Όλα τα μάτια τα τελευταία χρόνια είναι στραμμένα στον Γερμανό σκηνοθέτη Ούλριχ Ράσε. Aυτές τις ώρες ρυθμίζει τις τελικές λεπτομέρειες για την παγκόσμια πρεμιέρα του «Αγαμέμνονα» στην Επίδαυρο, με μια μηχανικά περιστρεφόμενη σκηνή. Το iefimerida είδε αποκλειστικά τις πρόβες.
Kαι οι Αχαιοί, επιστρέφουν από την Τροία, «φέρνοντας τις φτυαρισμένες στάχτες των συντρόφων πολεμιστών που χάθηκαν. Φέρνουν τεφροδόχους και δάκρυα». Τα λόγια του Αισχύλου ακούγονται από τα στόματα του μαυροφορεμένου Χορού και νιώθεις ότι κάθε συλλαβή είναι σαν ένα χτύπημα σε ένα καρφί που χώνεται όλο και πιο βαθιά. Είναι ένας παλμός που δυναμώνει στο στήθος. Αν και οι λέξεις είναι στα γερμανικά και ακολουθείς νοηματικά με τη βοήθεια υπέρτιτλων, νομίζεις ότι ποτέ δεν έχεις βουτήξει τόσο βαθιά στην ωμή αλήθεια των αισχύλειων λέξεων.
Τύμπανα ηχούν σαν από τα έγκατα της γης με έναν τρόπο που σε κάνουν να ψελλίζεις το όνομα του Ιάνη Ξενάκη -σαν προσευχή. Τα φώτα από τις οθόνες στο βάθος και από την σκηνή που αέναα γυρίζει, ώρες-ώρες σε τυφλώνουν. Τα τύμπανα φωτίζονται σαν μικροί βωμοί θυσιών που πήγαν χαμένες και έγιναν κατάρες – η Ιφιγένεια είναι παρούσα στον χώρο.
Περπατώντας 2 ώρες σε μια περιστρεφόμενη σκηνή
Στοπ. Η φωνή του σκηνοθέτη, του ιδιοφυούς Γερμανού Ούλριχ Ράσε παγώνει τη δράση επί σκηνής στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου, τα φώτα ανάβουν. Λίγα λεπτά μόνο από την πρόβα του Αγαμέμνονα του Αισχύλου που ανεβάζει ο Ράσε σε συμπαραγωγή του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου με το Residenztheater του Μονάχου, αρκούν για να σε αρπάξουν από τον λαιμό και να σε σύρουν στα βάθη της αρχαίας τραγωδίας. Το χέρι που σε τραβά δεν είναι άλλο από το ίδιο το κείμενο, τον ρυθμό με τον οποίο οι συλλαβές βγαίνουν από το στόμα, όσο πίσω με έναν μετα-διονυσιακό, μετα-πανκρόκ τρόπο ακούγεται ο ήχος των τυμπάνων ή το γρατζούνισμα μιας ηλεκτρικής κιθάρας (η μουσική σύνθεση και διεύθυνση είναι του Nico van Wersch).
Οι ηθοποιοί περπατάνε αδιάκοπα πάνω σε ένα τεράστιο κύκλο που καλύπτει όλη την ορχήστρα. Έναν κύκλο που περιστρέφεται συνεχώς, σχεδόν απάνθρωπα για τους ηθοποιούς που περπατούν διαρκώς πάνω του, κόντρα στην κίνησή του. Η σωματική καταπόνηση, η κίνηση-λίκνισμα των σωμάτων, οι λέξεις που βγαίνουν από το στόμα σαν ανάσες, δημιουργούν μια κατάσταση έκστασης. Υπνωτική. Καθηλωτική.
Ο Αγαμέμνονας που σκηνοθετεί ο Ράσε δεν εστιάζει τόσο στην ιδέα της εκδίκησης, του φόνου του βασιλιά, της Κλυταιμνήστρας που τον μισεί επειδή θυσίασε την Ιφιγένεια. Εστιάζει στον πόλεμο, καθώς επηρεάστηκε βαθιά από την έναρξη της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία όταν είχε ήδη αρχίσει να ετοιμάζει την παράσταση. Ναι, ο Αγαμέμνονας είναι το πρώτο splatter στην ιστορία (εκεί εστιάζουν οι οδηγοί θεατρικού marketing), όμως δεν είναι αυτό το κέντρο στην παράσταση που κάνει παγκόσμια πρεμιέρα το βράδυ της Παρασκευής. «Ο φόνος είναι σημαντικός, όμως για μένα το κεντρικό θέμα είναι ο πόλεμος. Ουσιαστικά, πριν εισέλθει ο Αγαμέμνων το μεγαλύτερο μέρος του έργου έχει τελειώσει», μου λέει ο Ούλριχ Ράσε.
