Ο ζωγράφος Άνσελμ Κίφερ με τον «ναζιστικό χαιρετισμό» του προειδοποιεί από το 1969: Η φρίκη θα επιστρέψει στη Γερμανία

«Αν δεν θυμόμαστε τι έχουμε κάνει, θα το επαναλάβουμε», λέει εδώ και δεκαετίες ο Γερμανός εικαστικός Άνσελμ Κίφερ που σε λίγες μέρες γίνεται 80 ετών και ανά τον κόσμο διοργανώνονται εκθέσεις για αυτόν. Από 24 ετών, σε φωτογραφίες όπου χαιρετούσε ναζιστικά, προειδοποιούσε ότι δεν πρέπει να ξεχάσουμε τον τρόμο του Τρίτου Ράιχ -για να μην κινδυνεύσουμε ξανά από αυτόν.

Το πατρικό σπίτι του Άνσελμ Κίφερ βομβαρδίστηκε την βραδιά που ο ίδιος γεννιόταν στο νοσοκομείο της πόλης Ντονάουεσινγκεν μέσα στον Μέλανα Δρυμό, στο Μαύρο Δάσος της Γερμανίας. Έναν μήνα μετά, o Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος τελείωσε.

Μεγαλώνοντας, ο παιδότοπός του ήταν τα ερείπια του πατρικού σπιτιού -η οικογένεια είχε μετακομίσει ακριβώς δίπλα. Ερείπια σαν και αυτά που βλέπουμε στα μνημειώδη έργα του που μοιάζουν φτιαγμένα με στάχτη.

Στα 24 του χρόνια, έχοντας ήδη μπει στον κόσμο της τέχνης, ανακάλυψε στην σοφίτα του σπιτιού το παλτό που φορούσε ο πατέρας του όταν ανήκε στην Βέρμαχτ, την ναζιστική στρατιωτική δύναμη. Ο Κίφερ σε λίγες μέρες, στις 8 Μαρτίου, γίνεται 80 ετών και αποτελεί μαζί με τον Γκέρχαρτ Ρίχτερ τους καθοριστικότερους, εν ζωή, ζωγράφους της πολιτικά παραπαίουσας Γερμανίας με το AfD να αποτελεί δεύτερο κόμμα στην χώρα και να υιοθετεί ναζιστικά συνθήματα στην προεκλογική του καμπάνια.

Αυτός ο ογκόλιθος της σύγχρονης τέχνης λοιπόν, γεννημένος στα πρώτα χρόνια της ταπείνωσης και της συνθλιπτικής ενοχής των Γερμανών, φόρεσε στα 24 του αυτό το παλτό. Άρχισε να κάνει μια σειρά performance ανά τον κόσμο, στις οποίες φορώντας το «μολυσμένο» ρούχο, έκανε τον ναζιστικό χαιρετισμό. Το Ζιγκ Χάιλ, τον χαιρετισμό στον Χίτλερ.

Από τον φασισμό στην φάρσα

Oι φωτογραφίες αυτές, που συγκροτούν το έργο «Ηρωικά σύμβολα» αναστάτωσαν την Γερμανία που βρισκόταν στην διαδικασία αποναζικοποίησης -να πετάξει από πάνω της και κυρίως μέσα της κάθε τι που θα θύμιζε αυτή την μαύρη περίοδο. Και όμως ο Κίφερ, προφητικά, με μια πολιτική σοφία που δεν διέθεταν οι ηγέτες και που μετά και τις εκλογές της Κυριακής 23 Φεβρουαρίου επιβεβαιώθηκε, προειδοποιούσε με τον τρόπο του, ότι η τακτική του τσιμεντώματος του παρελθόντος δεν αρκούσε.

Ο Κίφερ στεκόταν προσοχή μέσα σε ρομαντικά τοπία, δίπλα στη θάλασσα ή μπροστά από κλασικούς ναούς, και φωτογραφιζόταν κάνοντας τον ναζιστικό χαιρετισμό. Μια ερμηνεία στην ρίζα της όχι φασιστική, αλλά φαρσική. Σκωπτικό σχόλια για τη βούληση και τη λαγνεία της εξουσίας. Προκάλεσε σοκ. Ο πρώτος που κατάλαβε την λογική της πράξης αυτής ήταν ο Γιόζεφ Μπόις, ο οποίος απλά δήλωσε: «Είναι μια καλή δράση».

