Μια ακριβής ακτινογραφία του ρόλου της Γαλλίας και δη του Μακρόν στην Ευρώπη, που αλλάζει αναπόδραστα εξαιτίας του πολέμου στην Ουκρανία, αλλά και μια ανάγνωση των ελληνογαλλικών σχέσεων, με ορίζοντα το μέλλον, μέσα από τη συνέντευξη με τον καθηγητή Παναγή Παναγιωτόπουλο, στο iefimerida.
Τις σχέσεις Ελλάδας-Γαλλίας, που ο Μακρόν δεν σταματά να περιγράφει ως «μια ιστορία αγάπης», θα μελετήσει με έναν τρόπο, πέρα από τα προφανή, ειδική ομάδα που συστήθηκε με επικεφαλής τον αναπληρωτή καθηγητή Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και senior research fellow στο ΕΛΙΑΜΕΠ, Παναγή Παναγιωτόπουλο, ο οποίος είχε και την ιδέα.
«Στο ΕΛΙΑΜΕΠ συγκροτήσαμε μια ομάδα ανθρώπων από διάφορες ειδικότητες που γνωρίζουν καλά τη Γαλλία, τη γαλλική πνευματική κίνηση και Ιστορία, αλλά και τις ελληνογαλλικές σχέσεις, ώστε να φτιάξουμε μια ομπρέλα μελέτης των ελληνογαλλικών σχέσεων και κριτικής μεταφοράς της γαλλικής πολιτικής και πολιτισμικής δυναμικής στον Ελληνα αναγνώστη, ερευνητή, φοιτητή. Σε όποιον ενδιαφέρεται».
Ο Παναγής Παναγιωτόπουλος μιλά στο iefimerida για τη νέα εποχή των σχέσεων Αθήνας-Παρισιού, που δρομολογήθηκαν κυρίως μετά την άνοδο του Μακρόν στην Προεδρία. Αλλά αναλύει και τη στάση της Γαλλίας, τη θεμελιώδη σύλληψη του Μακρόν για τη δημοκρατική Ευρώπη, τον ρόλο που έχει στις συνομιλίες με Ρωσία και Ουκρανία, τα μηνύματα που στέλνει ξεκάθαρα, το tweet του Γάλλου προέδρου για τους Ελληνες της Μαριούπολης, αλλά και τις αλλαγές που έρχονται σε ΝΑΤΟ και Ευρώπη, στη σκιά του πολέμου του Πούτιν στην Ουκρανία.
Κατόρθωσε ξανά ο Μακρόν να συγκινήσει τους Ελληνες –το κάνει συχνά- με το tweet για τους νεκρούς Ελληνες στη Μαριούπολη. Αναδύεται ως ηγέτης όχι μόνο της Γαλλίας αλλά και της Ευρώπης. Πραγματικά, πόσο είναι η ρωσική εισβολή η στιγμή που η Γαλλία και ο Μακρόν επισήμως θα ηγηθούν της Ευρώπης;
Υπάρχει μια κυβέρνηση, η κυβέρνηση Μακρόν, που ξέρει ότι το σύστημα της διεθνικής ασφάλειας, όπως ήταν σεταρισμένο, δεν λειτουργεί πλέον. Μέχρι χθες η Ε.Ε. ήταν σκορποχώρι και το ΝΑΤΟ είτε δεχόταν υπερβολική επιρροή από τις ΗΠΑ, είτε έβλεπε την Ουάσιγκτον να κρατά μεγάλες αποστάσεις, όπως έγινε με τον Ομπάμα το 2012 στην περίπτωση της Συρίας. Το ΝΑΤΟ έμοιαζε περιττό ή αλλοπρόσαλλο. Εκεί έρχεται η γαλλική πολιτική του Μακρόν και φτιάχνει νέα μοντέλα ασφαλείας και συμμαχιών -η γεωστρατηγική ομάδα Γαλλίας, Ελλάδας, Αιγύπτου, Κύπρου και εν μέρει Ισραήλ, παρότι δεν έχει τυπική μορφή, είναι ένα τέτοιο δείγμα. Τώρα όμως, ήρθε ο πόλεμος του Πούτιν στην Ουκρανία δείχνοντας ότι το στοίχημα της ασφάλειας των δημοκρατιών έναντι διαφόρων δεσποτικών δυνάμεων είναι επίκαιρο. Εφερε ξανά στο προσκήνιο την ευρωπαϊκή πολιτική ενότητα και πιθανόν ένα νέο ΝΑΤΟ που δεν θα είναι στην υπηρεσία των αμερικανικών αναγκών, αλλά ένα όργανο της ευρωπαϊκής κυρίως αγωνίας για προστασία της δημοκρατίας στην ήπειρό μας. Η Γαλλία ήταν καλά προετοιμασμένη, ήταν έτοιμη για μια μείζονα ιστορική αλλαγή και αυτό το οφείλει στη θεμελιώδη σύλληψη του Μακρόν ότι η δημοκρατική Ευρώπη δεν θα μπορέσει να αναβιώσει και να επιβιώσει χωρίς την υλοποίηση ενός σχεδίου «ευρωπαϊκής κυριαρχίας». Το tweet για τους Ελληνες της Μαριούπολης έχει μια διπλή μέριμνα. Δείχνει την ειδική σχέση της Γαλλίας με την Ελλάδα και τους Ελληνες, αλλά και την προσπάθεια της Γαλλίας να ηγηθεί στην ανάσχεση της πουτινικής-δεσποτικής εισβολής στην Ευρώπη.
Η Ευρώπη δυναμώνει;
Πράγματα παλιά και εγκατεστημένα, που φαίνονταν κυρίαρχα, αμφισβητούνται και αυτό είναι για καλό. Το Brexit πολιτικά και στρατηγικά έχει μπει σε παρένθεση, για παράδειγμα. Τζόνσον, Γερμανία και Γαλλία είναι στο ίδιο μήκος κύματος απέναντι στον Πούτιν. Μακρόν και Γαλλία μπορεί να μη θέλουν με ωφελιμιστικούς και συνειδητούς όρους να ηγηθούν, αντικειμενικά όμως ηγούνται, γιατί είναι και η μοναδική πυρηνική δύναμη στην Ε.Ε. αυτή τη στιγμή. Και για έναν ακόμη λόγο: ο Μακρόν είναι ο μόνος που ορθά έχει ακόμα έναν ανοικτό δίαυλο επικοινωνίας με τον Πούτιν και τη ρωσική ηγεσία. Έχει φροντίσει να μπορεί να υποδεχτεί εκ μέρους της Δύσης κάποιο μήνυμα αποκλιμάκωσης, που θα έρθει από την άλλη πλευρά. Σήμερα μπορεί να βρισκόμαστε φορτισμένοι από τη δυστυχία της πολεμικής αναμέτρησης και συγκινημένοι από την ουκρανική αντίσταση, αύριο όμως θα πρέπει να βρεθούν οι όροι μιας δίκαιης ειρήνης και ένας δρόμος για τη δημοκρατία στη Ρωσία. Ένας νέος ψυχρός πόλεμος και μια βαθιά περιθωριοποίηση της Ρωσίας θα είναι μια νέα δυστυχία για όλους.
Από τις παραμονές της ρωσικής εισβολής έως σήμερα μοιάζει ο Μακρόν να είναι ο μοναδικός απευθείας συνομιλητής της Δύσης με τον Πούτιν.
Έτσι είναι. Ο Μακρόν δεν ανέβασε τους τόνους πάνω από το σημείο που θα τον καθιστούσαν απαγορευμένο συνομιλητή με τους Ρώσους. Το έκανε ο υπουργός των Οικονομικών του την Τρίτη και αμέσως αναγκάστηκε να αποσύρει τις δηλώσεις του. Η γαλλική πολιτική τάξη δεν έχει εκφραστεί αξιολογικά και με τρόπο τελεσίδικο ούτε για τον Πούτιν, πολλώ δε μάλλον για τη Ρωσία στον σύνολό της. Εξάλλου και ο Μακρόν, όπως και ο Σολτς, έκαναν σημαντικές προσπάθειες και συνομιλίες με τον Πούτιν για να αποτρέψουν την εισβολή. Η προτεραιότητα στη διπλωματία και όχι στα όπλα ήταν σαφής. Όμως είναι εντυπωσιακή και ξεκάθαρη η στήριξη που δίνει ο Μακρόν στον Ζελένσκι. Εμφανίστηκε με τρεις σημαίες: τη γαλλική, της Ευρωπαϊκής Ενωσης και την ουκρανική. Ηταν σαν να λέει όποιος χτυπάει την Ουκρανία, χτυπάει εμένα.
Γιατί αποφασίστηκε τώρα, στη δεδομένη χρονική στιγμή, να συσταθεί στο ΕΛΙΑΜΕΠ η ομάδα εργασίας για τις ελληνογαλλικές σχέσεις, στην οποία θα είστε ο επικεφαλής;
Διότι η Γαλλία τα τελευταία χρόνια φαίνεται ότι παίζει έναν διαφορετικό ρόλο στην Ευρώπη. Σε μια στιγμή κρίσης και παρακμής λειτούργησε ως ένα ανάχωμα, ως τη φωνή μιας διαφορετικής ευρωπαϊκότητας, που φαινόταν να πνέει τα λοίσθια. Επιπλέον, μέσα σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο, Ελλάδα και Γαλλία ήρθαν ακόμα πιο κοντά, επικαιροποίησαν μια παλιά και σπουδαία σχέση μεταξύ όχι μόνο των δύο κρατών αλλά και των ίδιων των δύο κοινωνιών μας. Αυτό που αποκαλώ «ευρύτερη ελληνογαλλική εμπειρία».
Πότε εντοπίζετε, χρονικά, αυτή την περίοδο αναβάθμισης που λέτε;
Η μεγάλη αναβάθμιση γίνεται με τη σοβαρή στήριξη που αρχίζει και προσφέρει ο Μακρόν στην Ελλάδα αμέσως μετά την -ας πούμε- μεταστροφή του ΣΥΡΙΖΑ στο θέμα των μνημονίων και της σχέσης μας με την Ευρώπη. Ξεκίνησε η αναβάθμιση με την επίσκεψη του Μακρόν στην Αθήνα κατά την έναρξη της θητείας του. Με την ομιλία στην Πνύκα, όπως θα θυμάστε. Ο Μακρόν ήρθε για πρώτη φορά στην Ελλάδα φέρνοντας όλους σε αμηχανία γιατί είναι προφανές ότι με την κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ δεν ένιωθε άνετα ιδεολογικά, αλλά το παραμέρισε αυτό και ήρθε για να στηρίξει την Ελλάδα που είχε με κάποιον τρόπο αποφασίσει να σταθεί στα πόδια της. Πήγε σε δύο εμβληματικά σημεία: Στον λόφο της Πνύκας για την ομιλία του. Και σε ένα δεύτερο επίπεδο με -λιγότερο προφανή συμβολισμό- πήγε αυθόρμητα μια απογευματινή βόλτα, επίσκεψη στην Ερμού, στον τόπο της κανονικότητας. Πήγε στο μνημειώδες και πήγε και στο πεζό καθημερινό, εκεί όπου συναντιούνται άνθρωποι όλων των κοινωνικών προελεύσεων. Αυτό δείχνει μια πολύ ιδιαίτερη ευαισθησία και ικανότητα να κατανοεί τα «θεμελιώδη» και τα «συναισθηματικά», τα βαθύτερα και τα απλούστερα της σύγχρονης ελληνικής ταυτότητας.
Και ο ρόλος του Ολάντ προηγουμένως; Κάποια διεθνή μέσα τον αντιμετώπιζαν σαν τον ψυχοθεραπευτή ή και τον babysitter της Ελλάδας…
Ο Ολάντ έπαιξε σημαντικό ρόλο την ώρα που η Ελλάδα είχε βγει ουσιαστικά από την Ευρωπαϊκή Ενωση με δική της πρωτοβουλία, μέσω του δημοψηφίσματος. Η Ελλάδα έκανε την αποκοτιά και μετά έκανε πίσω. Είχε πάρει την απόφασή της και ταυτόχρονα το μετάνιωνε. Θεωρούσε ότι όλα αυτά είναι λόγια, σε ένα ρητορικό παίγνιο πολιτικής ανεμελιάς, όπου κανείς δεν παθαίνει τίποτα στο τέλος. Οι ευρωπαϊκοί θεσμοί, με τη δική τους γραμματική, αρχικά θεώρησαν ότι εννοούμε αυτά τα λόγια, ότι κουνάμε μαντίλι, κατά το λεγόμενο. Χρειαζόταν λοιπόν ένας φορέας να κάνει τη μετάφραση ανάμεσα σε αυτές τις δύο γλώσσες. Αυτό τον κρίσιμο ρόλο έπαιξε ο Ολάντ.
Οι προσωπικές χημείες πόσο ρόλο παίζουν; Βλέπουμε, για παράδειγμα, τη σχέση, ακόμα και τα κοινά σύμβολα που χρησιμοποιούν Μακρόν και Μητσοτάκης.
Ο άξονας Αθήνας-Παρισίων, ή αν προτιμάτε Μητσοτάκη- Μακρόν, αρχίζει και φαίνεται ξεκάθαρα στην κρίση του 2019 με την Τουρκία. Από τότε ως σήμερα υπάρχει μια στενή σχέση. Μια πολύ ιδιαίτερη ελληνογαλλική στρατηγική σχέση. Ναι, υποθέτω ότι υπάρχει καλή χημεία μεταξύ Μητσοτάκη-Μακρόν, όμως θεωρώ περισσότερο σημαντική την ιδεολογική εγγύτητα που έχουν. Μια αντίληψη που υπάρχει και στους δυο τους, μια πίστη στην ευρωπαϊκή (και συνοριακά οριοθετημένη) κυριαρχία, που είναι προγραμματική όπως είπαμε για τον Μακρόν, αφού είναι ο εμψυχωτής αυτής της ιδέας.
Αλλα στοιχεία της ιδεολογικής εγγύτητας Μακρόν-Μητσοτάκη;
Πιστεύουν στην ιδέα ότι δεν μπορεί οι αδύναμες κοινωνικές ομάδες να εγκαταλείπονται την ώρα της κρίσης και ότι η δημοσιονομική νεύρωση των μονίμως ισοσκελισμένων προϋπολογισμών δεν είναι λύση για την ευρωπαϊκή ανάπτυξη και ότι διαλύουν τον κοινωνικό δεσμό. Ο Μακρόν το διατυπώνει βέβαια πολύ πιο καθαρά από τον Ελληνα πρωθυπουργό. Και οι δύο είναι πάντως ένα είδος πρωτοπορίας στην οικονομική ενίσχυση της κοινωνίας και της οικονομίας κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Είναι επίσης από τις δυνάμεις που -μαζί με την Ιταλία- μάχονται για την αναθεώρηση του συμφώνου σταθερότητας σε μια κατεύθυνση αναδιανεμητικής πολιτικής. Και μαζί, βέβαια, υπάρχει ένας θεμελιώδης φιλελεύθερος προσανατολισμός με σχεδόν ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά. Γι’ αυτό και αντιλαμβάνονται ότι η Ευρώπη έχει αν όχι εχθρούς, σίγουρα αντιπάλους ιδεολογικούς. Κάτι που κυριολεκτικά μέχρι προχθές δεν δεχόταν η Γερμανία και κάτι που η Ελλάδα δοκιμάζει με τον αναθεωρητισμό της Τουρκίας και το αυταρχικό μοντέλο κοινωνίας που αναπτύσσεται στην άλλη πλευρά του Αιγαίου.
Αναφέρεστε στην πρωτοφανή απόφαση της Γερμανίας να εγκρίνει δαπάνες για τον στρατιωτικό εξοπλισμό της μετά από δεκαετίες…
Ακριβώς.
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας με τα συχνά διαγγέλματα, μου έκανε εντύπωση ότι χρησιμοποίησαν ίδιες λέξεις, ίδιους συμβολισμούς.
Ναι, και μάλιστα σε κάποιες περιπτώσεις ήταν και λίγο πιο μπροστά η Ελλάδα, ακολουθούσαν με λίγες ώρες καθυστέρηση οι γαλλικές ανακοινώσεις. Μετά αντιστράφηκε αυτό. Π.χ., η Γαλλία από την αρχή της πανδημίας μεριμνούσε για την ανοικτή εκπαίδευση. Η Ελλάδα το κατάφερε με καθυστέρηση φέτος, όπου λειτούργησαν ικανοποιητικά τα σχολεία και τα πανεπιστήμια. Η Γαλλία το έκανε συνέχεια, σχεδόν και στο πρώτο lockdown. Αυτό είναι και μια μέριμνα κοινωνικής δικαιοσύνης, διότι κυρίως οι αδύναμοι χάνουν όταν τα παιδιά δεν πηγαίνουν στο σχολείο.
Αντιλαμβάνομαι τι έχει να κερδίσει η Ελλάδα από τις στενές σχέσεις με τη Γαλλία. Όμως τι κερδίζει η Γαλλία, ποιο είναι το δούναι και λαβείν;
Αυτό θέλουμε να διερευνήσουμε στο ελληνογαλλικό πρόγραμμα του ΕΛΙΑΜΕΠ. Υπάρχει μια αίσθηση άτυπης συγγένειας. Αυτό το έχουν οι Γάλλοι με πολλούς μεσογειακούς λαούς και εκδηλώνεται και μέσω της συχνής επισκεψιμότητας στη χώρα μας, που δεν θα την έλεγα τουριστική με τους παλαιούς όρους. Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία και Ελλάδα είναι για τους Γάλλους μια εξοχή χωρίς αποικιακούς όρους. Μια αστική και νησιωτική εξοχή χωρίς εξωτισμό, νομίζω. Στο ΕΛΙΑΜΕΠ θέλουμε να μελετήσουμε τη σχέση των Γάλλων επισκεπτών με την Ελλάδα, που δεν είναι μια παροδική ή στιγμιαία εμπειρία. Υπάρχει κάτι το ξεχωριστά οικείο στην Ελλάδα για τους Γάλλους, κάτι πολύ σταθερό, παρά το τεράστιο χάσμα της γλώσσας. Βλέπουμε πώς κινούνται οι Γάλλοι στην Αθήνα, στα νησιά. Η λειτουργικότητά τους έχει έναν υψηλό βαθμό ενσωμάτωσης και μεγάλης αυτονομίας στον ελληνικό χώρο.
Και βέβαια υπάρχουν οι πολιτισμικοί δεσμοί. Το «Ματαρόα» κ.ο.κ.
Πρόκειται για μια μεγάλη, μακρά ιστορία θεσμικών αλλά και πνευματικών σχέσεων. Όχι μόνο το «Ματαρόα» αλλά και πολλά άλλα που φτιάχνουν το μόνιμο κανάλι επικοινωνίας -ειδικά το «Ματαρόα», όσο σημαντικό και αν είναι στην τραγικότητά του, είναι και μια στιγμή αποξένωσης από την Ελλάδα και όχι η υπόσχεση μιας επιστροφής. Ευρύτερα όμως υπάρχει μια πυκνή επικοινωνία ανθρώπων που φεύγουν από την Ελλάδα για τη Γαλλία και που επιστρέφουν στη χώρα μεταφέροντας είτε το πνεύμα της τεχνικής, είτε εκείνο και της κοινωνικής κριτικής με τον πολύ ιδιαίτερο τρόπο που καλλιεργείται από τον 19ο αιώνα στη Γαλλία. Ως μια πολύ ιδιαίτερη σχέση της κοινωνίας με το κράτος και που σχετίζεται με τη συνθήκη του γαλλικού ρεπουμπλικανισμού. Έτσι, η γαλλική εμπειρία και οι σπουδές των Ελλήνων στη Γαλλία φέρνουν πίσω στη χώρα μας κάτι που έχει σχέση με τη ρεπουμπλικανική παράδοση, η οποία έχει βέβαια την ιστορική της φθορά, χωρίς όμως να έχει γίνει πολιτικά και κοινωνιολογικά ανεπίκαιρη. Αυτή η σκέψη, αυτό το πολιτισμικό πλαίσιο επίσης, αντιπροσωπεύεται στην Ελλάδα και έχει έρθει η ώρα να πληροφορήσει την έρευνα και τον δημόσιο διάλογο στη χώρα μας.
Πείτε μου μερικά χαρακτηριστικά της ρεπουμπλικανικής παράδοσης που φέρουν οι Ελληνες που έζησαν ή σπούδασαν στη Γαλλία;
Την ουδετερότητα του κράτους και του δημόσιου χώρου απέναντι στις θρησκείες. Την έννοια του πολίτη όπως συγκροτείται σε ένα έθνος και δεν αναφέρεται μόνο στην απώτατη καταγωγή του, αλλά και σε ένα συμβόλαιο που ανανεώνεται διαρκώς και στο οποίο πρέπει κανείς να καταφάσκει διαρκώς. Ενας πολίτης του κόσμου πρωτίστως υπακούει στους νόμους του κράτους και όχι στις ιδιαίτερες κοινότητές του. Πιστεύει στην κεντρικότητα του κράτους, στην ισχύ ενός δημοκρατικού κρατικού οργανισμού, συνεκτικού, που έχει μια αίσθηση εαυτού. Το είδαμε αυτό στην περίοδο της πανδημίας. Μια έννοια κοινωνικής προστασίας που δεν αφήνεται στενά στην οικονομική λογική του ιδιωτικού τομέα αλλά γίνεται αντικείμενο συναισθηματικής διαχείρισης και οικονομικής αιμοδότησης από την κρατική παρέμβαση -μαζί με μια αφηρημένη και αυτοδύναμη έννοια του ατόμου, του αυτόνομου και πολιτικά συγκροτημένου προσώπου. Άλλο στοιχείο της ρεπουμπλικανικής παράδοσης είναι η σημασία που δίνει το κράτος κατά τη συγκρότησή του σε μεγάλους επιστήμονες, τεχνικούς, ειδήμονες, που θα στελεχώσουν κρατικές δομές και οικονομία. Όλα αυτά τα στοιχεία μένουν ζωντανά μέσα από την αλλεπάλληλη και αέναη κυκλοφορία σε επίπεδο σπουδών και επαγγελματικών εμπειριών μεταξύ Γαλλίας και Ελλάδας. Σε μια εποχή παγκοσμιοποίησης που δεν υπάρχουν στεγανά, εδώ συναντάμε μια παράδοση που αξίζει να καλλιεργηθεί.
Ποιοι θα λέγατε ότι είναι οι σταθμοί στις ελληνογαλλικές σχέσεις, στη σύγχρονη Ιστορία μας;
Ήδη από τον αγώνα ανεξαρτησίας της Ελλάδας, η Γαλλία βοήθησε στη συγκρότηση του ελληνικού κράτους. Υπήρξε μεγάλη επικοινωνία και ώσμωση στους Βαλκανικούς πολέμους, στο περιβάλλον του βενιζελικού εκσυγχρονιστικού διαβήματος -πριν περάσει η Ελλάδα κατόπιν στη σφαίρα της αγγλικής και αμερικανικής επιρροής. Σιγά σιγά, μεταπολεμικά, άρχισε να αλλάζει πάλι αυτό, μέσα από τη σχέση του Κωνσταντίνου Καραμανλή με τον στρατηγό Ντε Γκωλ. Το «Ελλάς-Γαλλία-Συμμαχία» του 1974 έχει μια τεράστια βαρύτητα, γιατί εκδηλώνεται στη συνθήκη της επανίδρυσης της Ελληνικής Δημοκρατίας. Και, βέβαια, δεν μπορούμε να αφήσουμε εκτός τη συμβολή της Γαλλίας στην είσοδο της Ελλάδας στην ΕΟΚ, στα τέλη της δεκαετίας του ’70. Τώρα βρισκόμαστε στην αρχή ενός νέου κεφαλαίου.
Καραμανλής και Ντε Γκωλ, ουσιαστικά αυτοί που οδήγησαν τις σχέσεις Γαλλίας στη σημερινή κατάσταση. Ηταν καθοριστική η στάση τους.
Ο Καραμανλής ανασυγκροτήθηκε ως προσωπικότητα μέσα από την πολυετή ζωή του στη Γαλλία. Αν παρατηρήσει κανείς τον Καραμανλή του 1974, θα δει ότι δεν είναι αποτέλεσμα μόνο της ελληνικής εμπειρίας και της αυτοκριτικής του, αλλά και της επαφής με το γκωλικό μοντέλο της Πέμπτης Γαλλικής Δημοκρατίας. Τι κάνει ο Καραμανλής του 1974, το οποίο είχε κάνει και η γαλλική πολιτική τάξη το 1945 (όταν ήταν επιβαρυμένη με το πρόσφατο κακό παρελθόν και τη συνεργασία κράτους και ουκ ολίγων πολιτών με τον κατακτητή στο Βισί); Φτιάχνει μια αντιφασιστική ενότητα Δεξιάς και Αριστεράς. Πάμε όλοι μαζί με έναν κοινό εχθρό, τον φασισμό, που είναι πίσω μας. Πάνω σε αυτή την αντιφασιστική βάση στήνουμε την κοινωνία. Αυτό έκανε και ο Καραμανλής στην Ελλάδα το 1974 μαζί με την Αριστερά. Η Δεξιά εγκατάλειψε το παρελθόν και η Αριστερά το μέλλον, δεν ήταν πια απειλητική για το πολίτευμα, δεν ήθελε να κάνει σοσιαλιστική την κοινωνία. Την ίδια ώρα η Δεξιά έκανε τη μεγάλη διαρκή αυτοκριτική της για τον τρόπο διοίκησης της χώρας μετά τον Εμφύλιο. Χτυπάμε το παρελθόν της Δεξιάς, ακυρώνουμε το μέλλον της Αριστεράς και φτιάχνουμε ένα αιώνιο δημοκρατικό παρόν, που μας έχει οδηγήσει στο σήμερα. Αυτές οι υπόγειες στιγμές του κοινωνικού συμβολαίου του 1974 έχουν ρίζες στην γκωλική επιστροφή από το Λονδίνο στο Παρίσι, τον Αύγουστο του 1944.