Στη μακρά ιστορία της ευρωπαϊκής ενοποίησης συναντάμε κατά καιρούς φράσεις ή λέξεις-κλειδιά, που φιλοδοξούν να κωδικοποιήσουν κεντρικά μηνύματα που θέλει να εκπέμψει η ΕΕ, σε μια δεδομένη συγκυρία.
Οι φράσεις αυτές, άλλοτε συνοδεύονται από προτάσεις πολιτικής που εξελίσσονται και εφαρμόζονται και άλλοτε αποδεικνύονται ωραία συνθήματα, κενά περιεχομένου…
Στην κοινοτική jargon, κυριαρχεί τα τελευταία χρόνια η έννοια της «στρατηγικής αυτονομίας» της Ένωσης -που μετατρέπεται σε «ανοιχτή, στρατηγική αυτονομία» όταν αναφερόμαστε στην εμπορική πολιτική της ΕΕ.
Η έννοια αυτή συνδέεται με το φιλόδοξο όραμα για την ευρωπαϊκή ενοποίηση που είχε παρουσιάσει το 2017, αμέσως μετά την εκλογή του στην Προεδρία της Γαλλικής Δημοκρατίας ο Εμανουέλ Μακρόν. Είχε μιλήσει τότε για την ανάγκη «ευρωπαϊκής κυριαρχίας» (souveraineté européenne ), πλην όμως εις ώτα μη ακουόντων, στο Βερολίνο αλλά και αλλού.
Αναμενόμενο, καθώς μεταξύ του οραματικού λόγου και της υιοθέτησης πολιτικών υλοποίησης του οράματος, η απόσταση ήταν και παραμένει χαώδης, για λόγους που παραμένουν έως σήμερα ανυπέρβλητοι: διαφορετικές ιστορικές καταβολές, διαφορετικές νοοτροπίες και αποκλίνοντα εθνικά συμφέροντα. Πώς, μέσα από τόσες συμπληγάδες, να θεμελιωθεί ένας ρεαλιστικός και αξιόπιστος δρόμος προς την «ευρωπαϊκή κυριαρχία»;
Ωστόσο, εκείνη την εποχή ήταν ξεκάθαρο ότι κάτι έπρεπε να γίνει, γιατί το ευρωπαϊκό σχέδιο έβγαινε λαβωμένο από την κρίση της ευρωζώνης, τη μεταναστευτική κρίση, το επικείμενο Brexit και την, σχεδόν καθολική, σύγκρουση της Ευρώπης με τις ΗΠΑ, ως αποτέλεσμα των πολιτικών Τραμπ.
Κάπως έτσι, ο όρος «ευρωπαϊκή κυριαρχία» αφέθηκε μεν να σβήσει, στη θέση του όμως ήρθε η έννοια της «στρατηγικής αυτονομίας» της Ευρώπης, που πατούσε κυρίως σε δυο άξονες: τα θέματα άμυνας/σχέσης με το ΝΑΤΟ και τα θέματα οικονομίας/ εμπορικής πολιτικής. Και στις δυο περιπτώσεις, η επίδραση της τότε αμερικανικής διοίκησης ήταν εμφανής. Δεν ήταν άλλωστε λίγοι οι αναλυτές και αρθρογράφοι της περιόδου εκείνης που επεσήμαιναν ότι το Brexit αλλά και κυρίως η σοβαρή διάρρηξη των ευρω-ατλαντικών σχέσεων, θα έδιναν σημαντική ώθηση στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης.