«Εχουν προηγηθεί όμως τα λόγια του Xορού για τις συνέπειες του πολέμου. Ο λόγος για τον πόλεμο είναι ο βιασμός, η αρπαγή, της Ελένης. Αναρωτιέται ο Χορός αν αυτός είναι αρκετά καλός λόγος για να γίνει ένας δεκαετής πόλεμος. Και σήμερα αναρωτιέται κανείς ποιος μπορεί να είναι ο λόγος για να ξεσπάσει ένας πόλεμος, για να χαθούν τόσες ζωές νέων ανθρώπων, Ουκρανών και Ρώσων». Αυθόρμητα τον ρωτάω ποιος είναι ο Αγαμέμνων σήμερα. «Δεν ξέρουμε». Σκέφτεται όσο κοιτάζει στο βάθος τους τεχνικούς που στήνουν τις τρεις μεγάλες οθόνες, πίσω από την ορχήστρα. Οθόνες που θα γίνουν πηγές φωτός κατά τη διάρκεια της παράστασης. Από βαθύ κόκκινο ως γαλάζιο. ανάλογα με τη δράση επί της περιστρεφόμενης σκηνής.
Ποιος είναι ο Αγαμέμνων στους πολέμους, σήμερα;
«Φοβάμαι να το απαντήσω αυτό. Δεν γνωρίζουμε αν θα κερδίσει ο Πούτιν ή ο Ζελένσκι. Αλλά το πιο σημαντικό είναι, ότι όποιος και αν κερδίσει δεν ξέρεις πώς θα επιστρέψει από αυτό τον πόλεμο. Με ποιες συνθήκες θα γυρίσει. Δες τον Αγαμέμνονα: είναι εσωτερικά τραυματισμένος. Είναι ένας τσακισμένος άνθρωπος. Ενώ συνήθως τον βλέπουμε στις παραστάσεις να γυρίζει ένδοξος, σαν ήρωας.» Ενας άνθρωπος πεσμένος στα γόνατα.
Αλήθεια είναι, τον βλέπουμε συνήθως να γυρίζει ένδοξα, νικητής, με το φως των θεών πάνω του και να πέφτει σε ένα λουτρό αίματος από το μαχαίρι της εκδικητικής Κλυταιμνήστρας και του εραστή της. Της γυναίκας «που πλανεύει τους άνδρες», όπως λέει ο Χορός. «Στην παράσταση αυτή προσεγγίζουμε τα πρόσωπα με τον εντελώς αντίθετο τρόπο», λέει ο Ράσε. Βλέπω την Κλυταιμνήστρα του, την Pia Händler. Eχει μακριά ως την μέση κατακόκκινα μαλλιά, φοράει μαύρα ρούχα από τον λαιμό ως τις πατούσες. Περπατά ασταμάτητα πάνω στον κύκλο που περιστρέφεται, κόντρα στην κίνησή του. Με βηματισμό που θυμίζει λέαινα. Με βηματισμό που ώρες-ώρες βαραίνει σαν να κουβαλάει ένα βάρος στην πλάτη και να σκάβει με τα πόδια της την σκηνή.
Αντί για άνδρες, γυρίζουν πίσω υδρίες νεκρικές
«Η Κλυταιμνήστρα στην παράσταση βρίσκεται πάντα απέναντι από τον Χορό. Αντικριστά. Μια δυο φορές μόνο πλησιάζουν και εκεί τα πράγματα μοιάζουν να γίνονται οριακά, όμως παίρνουν ξανά αποστάσεις. Μόνο με τον Αγαμέμνονα συναντιέται κανονικά», μου εξηγεί ο Ράσε. Το δίπολο, η αντίθεση με τον Χορό, κυριαρχούν. Ο Χορός θυμάται όσα θυσίασαν όλα αυτά τα δέκα χρόνια που κράτησε ο πόλεμος. «Δεν υπάρχει νίκη στον πόλεμο. Δεν υπάρχει νίκη χωρίς απώλειες. Ο Αγαμέμνων το αναδεικνύει αυτό», λέει ο Ράσε. Τον ρωτώ ποιον υπότιτλο θα έβαζε στην παράσταση που σκηνοθετεί με απόλυτη πιστότητα στο αρχαίο κείμενο και βασισμένος σε μια μετάφραση που έγινε πριν από 30 χρόνια στα γερμανικά από τον διακεκριμένο φιλόλογο και πανεπιστημιακό δάσκαλο Walter Jens.
