«Να χτίζει κανείς ή να μην χτίζει» προέτρεπε ο Αλέξανδρος Τομπάζης τους νέους αρχιτέκτονες να αναρωτιούνται. Ο πατριάρχης της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα, ο διεθνής Έλληνας, έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 85 ετών έχοντας για πάντα εξασφαλίσει την αιωνιότητα στους τόπους που άγγιξε με το έργο του.
«Σου εύχομαι μια μέρα αν μπορείς να πεις αυτό που έγραψε στις 3 Μαρτίου 1878 ο Vincent van Gogh στον αδελφό του Τheo», σημειώνει ο Αλέξανδρος Τομπάζης στο βιβλίο του «Γράμμα σε ένα νέο αρχιτέκτονα» που κυκλοφόρησε τον Ιανουάριο του 2009. Και συνεχίζει: «Θα πρέπει να είναι ωραίο να πεθαίνεις με την γνώση ότι έχεις πραγματοποιήσει κάποιο ειλικρινές έργο και να ξέρεις ότι σαν αποτέλεσμα αυτού θα εξακολουθείς να ζεις στη μνήμη έστω και ολίγων, αφήνοντας ένα σωστό παράδειγμα για όσους θ’ ακολουθήσουν. Ένα καλό έργο μπορεί να μην ζήσει για πάντα, αλλά η σκέψη που εκφράζει θα ζήσει και το έργο το ίδιο οπωσδήποτε θα επιζήσει για μακροχρόνιο διάστημα και αυτοί που θα έρθουν αργότερα δεν θα μπορούν παρά να ακολουθήσουν τα χνάρια των προηγούμενων και να μιμηθούν το παράδειγμά τους».
Ίσως ο νέος αρχιτέκτονας στον οποίο απευθυνόταν γράφοντας ο κορυφαίος και πληθωρικός της ελληνικής αρχιτεκτονικής Αλέξανδρος Τομπάζης, να ήταν ο ίδιος ο εαυτός του. Και μπορεί τα τελευταία χρόνια της ζωής του να ήταν σκληρά μαζί του, όμως σίγουρα είχε προλάβει να γευθεί αυτή την νίκη της κατάκτησης μιας θέσης στην συλλογική μνήμη. Ακόμα περισσότερο, μια θέση στην μνήμη του τόπου, των τόπων που άγγιξε με το έργο του σε ολόκληρο τον κόσμο.
Έχει ενδιαφέρον που μιλάμε για μνήμη, που μιλούσε για μνήμη ο ίδιος ο Τομπάζης, ο αρχιτέκτονας που έμοιαζε να αποστρέφεται να φτιάχνει έργα μνημειακά, ακόμα και αν η κλίμακά τους ήταν αδιανόητα μεγάλη για τα συνήθη μεγέθη. Μπορεί πριν από χρόνια -ακόμα και σήμερα- να ακουγόταν πολύ μοντέρνο να τον αποκαλούμε πατέρα της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. Όμως η ενασχόλησή του με αυτό το ζήτημα και η εισαγωγή των αρχών της στην ίδια του την δουλειά, βασιζόταν στην αρχέγονη, κυτταρική του βεβαιότητα, ότι τα πάντα πρέπει να ακολουθούν το μέτρο της φύσης και του ανθρώπου.
Για αυτό, έλεγε, έγραφε, δίδασκε, ότι αρχιτεκτονική σημαίνει «να τραυματίζεις τον πλανήτη. Να είσαι λοιπόν τρυφερός». Ο ίδιος υπήρξε τρυφερός αλλά και ανήσυχος, έτοιμος να δοκιμάσει και να πειραματιστεί. Έτσι τα κτίριά του κινήθηκαν από τον μεταμοντερνισμό, μέχρι τον ιαπωνικό μπρουταλισμό (το συγκρότημα Δίφρος στο Χαλάνδρι με 18 ορόφους), μέχρι την παραδοσιακή, λαϊκή αρχιτεκτονική (κατοικίες στην Κέα). Μπορεί να έλεγε ότι πραγματική ελευθερία αισθανόταν μόνο όταν ζωγράφιζε, όμως η αλήθεια είναι ότι δεν έβαλε την δημιουργία του ως αρχιτέκτονας σε καλούπια, δεν θέλησε να φτιάξει ένα μοντέλο με χαρακτηριστικά που να κραυγάζουν το όνομά του. Δεν τον ενδιέφερε. «Διαφωνώ με τη νοοτροπία της υπογραφής ενός αρχιτέκτονα που φτιάχνει όμοια πακέτα, τα οποία τοποθετεί παντού, χωρίς να λαμβάνει υπόψη τον χώρο».
Και ας ήξερε, και ας έλεγε, ότι μια ζωγραφιά που δεν σου αρέσει μπορείς να την σκίσεις, να την πετάξεις, να μην την ξαναδείς. Ένα σπίτι όμως θα είναι πάντα εκεί για να το κοιτάζεις. Επίσης η ζωγραφική έχει την ορμή του εφήμερου, του βιαστικού, του επείγοντος που εκτονώνεται άμεσα. Ενώ η αρχιτεκτονική; Σχεδόν αναστέναζε όταν αναφερόταν στα 20 χρόνια που χρειάστηκε για τη δημιουργία του Μουσείου των Δελφών.
