησίαζαν είχε κάτι το άγριο, το επιθετικό, κυρίως όσο απομακρύνεσαι από τους κεντρικούς δρόμους και μπαίνεις στα στενά.
Στις βιτρίνες ελάχιστα ρούχα για γυναίκες, τα περισσότερα θυμίζουν αμπάγια, ενώ το 80% των καταστημάτων πουλά ανδρικά και παιδικά ρούχα. «Πόσες θήκες κινητών τηλεφώνων χρειάζονται» αναρωτιόμαστε προσπερνώντας εκατοντάδες μαγαζάκια που πουλάνε αξεσουάρ κινητών. Στην πόλη των 11 εκατομμυρίων ανθρώπων ακόμα και αυτό μοιάζει υπερβολικό.
Νοερά με το μυαλό σου υψώνεις ξανά τον Φάρο της Αλεξάνδρειας, ένα από επτά θαύματα του κόσμου, όπως έστεκε στην προκυμαία. Βλέπεις τα υπό κατάρρευση αρχοντικά και προσπαθείς να τα φανταστείς στην κοσμοπολίτικη εποχή τους. Μας εξηγούν ότι αφήνουν τα κτίρια να καταρρεύσουν διότι από τη μία δεν υπάρχουν χρήματα για ανακατασκευή και από την άλλη είναι μεγάλη η ανάγκη να υψωθούν στη θέση τους τεράστιες χάρτινες πολυκατοικίες. Ιδανικά όχι σαν και αυτές που συνεχώς καταρρέουν με αποτέλεσμα να έχουν καταπλακωθεί, χάνοντας τη ζωή τους περί τα 600 άτομα την τελευταία δεκαετία.
Το ακόμα φωτισμένο ελληνικό τετράγωνο
Την ίδια ώρα, σύμβολα της εποχής, απομεινάρια της πολυτέλειας και της λάμψης γίνονται λάφυρα της νέας πολυτέλειας πέρα από την Αλεξάνδρεια. Όπως στο νεόκτιστο υπερπολυτελές ξενοδοχείο Al Moudira στο Λούξορ, όπου μεταφέρθηκαν και τοποθετήθηκαν παλιά μάρμαρα, πλακίδια, έργα ξυλογλυπτικής, από την Αλεξάνδρεια του 19ου αιώνα. Mάλιστα στα κείμενα που αφορούν το νέο ξενοδοχείο γράφουν ότι θα αισθανθείς ότι βρίσκεται ανάμεσα στον Ντάρελ και στον Κοκτώ, που βρέθηκαν στην πόλη στα χρυσά της χρόνια.
Αναζητούμε τα τοπόσημα που αντιστέκονται ακόμα. Τα περισσότερα συναντιούνται με την έννοια του ελληνισμού. Είναι η αποκατεστημένη από το Ίδρυμα Ωνάση και το Ελληνικό Κέντρο Πολιτισμού Οικία Καβάφη, στον οδό Καβάφη 4. Το σε εξαιρετική κατάσταση ιστορικό Πατριαρχείο Αλεξανδρείας και ο Ιερός Ναός Ευαγγελισμού με τα βιτρό και τους πολυελαίους από τη Βενετία και τις εικόνες από το Παρίσι που κατασκευάστηκε στα μέσα του 19ου αιώνα. Εκεί όπου ο μητροπολίτης Παντελεήμονος βούρκωσε στη Λειτουργία την Κυριακή των Βαΐων αφού δεν υπήρχε ούτε ένας πιστός. Βλέπετε, η άλλοτε ισχυρή, καθοριστική για την πόλη κοινότητα των Ελλήνων της Αλεξάνδρειας φυλλορροεί.
