Το ένα έργο ζωγραφισμένο στο Μόναχο στην ακμή της καριέρας του, το άλλο μόλις δύο χρόνια πριν τον θάνατό του, οι δύο πίνακες του Νικηφόρου Λύτρα αποτυπώνουν με τρόπο ανεπανάληπτο στιγμές του ελληνικού Πάσχα, διδάσκουν ολόκληρα μαθήματα ηθογραφίας και εκπλήσσουν με την ομορφιά τους, αλλά και την αξία τους στο χρηματιστήριο της Τέχνης.
«Ο καλλιτέχνης να αφοσιούται εις τους ηθογραφικούς πίνακας, και εις έργα σχέσιν έχοντα με αυτά τα οποία συγκινούν, τέρπουν και μορφώνουν τον λαόν... Τα ήθη του Ελληνικού λαού μάς έδωκαν την Ελευθερίαν και πρέπει να τα φυλάττωμεν ως κόρην οφθαλμού». Να ευχαριστούν αλλά και μορφώνουν: αυτό το αδιαπραγμάτευτο δίπολο καθόρισε την τέχνη του Νικηφόρου Λύτρα, του ζωγράφου που καθόρισε την ελληνική Τέχνη, όχι μόνο την λεγόμενη Σχολή του Μονάχου, αλλά και τη γενικότερη πρόσληψη και προσέγγιση της ζωγραφικής, θεματικά και εικαστικά. Μάστερ της ηθογραφίας, όπως θα ανακαλύψει ξανά σε όλο της το μεγαλείο το ελληνικό και το διεθνές κοινό μόλις ανοίξει η Εθνική Πινακοθήκη μαζί με τα υπόλοιπα μουσεία, φυσικά δεν θα μπορούσε παρά να δημιουργήσει έργα που αναφέρονται σε στιγμές εορτασμού του Πάσχα.
Ο Λύτρας όμως, δεν έμεινε σε ένδοξες στιγμές του δράματος και του θαύματος. Εστίασε σε απλές κινήσεις, σε στιγμές ιδιωτικές, στην προσωπική διάθεση και σύνδεση του Ελληνα με τα ήθη. Το βλέπουμε στο έργο του «Ανθη Επιταφίου» που βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη αλλά και στο τόσο χαρακτηριστικό «Το ωον του Πάσχα» που ανήκει από το 2005, μετά από μια σημαντική δημοπρασία των Sotheby’s, στο Ιδρυμα Τηνιακού Πολιτισμού. Επέστρεψε δηλαδή το περίφημο «αυγό του Λύτρα» στην γενέτειρά του, την Τήνο, εκεί όπου έκανε τα πρώτα του βήματα και θήτευσε δίπλα στον μαρμαρογλύπτη πατέρα του.
Το σε έκσταση, σχεδόν νεκρικό, πρόσωπο
Στα «Ανθη Επιταφίου», μέσα σε μια εκκλησία, μια γυναίκα μαυροφορεμένη, μοιρολογεί και φέρει μύρα, με το πρόσωπο σχεδόν νεκρικό, να αντανακλά το φως των κεριών που φέγγουν στο βάθος μέσα από ένα σκοτάδι που μοιάζει να αναδύεται σε κύματα σε διάφορα σημεία του πίνακα. Τα μάτια της είναι κλειστά, το πρόσωπα της μαρτυρά πως έχει παραδοθεί στο μοιραίο, στο θρήνο ή και ότι βρίσκεται σε μια κατάσταση έκστασης, ενώ το δεξί χέρι κρατά τεντωμένο τα λουλούδια, σε μια μορφή απόγνωσης και όχι θλίψης. Μπορεί να περάσει κανείς πολύ ώρα κοιτάζοντας αυτό το έργο, νιώθοντας αιχμάλωτος του φωτός όπως ο Λύτρας αριστοτεχνικά παγιδεύει σε σημεία του καμβά του.