Η αλήθεια είναι ότι ο Αλέξανδρος Τομπάζης ήταν στωικός. Ψύχραιμος. Δεν μεμψιμοιρούσε. Χαμηλόφωνος. Διακριτικός. Εργασιομανής. Έτοιμος να υιοθετήσει τα νέα της επιστήμης, της τεχνολογίας αλλά να μην υποκύψει στο μεθύσι τους. «Σπασίκλας» όπως τον περιέγραφε στην σχολή ο άλλος σπουδαίος αρχιτέκτονας μας και καθηγητής Δημήτρης Φιλιππίδης. Με μεγάλη ανάγκη για επαφή με ανθρώπους, με άλλους αρχιτέκτονες. Με την ευτυχία να έχει υλοποιήσει στη ζωή του την προτροπή του Κομφούκιου να μην νιώθεις ότι έχεις ένα επάγγελμα αλλά μια απασχόληση. Να μια φράση που αγαπούσε να λέει συχνά.
Από το απόγευμα της Δευτέρας που έγινε γνωστή η είδηση του θανάτου του, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, σε παρέες ανθρώπων που έχουν σχέση με την αρχιτεκτονική, ο κάθε ένας από εμάς άρχισε να λέει ποιο έργο του ήταν το πιο ξεχωριστό: Το Μποδοσάκειο του Κολλεγίου στην Κάντζα. Το κτίριο για την Τράπεζα της Ελλάδας στην Αμερικής. Το όνειρο του ηλιακού χωριού στην Πεύκη που προσέκρουσε στο γνωστό παγόβουνο της γραφειοκρατίας. Η Ευαγγελική Σχολή στη Νέα Σμύρνη. Το Costa Navarino και τα Νavarino Residencies. To Πανεπιστήμιο της Κύπρου. Το Αρχαιολογικό Μουσείο στους Δελφούς.
Ποιο θα ήταν το αγαπημένο του ίδιου; Αν και δεν το έχει πει ξεκάθαρα, δήλωνε ότι τον ενδιαφέρουν οι χώροι λατρείας επειδή είναι έργα αφηρημένα. Χώροι άυλοι. Απάντηση που μας οδηγεί στην συγκλονιστική εκκλησία στην Φάτιμα της Πορτογαλίας, την Αγία Τριάδα, εκεί όπου έλεγαν ότι εμφανίστηκε η Παναγία. Χώρος για 500.000 προσκυνητές, για 9.000 καθήμενους. Ακολούθησε ο Τομπάζης την λογική των αρχαίων ελληνικών και ρωμαϊκών θεάτρων, έφτιαξε έναν κύκλο που επιτρέπει στους πιστούς όπου και αν βρίσκονται να αισθάνονται ότι είναι κοντά στον βωμό. «Ιστορικά, το κτίριο πρέπει να υποβάλλει. Αλλά, κατά τη γνώμη μου, όσο πιο σεμνό είναι, αφήνει την ψυχή να κινηθεί. Οτιδήποτε μπορεί να δημιουργήσει ανάταση είναι σημαντικό. Όπως το φως».
Ένα κτίριο παραδομένο στο φως έφτιαξε λοιπόν για τους καθολικούς πιστούς. «Το φως είναι η ψυχή της αρχιτεκτονικής«, έλεγε ο Τομπάζης. «Το μεταχειρίζεσαι για να πλάθεις τον χώρο από μέσα και απ΄ έξω. Θεωρώ ότι το φως είναι η ποίηση της αρχιτεκτονικής και η ενασχόληση με αυτό μία ιστορία πραγματικού έρωτα». Ο Αλέξανδρος Τομπάζης είχε επίσης φτιάξει ένα τζαμί στο Ντουμπάι, ενώ επιθυμούσε να του εμπιστευθούν τη δημιουργία ενός χώρο λατρείας για κάθε θρησκεία του κόσμου μας.
Σκεφτείτε πώς συνδέει σε αυτή του την φράση την αρχιτεκτονική με την ποίηση -μου θυμίζει τον αλησμόνητο καθηγητή και μεταφραστή Πάνο Μουλά, να κοιτάζει την Γέφυρα στο Ρίο μόλις είχε κατασκευασθεί και να σχολιάζει ότι έχει της αρχές, τους αρμούς ενός ποιήματος. Βέβαια ο ίδιος ο Τομπάζης δεν διάβαζε ιδιαιτέρως ποίηση, αν και κατανοούσε απόλυτα και ενσωμάτωνε τους κώδικές της. Και έλεγε ότι έχεις πολλά να μάθεις από το απρόβλεπτο – να άλλο ένα κοινό στοιχείο με τους ποιητές.
Μα και με τον Σαίξπιρ. Στο «Γράμμα σε ένα νεαρό αρχιτέκτονα», έγραφε άλλωστε: «να θυμάσαι ότι, παρόλο που μας εκπαιδεύουν (και μας πληρώνουν) και μας αρέσει να κτίζουμε, το θέμα είναι παραφράζοντας τον Σαίξπιρ “να χτίζει κανείς ή να μην χτίζει;”».
Ζωγραφική του Αλέξανδρου Τομπάζη