Πόσο όμως ισχυρή και ανθεκτική στο χρόνο μπορεί να είναι μια ενοποιητική διαδικασία που υπαγορεύεται κυρίως και πρωτίστως από «εξωτερικούς εχθρούς»; Μπορεί να διατηρηθεί το momentum που δημιουργήθηκε τα προηγούμενα χρόνια, τώρα που η αμερικανική διοίκηση άλλαξε -και άλλαξε εμφανώς και η στάση των ΗΠΑ απέναντι σε ΕΕ και ΝΑΤΟ;
Εύκολη απάντηση δεν υπάρχει. Πρώτα απ’ όλα, το ευρωπαϊκό σχέδιο έχει εμπεδωθεί από τους 27 και με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο, πιο γρήγορα ή πιο αργά, θα προχωρήσει. Βήματα εμβάθυνσης, ακόμα και μεγάλα και σημαντικά, θα εξακολουθήσουν να γίνονται όταν αφομοιώνεται ότι η κοινή δράση αποφέρει σε όλους μεγαλύτερα οφέλη, από το «ο καθένας μόνος του». Οι ιστορικές αποφάσεις για το Ευρωπαϊκό Ταμείο Ανάκαμψης και το πρόγραμμα “Επόμενη γενιά ΕΕ», το καταδεικνύουν.
Η έννοια της στρατηγικής αυτονομίας ωστόσο είναι «βαριά» και πολυ-επίπεδη, γιατί εκτός από οικονομική έχει και ισχυρή γεωπολιτική διάσταση. Κι εκεί τα «εθνικά συμφέροντα» των κρατών-μελών υπερισχύουν κατά κράτος.
Εκ των πραγμάτων, η αλλαγή αμερικανικής διοίκησης θέτει τις κυβερνήσεις αλλά και τους λαούς της ΕΕ ενώπιον των ευθυνών τους.
Γιατί ήταν, κατά κάποιο τρόπο, εύκολο να ενωθούμε, όταν βρεθήκαμε αντιμέτωποι με μια πρωτόγνωρη κατάσταση, που ανέτρεπε μακροχρόνιους δεσμούς συνεργασίας και συνεννόησης μεταξύ Ευρώπης και Αμερικής.
Πόσο εύκολο όμως είναι, αν όχι να ενωθούμε, τουλάχιστον να αποκτήσουμε μια κοινή προσέγγιση στις σχέσεις με άλλες τρίτες χώρες, όπως η Κίνα, η Ρωσία, ακόμα και η Τουρκία;
Καθόλου εύκολο, γιατί οι ιστορικές καταβολές, οι γεωπολιτικές στοχεύσεις και τα οικονομικά συμφέροντα παραμένουν ισχυρά αποκλίνοντα. Μπορεί αυτό να μην είναι κάτι καινούργιο, είναι ωστόσο ασύμβατο με την έννοια της «στρατηγικής αυτονομίας» της Ευρώπης, την οποία, θεωρητικώς τουλάχιστον, ασπαζόμαστε.
Γιατί, δεν νοείται να επικαλούμαστε την αξία της στρατηγικής μας αυτονομίας, για να οριοθετήσουμε τις θέσεις μας για την Κίνα και την Ρωσία έναντι των αντίστοιχων αμερικανικών θέσεων, όταν αδυνατούμε, εμείς μόνοι μας, να διαμορφώσουμε μια κοινή ευρωπαϊκή στάση και θέση σε αυτά, όπως και σε άλλα αντίστοιχα ζητήματα.
Η στρατηγική αυτονομία της Ευρώπης είναι ένας ευγενής στόχος που όμως δεν μπορεί και δεν πρέπει να προβάλλεται «α λα καρτ».
Εάν την εννοούμε, ας τη θεμελιώσουμε στην πράξη, επιχειρώντας πρώτα απ’ όλα να συμφωνήσουμε μεταξύ μας στο περιεχόμενο που της δίνουμε. Η Αμερική του Μπάϊντεν δεν συνιστά τη βασική «απειλή». Υπάρχει όμως κίνδυνος να μας «στριμώξει» άγρια, καθώς ήδη προκρίνει και προβάλλει, ως βασική διαχωριστική γραμμή, την αξία της δημοκρατίας και της ελευθερίας απέναντι στην απολυταρχία και τον αυταρχισμό. Επ’ αυτών, αργά ή γρήγορα, θα πρέπει να πάρουμε θέση.
*Η Αννυ Ποδηματά είναι δημοσιογράφος, πρώην Αντιπρόεδρος Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου