Η ενοχλημένη ψυχρότητα απέναντι στην τραγωδία της Μαριούπολης, αυτοί που δεν μπορούν να χωνέψουν ότι χάνουν το ηθικό πλεονέκτημα, η βαρβαρότητα όσων χλευάζουν τον Ζελένσκι, η επιχείρηση ναζιστικοποίησης του αντιπάλου. Μια συνέντευξη με τον καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης στο ΑΠΘ Νικόλα Σεβαστάκη.
«Ο Ζελένσκι ζει έναν πόλεμο. Οποιαδήποτε προσπάθεια να γελοιοποιηθεί, να υποτιμηθεί, είναι μια νέα μορφή βαρβαρότητας» λέει ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης Νικόλας Σεβαστάκης στο iefimerida.
Με μεστό, νηφάλιο τρόπο αναλύει τις στρατιές του διαδικτύου, την αφ' υψηλού στάση κάποιων απέναντι στην τραγωδία του πολέμου, τον τρόπο που διαχέουν τις ευθύνες θύτη και θύματος, το έδαφος που χάνουν κάτω από τα πόδια τους, όταν συνειδητοποιούν ότι δεν είναι αυτοί που έχουν το συναισθηματικό και ηθικό πλεονέκτημα. Αναλύει όμως και τις εξελίξεις στη Γαλλία, τον νέο Μακρόν που βλέπουμε πλέον και κατά πόσο μπορεί και πρέπει να κάνει ανάλογη μεταστροφή και ο Κυριάκος Μητσοτάκης.
Είναι εντυπωσιακός -συχνά εξοργιστικός- ο τρόπος που στην Ελλάδα αντιλαμβανόμαστε και συχνά εργαλειοποιούμε συγκλονιστικές εξελίξεις, γεγονότα μοναδικά στη σύγχρονη ιστορία. Πανδημία, τώρα Ουκρανία. Αρκούν λίγα λεπτά στο twitter.
Σε έναν βαθμό είναι αναπόφευκτο. Συνομιλούμε με διάφορα διεθνή γεγονότα ως κοινωνία και βλέπουμε ότι οι οπαδοί και οι ψηφιακοί στρατοί των κομμάτων υπερθεματίζουν και πολλές φορές πάνε ακόμα πιο μακριά τις επίσημες θέσεις. Και ενδεχομένως τις υπονομεύουν. Είναι ένα σύνθετο παιχνίδι, όπου τα social media παράγουν πολιτικές τάσεις πέρα από τα κόμματα. Βλέπουμε το διφορούμενο μιας δυναμικής που ξεκίνησε ως εκδημοκρατισμός της γνώμης. Φεύγουμε από κάποια στενά επιτελεία και κλασικές συντακτικές ομάδες και πάμε σε ένα είδος καθημερινής μαρτυρίας και γνώμης που γίνεται οιονεί αρθρογραφία, φτιάχνει στρατόπεδα, φτιάχνει πόλους. Αυτό στην αφετηρία του, στις αρχές του 2000 και μετά το 2005, εμφανίζεται ως μια διεύρυνση της δημόσιας σφαίρας, αλλά έχει γίνει μια απορρύθμιση.
Σε τι αφορά αυτή η απορρύθμιση;
Εχει αντικατασταθεί από διάφορες εκστρατείες μίσους ή από αυτόκλητους υπερασπιστές, ταγούς και κυνηγούς του αντιπάλου, αλλά με έναν πολύ στρεβλό και φανατικό τρόπο. Αυτό είναι το επικίνδυνο. Από την άλλη δεν μπορείς να επιστρέψεις στο παλιό προτεχνολογικό καθεστώς τής παραδοσιακής εφημερίδας, δυστυχώς ή ευτυχώς. Ξέρω ότι οι φοιτητές μου δεν αγοράζουν εφημερίδα αλλά ενημερώνονται μέσα από τη ροή των αναρτήσεων, ούτε καν μέσα από ενημερωτικούς ιστότοπους. Και αυτό σημαίνει ότι δεν ενημερώνονται πρώτα και μετά διαμορφώνουν άποψη και στάση, αλλά στρατεύονται μέσα σε αυτή τη σφαίρα του πάθους. Εκεί είναι όλο το ρίσκο. Και το είδαμε αυτό και στο Ουκρανικό, αν και εκεί «παίζουν» και άλλα πράγματα, πολύ βαθύτερα.