Το βάθος του πένθους και της απόγνωσης, τα κλειστά μάτια, δεν απηχούν μόνο τον τρόπο που ο ελληνικός λαός βίωνε το δράμα του θανάτου του Χριστού κάθε Μεγάλη Παρασκευή με όσους θρύλους την περιβάλλουν. Απηχεί πολύ περισσότερο ίσως τον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος ο Λύτρας αντίκρυζε τον θάνατο: ζωγράφισε το έργο το 1901, μόλις δύο χρόνια πριν τον θάνατό του, γνωρίζοντας ότι οδεύει προς το τέλος της ζωής του. Η γυναικεία μορφή του έργου του, θρηνεί για τον Χριστό αλλά ίσως και για το αναπόφευκτο τέλος του δημιουργού της. Μέσα στην εκκωφαντική λιτότητα του έργου, ο Λύτρας και πάλι εντάσσει λεπτομέρειες που τον κάνουν μάστερ της ηθογραφίας: η κανάτα που μισοφαίνεται ανάμεσα στην εσοχή του τοίχου, τα κεριά πλάι στη γυναίκα που μοιάζουν ανακατεμένα και όχι απλώς αραδιασμένα (δίνοντας αμέσως την αίσθηση της κίνησης στο έργο), το υφαντό που καλύπτει τον πάγκο. Και φυσικά τα μικρά άνθη που έχουν ξεφύγει από τα χέρια και έχουν πέσει στα πόδια της, ανεπαίσθητα, τόσο όσο να δείξουν την κίνηση, τον χρόνο. Ιχνος ζωής.
Το ξεφλούδισμα του κόκκινου αυγού και οι Sotheby's
Όπως ίχνη λουλουδιών έχουν πέσει στο έδαφος από τα χέρια της μυροφόρου, έτσι και στο άλλο άκρο αυτού του έργο, «Το ωόν του Πάσχα» ίχνη από το αναστάσιμο κόκκινο τσόφλι του αυγού, έχει κατρακυλήσει στο φόρεμα του κοριτσιού και στο πάτωμα. Προσήλωση και ανυπομονησία, προσδοκία κυριαρχούν στο πρόσωπο του κοριτσιού που καθαρίζει το πασχαλινό του αυγό σε μια γωνιά του σπιτιού, σε αυτό το έργο που ζωγράφισε ο Λύτρας στο Μόναχο το 1874-1875. Εργο που το 2005 πουλήθηκε σε δημοπρασία του οίκου Sotheby’s στο Λονδίνο, έναντι 405.000 ευρώ και πέρασε τα χέρια του Ιδρύματος Τηνιακού Πολιτισμού, μετά από μια ενδιαφέρουσα πορεία.
Η σπουδαία επιμελήτρια της Νέλλη Μισιρλή που καθόρισε τη μορφή της Εθνικής Πινακοθήκης και μετά το θάνατό της οι μαθητές της συνεχίζουν το έργο της, έγραφε σε κείμενο που συνόδευε την δημοπρασία των Sotheby’s; «Το Πασχαλινό Αυγό ανήκει στις πλέον όμορφες συνθέσεις του Λύτρα και ξεχωρίζει για την ευαισθησία και το ενδιαφέρον που δείχνει για δευτερεύοντα στοιχεία, την ποιότητα της εκτέλεσης και την απλή αλλά φωτεινή χρωματική παλέτα. Η έκφραση του παιδιού, καθώς είναι απορροφημένο στο ξεφλούδισμα του αυγού, καθώς και η κίνηση του χεριού της καθώς αγγίζει το λεπτό τσόφλι, αποκαλύπτει την ζωγραφική ιδιοφυία του Λύτρα. Το φωτεινό κόκκινο της φούστας σε αντιπαράθεση με το λευκό μισοφόρι που προβάλει από κάτω, το πολύχρωμο μαντήλι και οι διαφορετικές σκιές του καφέ μέσα στη σύνθεση, αφήνουν το αλάνθαστο αποτύπωμα του καλλιτέχνη».
Ο Γύζης, ο Γάλλος πρέσβης, τα δισέγγονα
Το έργο δημιουργήθηκε σε ένα εργαστήριο που νοίκιαζε ο Λύτρας στο Μόναχο, στη δεύτερη φάση της ζωής του που επέστρεψε και έζησε στην πόλη που τον διαμόρφωσε εικαστικά. Μαζί του ο στενός φίλος του Νικόλαος Γύζης. Ζωγράφιζαν αδιάκοπα και ο Λύτρας δημιούργησε ένα μοναδικό ντεπό έργων. Ο πίνακας έμεινε για χρόνια στο εργαστήριο, μέχρι που το 1888 παρουσιάστηκε στην Πανελλήνια Εκθεση και έγινε εξώφυλλο στο περιοδικό Ακρόπολις, το 1902 σε έκθεση στον Παρνασσό, την ίδια χρονιά στο περιοδικό Ανατολή, το 1906 στο περιοδικό Παναθήναια.