Ο Κίφερ θεώρησε απαραίτητο να κατανοήσει σαρκικά, σωματικά, την ανησυχητική δύναμη που κάποτε είχαν αυτές οι κινήσεις. «Θέλω να νιώσω στο σώμα μου πώς είναι να κάνεις αυτόν τον χαιρετισμό, να πιστεύεις στην θεωρία των Ναζί», είπε. Για εκείνον, το να ενσαρκώσει τέτοιες αμφιλεγόμενες χειρονομίες επέτρεπε τόσο στον ίδιο όσο και στο κοινό να έρθουν με απόλυτη ειλικρίνεια και άμεσο τρόπο αντιμέτωποι με την κληρονομιά του ναζισμού. «Τα πάντα για την Γερμανία» είναι ένα από τα ναζιστικά σλόγκαν που χρησιμοποιήθηκαν από ηγετικά στελέχη του AfD στην πρόσφατη προεκλογική καμπάνια τους.

Από τον Χίτλερ στον Ίλον Μάσκ

Και αν το 1969 αυτή η σειρά έργων ήταν μια άβολη αντιπαράθεση της Γερμανίας με το σκοτεινό της παρελθόν, σήμερα είναι μια ανατριχιαστικά αληθοφανής εικόνα. Θα μπορούσε να σταθεί δίπλα όχι μόνο στα πρόσωπα της ακροδεξιάς που αποτελούν μια απειλητική ανάσα στο σβέρκο του νικητή των εκλογών CDU. Αλλά και δίπλα στην φωτογραφία του Ίλον Μασκ στην πανηγυρική ο ομιλία του για την ορκωμοσία του Τραμπ. Οι φωτογραφίες της σειράς «Ηρωικά Σύμβολα» έχει παρουσιαστεί σε δεκάδες εκθέσεις στα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου, αντίτυπά της ανήκουν σε κάποια από αυτά, όπως για παράδειγμα στην Tate ή στο Guggenheim.

Tώρα, με αφορμή τα γενέθλιά του, ανεβαίνουν ξανά σαν λάβαρα στους τοίχους των εκθέσεων που ετοιμάζονται ανά τον κόσμο για αυτόν, όπως στο The Ashmolean στην Οξφόρδη (14/02-15/06), στο Stedelijk και στο Van Gogh Museum στο Άμστερνταμ (07/03-09/06), Royal Academy London (28/06-26/10), Saint Louis Art Museum (Oκτώβρη 2025-Ιανουάριο 2026) κ.ο.κ. Δεν είναι μόνο τα «Ηρωικά Σύμβολα» που διατρέχουν την ενασχόληση του Κίφερ με το Τρίτο Ράιχ και τις ρωγμές που έχει αφήσει η λάθος διαχείριση του από την σύγχρονη γερμανική σκηνή. Ρωγμές που άφησαν χώρο για να φυτρώσουν οι διάδοχοί του από αυτό που κάποιοι θεωρούσαν νεκρό ή απλώς φάντασμα. Θέλει να αποδομήσει τον ναζισμό, να καταρρίψει κάθε του μυστήριο που μοιάζε να γοητεύει  τον σύγχρονο κόσμο μας.

Η κληρονομιά του τραύματος

Η τέχνη του δεν αποφεύγει τους συμβολισμούς και τη γλώσσα του Τρίτου Ράιχ, αλλά αντίθετα εμπλέκεται άμεσα και διερευνά την εικονογραφία της, μετατρέποντάς τη σε μια βαθιά περισυλλογή για την ενοχή, τη μνήμη και την κληρονομιά του τραύματος. Στις πρόσφατες εκθέσεις του, συμπεριλαμβανομένων σημαντικών παρουσιάσεων στο Palazzo Ducale στη Βενετία (2023) και της επικείμενης μεγάλης αναδρομικής έκθεσης στη Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου (τον προσεχή Ιούνιο), ο Κίφερ συνεχίζει να εξερευνά με χαρακτηριστική ένταση τα πιο σκοτεινά κεφάλαια της ευρωπαϊκής ιστορίας. Οι εγκαταστάσεις του, συχνά επιβλητικές και καθηλωτικές, ενσωματώνουν υλικά όπως στάχτη, μόλυβδος, άχυρο και χώμα—στοιχεία με έντονο συμβολισμό που παραπέμπουν στην καταστροφή, την αναγέννηση και το πέρασμα του χρόνου.

Άλλωστε μέσα σε αυτά τα ίχνη, τα τεκμήρια της καταστροφής μεγάλωσε ως παιδί, εκεί έπαιζε.

Στην Οξφόρδη παρουσιάζονται ήδη έργα όπως τα «Margarethe» και «Sulamith», εμπνευσμένα από την ποίηση του Πάουλ Τσέλαν. Αναμετριούνται άμεσα με θέματα της μνήμης του Ολοκαυτώματος, απεικονίζοντας την τρομακτική απουσία που δημιούργησε. Έναν κρατήρα στην πορεία της ανθρωπότητας.