Όπως;
Όπως οι προδιαμορφωμένες απόψεις, η καχυποψία, η εναντίωση, η δυσφορία με τη Δύση και με αυτό που είναι η Ελλάδα τελικά, αυτό στο οποίο ανήκει, αυτό που έχει γίνει. Διαμόρφωσαν τη δυσπιστία προς τους Ουκρανούς και το γεγονός ότι κάποιοι ακούν τη ρητορική και τα επιχειρήματα του Πούτιν, χωρίς να είναι κατ’ ανάγκη με την πλευρά του Πούτιν. Αυτό υπάρχει ως χαρακτηριστικό σε μια μερίδα του πληθυσμού. Πρέπει όμως να διαχωρίσουμε ένα μικρότερο κομμάτι, που είναι ο φιλοπουτινισμός εμπεδωμένος και κατά κάποιον τρόπο στρατευμένος.
Τι περιλαμβάνει αυτό το κομμάτι, το στρατευμένο φιλοπουτινικό;
Αφορά ένα μεγάλο κομμάτι της λαϊκής ακροδεξιάς αλλά και ένα μικρό κομμάτι της λεγόμενης πατριωτικής Αριστεράς. Από την άλλη, υπάρχει μια ευρύτερη σφαίρα που αγγίζει το κοινό του ΣΥΡΙΖΑ, που δεν είναι προφανώς με τον Πούτιν, αλλά δεν είναι και με τους Ουκρανούς. Βλέπουν με καχυποψία και αντιπάθεια τη σχέση ανάμεσα στις δυτικές κυβερνήσεις και τον Ζελένσκι. Πράγμα που οδηγεί σε μια διπλή γλώσσα, σε συναισθήματα πολύ ανάμεικτα και συχνά σε αντιλήψεις που είναι πολύ κοντά στα επιχειρήματα της ρωσικής πλευράς.
Κρατούν αυτή τη στάση -καχυποψία και αντιπάθεια για Ζελένκσι- όχι ενώ κάνουμε ένα έντονο πολιτικό debate, αλλά τη στιγμή που έχουμε ένα πεδίο πραγματικής μάχης, πολέμου, με σορούς στους δρόμους και βομβαρδισμένες πόλεις, περιγραφές εγκλημάτων πολέμου.
Υπάρχει μια αποκοπή από την εμπειρία και μια ανάγκη θεωρητικοποίησης και στρατηγικής ανάλυσης του παγκόσμιου συστήματος και των συσχετισμών του, που είναι πολύ θεμιτή όταν αφορά την προσέγγιση πολιτικών διεθνών ζητημάτων. Αλλά όταν διαμορφώνεις τη στάση σου ως πολίτης και ως δημοκράτης, δεν ξεκινάς από μια ανάλυση τέτοιου τύπου. Φυσικά την παίρνεις υπόψιν σου, ενημερώνεσαι, διαβάζεις, δεν δουλεύεις μόνο με τα συναισθήματά σου, αλλά διαμορφώνεις μια δημόσια ηθικοπολιτική στάση. Αν το 1940 ή στον Μεσοπόλεμο άρχιζαν να αναλύουν τη φύση του φασισμού και δεν οργάνωναν την αντιφασιστική κινητοποίηση, τι θα γινόταν; Είναι πρωτοφανές αυτό: απέναντι στις εικόνες της Μαριούπολης, των χωριών γύρω από το Κίεβο, να υπάρχει μια «ενοχλημένη ψυχρότητα» ή μια αφ’ υψηλού προσέγγιση, που είναι σαν να μιλάει για μια οικονομική κρίση. Ενώ έχουμε μια τρομερή ανθρωπιστική τραγωδία, ο άλλος είναι σαν να κάνει ασκήσεις πολιτικής οικονομίας. Είναι αυτό που θα έλεγε ο Κώστας Παπαϊωάννου «η ψυχρή ιδεολογία». Ναι, αυτό είναι, ψυχρή ιδεολογία.
Η ενοχλημένη ψυχρότητα. Αντιβαίνει βασικά χαρακτηριστικά αυτού που περιγράφουμε ως ανθρωπισμό και ανθρωπιά.
Τα δημόσια συναισθήματα τα τελευταία χρόνια τα μονοπωλούσαν οι λαϊκιστικές, αντιφιλελεύθερες, αντιδυτικές δυνάμεις. Τώρα, αντιθέτως, τα δημόσια συναισθήματα που παράγονται από την άδικη, βάρβαρη ρωσική εισβολή, τα χειρίζεται η πλευρά των Ουκρανών. Ε, αυτό δεν μπορούν να το χωνέψουν. Δεν μπορούν να χωνέψουν ότι δεν έχουν αυτοί το συναισθηματικό πλεονέκτημα, όπως συνέβαινε σε άλλες περιπτώσεις. Και εδώ βλέπουμε περίεργα πράγματα. Βλέπουμε ξαφνικά να προσπαθούν να εξισώσουν ή να διαχύσουν τις ευθύνες θύτη και θύματος, παγκόσμιου συστήματος, δυτικών κρατών και να φτιαχτεί ένας πολτός. Ένα μείγμα που δεν επιτρέπει σε κάποιον να πάρει θέση.
Προσφάτως είδαμε φωτογραφίες από το παρασκήνιο μιας από τις πολλές συνεντεύξεις που δίνει σε διεθνή μέσα ο Ζελένσκι, με κάποιους στην Ελλάδα να μιλούν για έναν σταρ πεινασμένο για δημοσιότητα, να τον λοιδορούν.
Ο Ζελένσκι όντως είναι ένας άνθρωπος που βγαίνει μέσα από την ποπ κουλτούρα, τη δημοφιλή καλλιτεχνική σφαίρα. Όμως μέσα σε αυτό το υπαρξιακό, στρατιωτικό και εθνικό τραύμα των ημερών, μεταμορφώθηκε και έγινε ένας εθνικός ηγέτης. Μια συλλογική αναφορά της χώρας του. Αν και για χρόνια ήταν ένας άνθρωπος με αντιθέσεις και έντονη αντιπολίτευση και κριτική, τώρα βλέπουμε ανακοινώσεις ακόμα και κομμάτων που θα τα λέγαμε συγγενείς με τη δυτική Αριστερά που αναγνωρίζουν την ηγετική παρουσία και την επικοινωνιακά αναγκαία παρουσία του Ζελένσκι στο πεδίο. Ορισμένα πράγματα δεν μπορούν να κριθούν με τα κριτήρια της τετριμμένης lifestyle σφαίρας των ειρηνικών καιρών. Ο Ζελένσκι ζει σε έναν πόλεμο. Πρέπει να εκπροσωπήσει και να ενσαρκώσει μια συγκεκριμένη στάση απέναντι σε αυτό τον πόλεμο. Οποιαδήποτε προσπάθεια να υποτιμηθεί, να γελοιοποιηθεί, είναι μια άλλη βαρβαρότητα. Είναι μια πραγματικά σοκαριστική προσέγγιση.
Υπάρχει επίσης η υιοθέτηση ενός εκ των βασικών επιχειρημάτων του Πούτιν για την εισβολή στη Ρωσία: τα τάγματα Αζόφ. Είδαμε και τι ακολούθησε την προβολή του βίντεο στη Βουλή.