Η πόλη των Eλλήνων ευεργετών
Κάποιοι τολμηροί επιμένουν να μην εγκαταλείπουν την πόλη και να θυμίζουν την εποχή που μεγαλούργησε η Αλεξάνδρεια, υπό την επιρροή των Ελλήνων. Η ευζωία, ας πούμε, η υψηλή γαστρονομία. Ο λόγος για τον Γιάννη Σιόκα, ιδιοκτήτη του Santa Lucia που ιδρύθηκε το 1932 και όπου φέρεται να γευμάτιζε εκεί και ο Καβάφης, του εστιατορίου του Ελληνικού Ναυτικού Ομίλου ( White & Blue), του club restaurant Fever με το αλαβάστρινο πάτωμα και του Olive island restaurant.
Στο ζαχαροπλαστείο Delice, που δημιούργησε Έλληνας το 1922, ένα πανηγύρι γλυκών και χρωμάτων, που μέσα ακούς Βίσση και Βανδή, ενώ η σάλα παραμένει σχεδόν ίδια όπως τότε, παρακμιακά κοσμοπολίτικη. Το ζαχαροπλαστείο Τrianon, που ιδρύθηκε από δύο Έλληνες το 1935, πέρασε στα χέρια Αιγυπτίων το 1970, δεν έχει χάσει όμως την αισθητική και τον προσανατολισμό του. Περπατώντας στους δρόμους, βλέπεις ταμπέλες με ελληνικά ονόματα -Φαρμακείο Ορφανίδης π.χ.-, ενώ οι πλανόδιοι μόλις σε ακούσουν να μιλάς σε πλησιάζουν και με σπαστά ελληνικά ρωτάνε «γεια σου, τι κάνεις;».
Είναι συγκινητικός ο τρόπος με τον οποίο η ελληνική κοινότητα της Αλεξάνδρειας μάχεται για να φωτίσει την παρουσία της στην πόλη, να διαφυλάξει την ιστορία της σε τοπόσημα και έννοιες και να βοηθήσει την ίδια την πόλη να μείνει στα πόδια της. Προσπάθειες που εστιάζονται κυρίως αλλά όχι μόνο στο λεγόμενο «ελληνικό τετράγωνο», τη συνοικία Σάτμπι. Μεγάλοι ευεργέτες δημιούργησαν κτίρια, υποδομές παιδείας και υγείας, πολλές από τις οποίες στέκουν ακόμα όρθιες, ενώ το Αβερώφειο Σχολείο έδωσε όχι μόνο παιδεία αλλά πάθος για την πόλη στους μαθητές, αποτελώντας ίσως το σημαντικότερο σχολείο του ελληνισμού της διασποράς.
Πληγωμένη, όχι ναρκωμένη
Νιώθουμε ήδη ότι έχουμε μείνει μία εβδομάδα στην Αλεξάνδρεια, αν και έχουν περάσει μόλις δύο εικοσιτετράωρα. Η ενέργεια της πόλης αυτής, ο τρόπος που σε έλκει από το υπέροχο παραλιακό μέτωπο της Κορνίς ως τα βάθη των αγορών της έχει κάτι το πρωτόγνωρο αλλά και μαζί υπνωτικό. Μυρωδιές, σκουπίδια, φωνές, χρώματα, μαντήλες, η φωνή του μουεζίνη, πολύχρωμες μπουγάδες σε σπίτια σκονισμένα, νησίδες από πανέμορφους μικρούς κατάφυτους κήπους, το τετράγωνο του Ελληνορωμαϊκού Μουσείου που θυμίζει Παρίσι, η Σφίγγα που εποπτεύει την περιοχή πάνω στον Πυλώνα του Πομπηίου στην περιοχή του Σεραπείου.
Γεμίζουμε τις τσάντες μας με χουρμάδες γεμιστούς με ξηρούς καρπούς, μοναδικά έλαια, ουντ μυρωδιές, αστεία κιτς αναμνηστικά για να φέρουμε πίσω μαζί μας. Όμως, το σημαντικότερο κομμάτι που μας ακολουθεί είναι ο τρόπος με τον οποίο συνδεθήκαμε με την πόλη αυτή, τη μυθική, την πόλη των εξιστορήσεων που μας καθήλωσαν και που αντικρίσαμε πληγωμένη. Όχι όμως ναρκωμένη.