Μετά την επιστροφή του Λύτρα στην Αθήνα, και αφού το έργο είχε μείνει για περίπου 13 χρόνια στα χέρια του Γύζη στο Μόναχο ο οποίος δεν είχε κατορθώσει να πουλήσει την ελαιογραφία του φίλου του, το πασχαλινό αβγό ταξίδεψε στην Ελλάδα. Μετά από τις εκθέσεις και της δημοσιεύσεις, τράβηξε το ενδιαφέρον του Γάλλου πρέσβη στην Ελλάδα εκείνη την εποχή ο οποίος και το αγόρασε. Περίπου 100 χρόνια μετά, «Το ωόν του Πάσχα» εμφανίστηκε ξανά, στη δημοπρασία του οίκου Sotheby’s, στην Βοnd Street, όπου το προσέφεραν προς πώληση τα δισέγγονα του τότε πρέσβη. Το έργο ξεπέρασε κατά πολύ την τιμή εκτίμησης και έφτασε στα 405.000 ευρώ. Ένα χρόνο μετά, ένα άλλο έργο του Λύτρα, το «Ατακτο εγγόνι» άγγιξε την τιμή ρεκόρ του 1.082.215 ευρώ. Ενδεικτικό του ενδιαφέροντος και της αξίας που αποδίδεται διεθνώς στον τηνιακό καλλιτέχνη.
Η μεγαλοαστική Αθήνα, ο Βενιζέλος, η εξιδανίκευση
Εχει εξαιρετικό ενδιαφέρον να δει κανείς αυτά τα έργα, στην ιστορική και κοινωνική φάση που δημιουργήθηκαν, κυρίως από τους Ελληνες της περίφημης Σχολής του Μονάχου: ήταν η εποχή που άρχισαν οι Ελληνες να εγκαταλείπουν τα χωριά και να έρχονται στα αστικά κέντρα, κυρίως σε Αθήνα και Πειραιά και να συγκροτείται για πρώτη φορά η λεγόμενη μεγαλοαστική αθηναϊκή τάξη. Μαζί και η τέχνη μπαίνει σε νέα μονοπάτια, με μεγαλύτερη ελευθερία.
«Η αλλαγή αυτή θα συντελεστεί βαθμιαία και η στροφή θα ολοκληρωθεί τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, παράλληλα με τις ριζικές τομές που γίνονται στον πολιτικό βίο της χώρας με την έλευση στο προσκήνιο του εθνάρχη Ελευθέριου Βενιζέλου. Η ηθογραφία, ένα είδος νοσταλγικής επιστροφής στις ρίζες, ανταποκρίνεται στην προσδοκία μιας αστικής τάξης, που έχει αποκτήσει κάποια απόσταση από την αγροτική καταγωγή της, ώστε να μπορεί να την αναπολεί χωρίς ενδοιασμούς. Άλλωστε πρόκειται για την εικόνα μιας ζωής εξιδανικευμένης, που έχει αποβάλει κάθε σκληρότητα, όπως την είδαν οι ζωγράφοι μέσα από το πρίσμα του γερμανικού ιδεαλισμού. Στα μεγάλα βιομηχανικά κέντρα της Ευρώπης, ιδιαίτερα στη Γαλλία, ο Ρεαλισμός αντιμετωπίζει την πραγματικότητα με ασυμβίβαστη φιλαλήθεια και κριτικό βλέμμα», διαβάζουμε σε ειδική έκδοση της Εθνικής Πινακοθήκης που εστιάζει στα έργα της Συλλογής Κουτλίδη. Της συλλογής που θα αντικρίζει ο επισκέπτης με το που θα μπαίνει στον χώρο της νέας Πινακοθήκης, αμέσως αφού περάσει το γυάλινο γεφυράκι.