Υπάρχει μια επιχείρηση ναζιστικοποίησης του αντιπάλου από παλιά. Οποιος έχει αντίπαλη γνώμη, σε τελική ανάλυση είναι με τους φασίστες, ή τους ναζί. Πράγμα που δεν αφορά μόνο το Ουκρανικό, αρχίζει από το 2010 και τα χρόνια του μνημονίου. Το ζήτημα είναι ότι γίνονται προσεγγίσεις που δεν παίρνουν υπ' όψιν τον ιστορικό χρόνο. Υπάρχει πολύ ανάλυση, φιλολογία και ρεπορτάζ για το περίφημο τάγμα Αζόφ, για τη σύστασή του το 2014 που είχε κάποια στοιχεία από χούλιγκαν άτομα με ακροδεξιά σημειολογία, ακροδεξιά γκάτζετ θα έλεγα. Δεν ξέρω κατά πόσο ήταν συγκροτημένες ακροδεξιές απόψεις, αλλά υπήρχε αυτή η συνιστώσα. Όμως μέσα στον χρόνο έχουν γίνει μεγάλες αλλαγές και μετατράπηκαν αυτές οι μάχιμες ομάδες στις μοναδικές ομάδες πεδίου που εντάχθηκαν και συνεισέφεραν στη στρατιωτική άμυνα της ανατολικής Ουκρανίας και της Μαριούπουλης. Ακόμα και ένας απλός άνθρωπος χωρίς καμία πολιτική στράτευση μπορεί να ενταχθεί σε αυτές τις ομάδες, αν θέλει να πολεμήσει για τη χώρα του. Αυτή η έννοια της μεταμόρφωσης μέσα στις νέες συνθήκες είναι καίρια για να καταλάβουμε τι συμβαίνει και για να μην καθηλωνόμαστε σε ευκολίες. Δεν μπορεί κανένας που ξέρει στοιχειωδώς Ιστορία της ανατολικής Ευρώπης να αρνηθεί ότι υπήρχαν εθνικιστικές και ναζιστικές ομάδες και κινήματα στην Ουκρανία. Αλλά υπήρχαν και τεράστια τραύματα στην ουκρανική Ιστορία από τη ρωσική επιθετικότητα. Η βίαιη κολεκτιβοποίηση του ’30, ο μεγάλος λιμός που έχει μελετηθεί ιστορικά -υπάρχουν σοκαριστικά ντοκιμαντέρ γι' αυτό- και μετά η καταστολή των εθνικών ευαισθησιών των Ουκρανών. Η άποψη ότι δεν υπάρχει ως έθνος, αλλά είναι ένα παράρτημα της Ρωσίας.
Αυτό το είδαμε να επαναλαμβάνεται από τον Πούτιν με την έναρξη αυτού του πολέμου.
Είναι η άρνηση ύπαρξης ενός έθνους! Είναι στην ουσία ένας ριζικός αναθεωρητισμός, που σημαίνει άρνηση ταυτότητας του άλλου, άρνηση τόσο της κρατικής όσο και της εθνικής υπόστασής του. Αυτό δημιούργησε μορφές εθνικισμού μέσα στον χρόνο, άλλοτε με τη μορφή ενός δημοκρατικού εθνισμού με μια στροφή προς την Ευρώπη και άλλοτε με τη δημιουργία περιφερειακών αλλά θορυβωδών νεοναζιστικών μειοψηφιών. Από την αρχή του πολέμου προσπαθούν να μας αποδείξουν ότι αυτές οι μειοψηφίες είναι κυρίαρχες, ότι ο ουκρανικός εθνικισμός είναι σώνει και καλά μόνο ναζιστικός και ότι ο ρωσικός σοβινισμός είναι αντιφασιστικός. Ε, αυτό έχει εκθέσει και γελοιοποιήσει τους εκφραστές αυτές της στάσης.
Ποιοι είναι οι εκφραστές αυτής της γραμμής στην Ελλάδα; Πού βλέπουν αντιφασιστικό τον ρωσικό σοβινισμό και ναζιστικό τον ουκρανικό εθνικισμό;
Είναι ένα ποικιλώνυμο πεδίο με πολύ κόσμο εδώ στη Βόρεια Ελλάδα από τη λεγόμενη πατριωτική και λαϊκή Δεξιά. Υιοθετούν την πουτινική αφήγηση με όρους ορθοδοξίας -παρότι είναι ορθόδοξοι και οι Ουκρανοί. Από την άλλη, υπάρχουν δυνάμεις μεταξύ άκρας Αριστεράς και ΣΥΡΙΖΑ που κινούνται σε αντίστοιχες τροχιές. Και βέβαια υπάρχει ένας διάσπαρτος κόσμος, ίσως με αποκλειστικά εκκλησιαστικές αναφορές, αγιορείτικες, κυρίως εδώ στη Βόρεια Ελλάδα. Πρόκειται για έναν ετερόκλητο γαλαξία από διαφορετικές κουλτούρες και αφηγήσεις, με κοινή την άρνηση απέναντι στους άλλους. Αυτό το συναντάμε και στη Γαλλία, ή άλλες χώρες, με διαφορές μεν, αλλά με μια πανσπερμία, όπως υπήρχε στο αντιεμβολιαστικό στρατόπεδο.
Ας μείνουμε στη Γαλλία, στην οποία αναφερθήκατε και στις πρώτες σας σκέψεις μετά τα αποτελέσματα του πρώτου γύρου των προεδρικών εκλογών;
Διαμορφώθηκαν τρεις πόλοι, όχι παρατάξεις αλλά κοινωνικές και πολιτικές συσπειρώσεις. Η μία που πήρε κεφάλι και που ελπίζουμε να επικρατήσει στον δεύτερο γύρο είναι ο Μακρόν με τον κεντρώο μεταρρυθμισμό. Η άλλη είναι η λεπενική συσπείρωση, ουσιαστικά ένας εθνικολαϊκός ριζοσπαστισμός με στοιχεία ακροδεξιάς, αν και σε ορισμένα σημεία έχει υπερβεί την παλαιότερη ακροδεξιά. Και ο τρίτος πόλος είναι η ριζοσπαστική λαϊκιστική Αριστερά του Μελανσόν -θα μπορούσε να είχε περάσει αυτός δεύτερος στις εκλογές αν δεν κατέβαιναν οι κομμουνιστές και οι οικολόγοι που πήραν ο καθένας από περίπου 2,5%.
Παραλίγο να έχουμε μια ενδιαφέρουσα διαμάχη Μακρόν–Μελανσόν. Σίγουρα θα ήταν ανακουφιστικό σε σχέση με το Μακρόν-Λεπέν.
Το ενδιαφέρον δεν είναι το στενά πολιτικό, κομματικό. Εδώ βλέπουμε τρεις Γαλλίες, τρεις ταυτότητες της Γαλλίας που αντιπαρατίθενται. Μια εκδοχή του έθνους ή του λαού στην περίπτωση της Λεπέν και τη μακρονική εκδοχή που είναι σε διαμόρφωση. Ο Μακρόν του 2017 με τον Μακρόν του 2022 έχουν διαφορές. Ο σημερινός Μακρόν μετατοπίζεται -και όχι μόνο τώρα, προεκλογικά, με τις νέες του υποσχέσεις για αυξήσεις μισθών. Μετατοπίζεται από μια φιλελεύθερη τεχνοκρατική, σε μια πιο σοσιαλδημοκρατική, παρεμβατική και προστατευτική θέση. Αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον, διότι η εμπειρία της πανδημίας αλλάζει τους όρους του παιχνιδιού για όλες τις πολιτικές οικογένειες. Είμαστε σε μια φάση που αυτό που λέγαμε νεοφιλελεύθερο πρότζεκτ -είτε ήταν πραγματικό, είτε παραφουσκωμένο από τους αντιπάλους του- μετατοπίζεται σε μια πιο κοινωνική, προστατευτική, οικολογική κατεύθυνση. Με μια έννοια πάει πιο προς τα αριστερά.
Αυτό δεν δημιουργεί προβλήματα στην Αριστερά;
Δημιουργεί προβλήματα στη ριζοσπαστική Αριστερά, που αναγκάζεται να γίνει πιο επιθετική όσο περισσότερο οι άλλοι γίνονται κεϋνσιανοί. Αυτό το παράδοξο! Και μιλάει για νεοφιλελευθερισμό ακόμα και όταν οι άλλοι δεν προτείνουν πλέον νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις. Το σημαντικό είναι ότι η αντιπαράθεση Μακρόν-Λεπέν είναι μια αντιπαράθεση μεταξύ δύο διαφορετικών ταυτοτήτων της Γαλλίας. Ο Μακρόν είναι μια συμπεριληπτική εκδοχή με ευρωπαϊκή αναφορά. Στους λόγους του δεν μιλούσε επαρχιώτικα. Από την άλλη, έχουμε τη Γαλλία της Λεπέν, που θα κινείται μεταξύ ενός στενού ρεπουμπλικανισμού με αυταρχικές τάσεις. Αυτό μελλοντικά θα καθορίσει τα πράγματα και για την Ευρώπη.
Θα δυσκολευθεί ο Μακρόν να κερδίσει;
Θα δυσκολευθεί, αλλά έχει αποθέματα. Υπάρχει και το βουβό στοιχείο, το στοιχείο έκπληξης που είδαμε και με τον Τραμπ, που δεν σου επιτρέπει να προβλέψεις με ασφάλεια. Εξαρτάται από το βάθος της οργής, του φόβου και από το αν η λαϊκιστική υπόσχεση της Λεπέν, που τους λέει ότι θα τους προστατεύσει πλήρως από τα κύματα της παγκοσμιοποίησης, θα πείσει. Αν θα κάνει ένα λαϊκό, πληβιακό κόσμο να ψηφίσει μαζικά τη Λεπέν.
Θεωρώ αδιανόητο να ξυπνήσουμε, όπως εκείνο το πρωί μετά τις αμερικανικές εκλογές με τον Τραμπ πρόεδρο, αυτή τη φορά με τη Λεπέν πρόεδρο.
Κυρία Ανέστη, ζούμε σε καιρούς που πρακτικά το προβλέψιμο των κρίσεων είναι εξαιρετικά δύσκολο. Ο πόλεμος, η πανδημία, τα τερατώδη που βλέπουμε στη Σαγκάη: έρχονται από το μέλλον, βλέπουμε μια δυστοπική, πραγματικά ολοκληρωτική αντίληψη. Και αυτό δείχνει το φαιδρό της κριτικής που είχε γίνει στα ελληνικά lockdown. Bρισκόμαστε μπροστά σε μορφές καινούριας επιθετικότητας καθεστώτων, που πιστεύαμε ότι θα διαχειρίζονταν τα πράγματα με όρους αυτοσυντήρησης. Αυτή η επιθετικότητα και προς τα μέσα αλλά εν δυνάμει και προς τα έξω, δεν προοιωνίζεται καλά πράγματα. Πρέπει να είμαστε σε επαγρύπνηση ως πολίτες.
Μιλήσατε για τη μετακίνηση του Μακρόν από τον φιλελεύθερο τεχνοκρατισμό προς μια πιο προστατευτική, παρεμβατική κατεύθυνση. Δεδομένων των πολιτικών αναλογιών, μπορούμε να δούμε μια τέτοια μετακίνηση και στην περίπτωση Μητσοτάκη;
Ο Μητσοτάκης είναι κάτι διαφορετικό, διότι έχει ένα ιστορικό παλιό κόμμα, ο Μακρόν δεν έχει ένα τέτοιο κόμμα από κάτω. Η βασική παιδεία και κουλτούρα του Μητσοτάκη είναι ένας φιλελεύθερος τεχνοκρατικός μεταρρυθμισμός, κεντρώος, όχι δεξιός. Η προσωπική μου άποψη είναι ότι θα ήταν λάθος να γίνει και σοσιαλδημοκράτης και οικολόγος και τα πάντα. Το πολιτικό πεδίο χρειάζεται πόλους, χρειάζεται να συγκροτηθεί από έλλογες αντιθέσεις. Ο καθένας μπορεί βέβαια να κάνει τις κινήσεις του και ακόμα και να δανείζεται εργαλεία από άλλες πολιτικές παραδόσεις.