«Και αντί για άνδρες, γυρίζουν πίσω υδρίες νεκρικές», απαντά. Τη φράση αυτή του Αισχύλου. Μου δείχνει ξανά τη σκηνή. Με ανεβάζει σε αυτήν. Είναι ένας υπερυψωμένος μεγάλος δίσκος που περιστρέφεται και πάνω του βρίσκεται στη μέση ένας μακρύς μεταλλικός πάγκος με τα κρουστά και τους μουσικούς (κάποια από αυτά τα έφτιαξε μόνος του ο Nico με μαδέρια και αλουμινένιους σωλήνες που αγόρασε σε ένα μαγαζί με οικοδομικά υλικά. Το ready made της Arte Povera συναντά τη μουσική και την τεχνολογία). Ο πάγκος κάθε τόσο κατά τη διάρκεια της παράστασης περιστρέφεται και αυτός πάνω στον δίσκο, σαν τους δείκτες ενός ρολογιού, όπου το καντράν γυρίζει αέναα. «Κοίταξε το. Δεν σου θυμίζει και κάτι άλλο; Έναν μύλο που αλέθει. Σαν αυτόν που άλεσε τις στάχτες των νεκρών Ελλήνων που γυρίζουν στην πατρίδα μέσα σε τεφροδόχους. Οι Ατρείδες βρίσκονται σε έναν μύλο που αλέθει φόνους και εκδίκηση. Στο είπα, δεν υπάρχει νικητής χωρίς απώλειες».
Ένα σκηνικό καταβύθισης στα νοήματα του Αισχύλου
Τεφροδόχοι και δάκρυα, ό,τι αφήνει πίσω ένας πόλεμος, σε όποια πλευρά του και αν ανήκεις. Η πρόβα αρχίζει ξανά. Ο Χορός περπατάει πάνω στην περιστρεφόμενη σκηνή, μια εξαντλητική κίνηση, νιώθω και τα δικά μου πόδια να λυγίζουν -αναρωτιέμαι αν μια συνεχόμενη δίωρη παρακολούθηση μπορεί να γίνει ζαλιστική για τον θεατή, αν αυτή η έκσταση γίνεται βαριά. Περπατούν σαν ζόμπι, σαν ζωντανοί νεκροί -αυτό δεν είναι άλλωστε ακόμη και όσοι μείνουν πίσω και περιμένουν τους δικούς του να γυρίσουν από τον πόλεμο; «Η κίνηση των σωμάτων ανταποκρίνεται στον ρυθμό της γλώσσας. Πάντα ακούμε και ακολουθούμε τις λέξεις του Αισχύλου», μου είχε πει λίγο πριν ο Ούλριχ Ράσε.
«Ο Ούρλιχ έχει μεγάλη έγνοια για την γλώσσα, την μουσικότητα των κειμένων» μου λέει η καλλιτεχνική διευθύντρια του Φεστιβάλ Κατερίνα Ευαγγελάτου. «Και από την άλλη έχει αυτή την πολύ εντυπωσιακή και ασυνήθιστη σκηνική γλώσσα, με την ιδιαίτερη φόρμα που του επιτρέπει να καταβυθιστεί στα νοήματα. Είναι ιδανικός ο τρόπος που σκέφτεται τι είναι ηθοποιός, ανσάμπλ, χορός, γεωμετρία των σχημάτων. Το σκηνικό που προτείνει ταιριάζει καταπληκτικά εδώ». Δυο μεγάλοι κύκλοι, δαχτυλίδια, που συναντούν αυτόν της ορχήστρας, ενώ οι κερκίδες μοιάζουν σαν ακτίνες, σαν διάδρομοι που εισέρχονται στον περιστρεφόμενο δίσκο.
«Είναι μια παράσταση που δεν μπορεί να σε αφήσει ασυγκίνητο. Εχει κάτι που σε υπνωτίζει και μπορεί να σε ταράξει». Είναι ρίσκο; «Δεν θα έλεγα ότι ρισκάρουμε. Το ελληνικό κοινό είναι ολοένα και πιο ανοιχτό σε αναγνώσεις τραγικών που μιλούνται σε άλλες γλώσσες και όχι την ελληνική. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα κείμενα είναι ζωντανά, αφού τα σκηνοθετούμε και τα παίζουμε ακόμα και τώρα, στη σημερινή εποχή για το σημερινό κοινό. Δεν τα σκηνοθετούμε για τον θεατή του 430 π.Χ.», λέει η Κατερίνα Ευαγγελάτου. «Ακόμα και αν κάποιος βρίσκει ακραίο ό,τι παραγγείλαμε ένα έργο στον Οστεργάγιερ, ό,τι βάλαμε τον Καβάκο μόνο του να παίξει στην Επίδαυρο, ό,τι κάνουμε για τον Αγαμέμνονα αυτή την ιδιαίτερη σκηνική ανάγνωση με έντονη την παρουσία της τεχνολογίας, θέλω να πω ότι αυτός είναι ο ρόλος του Φεστιβάλ. Να είμαστε τολμηροί, να πουσάρουμε τα όρια. Και εμείς οι ίδιοι, ως καλλιτέχνες οφείλουμε να γίνουμε πιο τολμηροί. Να μην φοβόμαστε».