Στο «Margarethe», ο Κίφερ αναφέρεται στο ξανθό γερμανικό ιδεώδες που προωθούσε η ναζιστική προπαγάνδα, σε έντονη αντίθεση με το «Sulamith», που συμβολίζει τα θύματα του Ολοκαυτώματος μέσα από σκοτεινές, καμένες υφές και χώρους.

Η γλώσσα του Τσελάν πάνω στον καμβά

Αντίστοιχα, η σειρά φωτογραφιών «Occupations» από τα «Ηρωικά σύμβολα» που απεικονίζει προκλητικά τον ίδιο τον καλλιτέχνη να κάνει τον ναζιστικό χαιρετισμό σε εμβληματικά ευρωπαϊκά μέρη, υπογραμμίζοντας την προσπάθεια της Γερμανίας να αντιμετωπίσει την ιστορική ευθύνη, αλλά κυρίως τη δύναμη της τέχνης να επαναδιεκδικεί χειρονομίες ντροπής ως πράξη αντίστασης ενάντια στη λήθη.

Είναι εκπληκτικός ο τρόπος που ενσωματώνει στα έργα του όσα τον όρισαν και τον τάραξαν από τον Τζέιμς Τζόις, τον Πάουλ Τσέλαν ως τον Βαν Γκογκ. Ο Τσελάν, γεννήθηκε σε εβραϊκή οικογένεια σε περιοχή της Ρουμανίας που σήμερα ανήκει στην Ουκρανία, επιβίωσε από το Ολοκαύτωμα και έγινε εμβληματικός ποιητής της Γερμανίας. Το 1970 αυτοκτόνησε, σε ηλικία 50 ετών.

Ο Τσελάν εικονογραφείται στα έργα του Κίφερ, αλλά και μαζί οδηγεί το χέρι του Κίφερ -χαρακτηριστικότερη περίπτωση  είναι η σειρά έργων «Todesfuge» («Φούγκα Θανάτου»). Στην έκθεση που έκανε στο Grand Palais στο Παρίσι με τίτλο «Pour Paul Celan» το 2021, ο εικαστικός δημιουργός κρατούσε σημειώσεις. Διαβάζουμε: «Ο Τσέλαν δεν απλώς στοχάζεται το τίποτα, το έχει βιώσει, το έχει ζήσει… Η γλώσσα του Πάουλ Τσέλαν προέρχεται από τόσο μακριά, από έναν άλλο κόσμο με τον οποίο δεν έχουμε ακόμη έρθει αντιμέτωποι, μας έρχεται σαν αυτή ενός εξωγήινου. Δυσκολευόμαστε να την κατανοήσουμε. Αντιλαμβανόμαστε ένα θραύσμα εδώ κι εκεί. Προσκολλόμαστε σε αυτό χωρίς ποτέ να μπορούμε να κατανοήσουμε το σύνολο. Προσπάθησα ταπεινά, για εξήντα χρόνια. Από εδώ και στο εξής, θα γράφω αυτή τη γλώσσα πάνω σε καμβά, μια προσπάθεια που μοιάζει με τελετουργία».

Φυσικά υπάρχουν ερωτήματα, όχι για τις προθέσεις, αλλά για τους κινδύνους που μπορεί να φέρει η ενασχόληση του Κίφερ με το Τρίτο Ράιχ. Είναι όντως μια αντιπαράθεση με ένα συλλογικό παρελθόν που πρέπει να κοιτάξουμε κατάματα ή υπάρχει ο κίνδυνος αισθητικοποίησης του ιστορικού τρόπου; Τους τελευταίους μήνες, από χθες, αυτό που εδώ και 55 χρόνια προσπαθεί να ουρλιάξει ο Άνσελμ Κίφερ μέσα από τα έργα του, είναι απτό. Δεν είναι πια φάντασμα.

Η τέχνη, κατά τον Μαγιακόφσκι, δεν πρέπει να αντανακλά σαν τον καθρέπτη, μα σας φακός να μεγεθύνει. Ο Άνσελμ Κίφερ το κάνει δεκαετίες τώρα. Και οι εκθέσεις του που θα κατακλύσουν τα μουσεία το 2025 μας το θυμίζουν με τρόπο ανατριχιαστικά επίκαιρο.

Θυμίζουμε ότι στην Αθήνα είχαμε για πρώτη φορά την ευκαιρία να απολαύσουμε το μνημειακό του έργο στην Gagosian το περασμένο καλοκαίρι, με επίκεντρο την μεταμόρφωση της φύσης, την αλληγορία του χρυσού, αλλά και τον μύθο της Δανάης που τον ενέπνευσε να κάνει δύο πίνακες το 2023 με τον τίτλο «Danaë».Επίσης, στη συλλογή του Μουσείου Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή ανήκει το έργο του «Το ατελιέ του καλλιτέχνη» από σειρά έργων του 1983.