Ποια είναι τα όρια της προσπάθειας Μητσοτάκη;
Τα όρια της προσπάθειας του Μητσοτάκη είναι ο κομματικός οργανισμός και ο κοινωνικός χώρος της ελληνικής Δεξιάς και Κεντροδεξιάς. Είναι μεγάλη συζήτηση αυτή, το γιατί και πώς. Υπάρχει η συνήθεια στην ελληνική δημόσια συζήτηση να λέμε για τις ηγεσίες, λες και τα επιτελεία είναι τα κόμματα. Ξεχνάμε όμως την κοινωνική τους βάση, που συχνά πια διαμορφώνεται ως μια άγρια κοινή γνώμη στα social media, που διαμορφώνει τα όρια μέσα στα οποία μπορούν να κινηθούν οι πολιτικές ηγεσίες. Μπορούν να πάρουν πρωτοβουλίες, να πάνε πέρα από αυτό που θέλει η βάση -και το έχει κάνει αυτό και ο Μητσοτάκης. Υπάρχει όμως ένα όριο.
Σε ποιες περιπτώσεις το έκανε αυτό ο Μητσοτάκης;
Ένα παράδειγμα: όλα αυτά που εξαγγέλλει, κατ' αρχάς τα οικολογικά, αλλά και τα του ψηφιακού μετασχηματισμού είναι ασύμβατα με μεγάλο κομμάτι του κοινού του εδώ στη Βόρεια Ελλάδα, αλλά και αλλού. Ενός κοινού που σκέφτεται την ανάπτυξη με όρους μπετόν. Να πάρει μπρος η οικοδομή, να γίνονται μαρίνες… Μια αντίληψη της δεκαετίας του '60. Ερχεται ο Μητσοτάκης και μιλάει μια γλώσσα εξωτική σε σχέση με αυτό το μεγάλο κοινό της βάσης. Αυτό το πράγμα έχει όρια, όμως... Το Κέντρο είναι πάντα πιο ευέλικτο, αλλά το Κέντρο είναι μειοψηφικό, μην το ξεχνάμε αυτό.
Αυτό που πήγε να κάνει το Ποτάμι.
Ναι, επιπλέον υπάρχει μια τέτοια ευελιξία και στον χώρο του ΚΙΝΑΛ. Στην Ελλάδα ξεχνάμε ότι υπάρχει ακόμα μια ιστορικότητα και μια περιφορά ιστορικών ταυτοτήτων ακόμα και 60 χρόνων πίσω, που μεταδίδεται και σε νεότερες ηλικίες. Ενώ εμφανίζεται ως κάτι θετικό αυτή η ιστορική μνήμη, πολλές φορές σε εμποδίζει να καταλάβεις το καινούριο στην Ιστορία. Για παράδειγμα: αυτό που λέμε αντιφασισμός στην Ελλάδα διαμορφώθηκε από τον Μεσοπόλεμο και μετά, καθώς και στην εποχή του Εμφυλίου. Οι ερμηνείες αυτές μεταβιβάζονται σχεδόν αυτούσιες στο 2022 και γίνονται το εργαλείο με το οποίο κάποιοι προσπαθούν να καταλάβουν τι συμβαίνει, για παράδειγμα, στην Ουκρανία. Προβάλλουν τον κομμουνιστογενή αντιφασισμό του '40 σε μια χώρα, στη Γαλλία ή στην Ουκρανία του 2022. Αυτό είναι αδιέξοδο.