Η Τροία αλώθηκε
Η πρόβα ξεκινά ξανά. Η σκηνή είναι περικυκλωμένη από ένα έντονο μπλε, ηλεκτρικό, χρώμα. Τα τύμπανα μαίνονται. Η Κλυταιμνήστρα έχει ανοίξει τα χέρια, περπατά σταυρώνοντας μπροστά αργά τα πόδια, ένα λίκνισμα άγριου ζώου, κοιτάζει πέρα μακριά και φωνάζει τις λέξεις με αδιόρατες παύσεις που κάνουν το μήνυμα καταλυτικό. «Η Τροία αλώθηκε». Είναι σαν να νιώθεις τα μηνίγγια σου να δονούνται είναι σαν να αλώθηκαν μαζί και οι Μυκήνες. Ο χορός κραυγάζει, την αμφισβητεί: τι λες που το ξέρεις εσύ αυτό; Αναρωτιέσαι, ποιος είναι το θύμα, ποιος ο θηρευτής, ποιος ο εξουσιαζόμενος, ποιος ο ηγέτης σε αυτή τη σκηνή που γυρίζει σαν τον χρόνο που περνά και που αλέθει τα πάντα στο πέρασμά του.
Ενας Γερμανός σε κάνει να ακούς τον Αισχύλο να σου μιλάει στο αυτί με τον τονισμό τον αρχέγονο. Κοιτάζω τον Andreas Beck, καλλιτεχνικό διευθυντή του Residenztheater στο Μόναχο, συμπαραγωγό του Αγαμέμνονα. Είναι η τέταρτη Ορέστεια στην οποία είναι παραγωγός! «Ρισκάρετε με αυτή την παράσταση;» τον ρωτώ. «Ναι, θα έλεγα ότι είναι ένα ρίσκο. Με κάποιον τρόπο σας επιστρέφουμε την ποίησή σας. Οι Ελληνες ποιητές αντανακλώνται μέσω των Γερμανών δημιουργών. Είναι σαν να βάζουμε έναν καθρέπτη απέναντι σε εσάς και το κείμενο του Αισχύλου. Θα δούμε τι αντανάκλαση θα προκαλέσει αυτό. Σε κάθε περίπτωση έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον να συμβαίνει αυτό σε ένα διεθνές φεστιβάλ όπως αυτό της Αθήνας και της Επιδαύρου», μου λέει.
Αγαπάει την Ελλάδα, έχει μάλιστα ένα σπίτι τα τελευταία χρόνια στην Τήνο και περνάει εκεί όσο περισσότερο χρόνο μπορεί. Ηταν αυτός που έκανε την πρώτη κίνηση, που πρότεινε στη Κατερίνα Ευαγγελάτου αυτή τη συνεργασία Αθήνας και Μονάχου. «Ο Ούλριχ δουλεύει εξαντλητικά το κείμενο. Συλλαβή με συλλαβή. Επρεπε να ακουστεί εδώ. Στην Επίδαυρο». Κάποιες στιγμές οι μουσικοί σταματούν. Οι ηθοποιοί περπατούν αμίλητοι. Και τότε ακούς τον ήχο της σκηνής που γυρίζει. Μοιάζει με τον ήχο της βροχής που πέφτει στην αργολική γη. Απέναντι, οι καπνοί από τις πυρκαγιές έχουν μειωθεί. Η νύχτα έχει προχωρήσει. Ηχος «βροχής», τζιτζίκια και μετά ξανά διονυσιακά τύμπανα και Αισχύλος. Οι φτυαρισμένες στάχτες των Ατρειδών, ταξιδεύουν ακόμα.
*Παγκόσμια πρεμιέρα του Αγαμέμνονα του Αισχύλου
Σκηνοθεσία Ούρλιχ Ράσε
Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου
22 και 23 Ιουλίου στις 9 το βράδυ
www.aefestival.gr