Το χάος με την εξέγερση στο Καζακστάν έχει στρέψει το διεθνές ενδιαφέρον στην πρώην Σοβιετική Δημοκρατία του Καυκάσου.
Η θρυαλλίδα των διαδηλώσεων ήταν οι αυξήσεις στην τιμή του υγραερίου στη χώρα. Οι εξελίξεις είναι ραγδαίες και δυναμικές: Ο πρόεδρος της χώρας αντιδρά με σκληρότητα στους διαδηλωτές, υπάρχουν εκατοντάδες νεκροί και χιλιάδες τραυματίες, ενώ η στρατιωτική επέμβαση συνασπισμού χωρών υπό τη Ρωσία περιπλέκει την κατάσταση.
Ποιοι είναι οι λόγοι της αντίδρασης; Μόνο οι αυξήσεις στο υγραέριο; Ποιος είναι ο ρόλος της Ρωσίας στην κρίση στο Καζακστάν και πώς στέκεται απέναντι σε όλο αυτό η Δύση;
Το iefimerida.gr απευθύνθηκε στον κ. Κωνσταντίνο Φίλη, αναπληρωτή καθηγητή Διεθνών Σχέσεων στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδας και αναλυτή διεθνών θεμάτων του ANT1, προκειμένου να σχηματίσουμε μια εμπεριστατωμένη άποψη για το τι πραγματικά συμβαίνει στη χώρα.
Αναλυτικά η συνέντευξη του Κωνσταντίνου Φίλη στο iefimerida.gr για την κατάσταση στο Καζακστάν
- Τι πραγματικά συμβαίνει στο Καζακστάν; Γιατί αυτή η βίαιη εξέγερση του κόσμου; Ήταν αιφνίδια αντίδραση ή συσσωρευμένη δυσαρέσκεια;
Το Καζακστάν θεωρείται η πλέον σταθερή χώρα της Κεντρικής Ασίας. Έχει μία αχανή έκταση που το κατατάσσει στην πρώτη δεκάδα (9η) σε μέγεθος χώρα παγκοσμίως, αλλά από τις πλέον αραιοκατοικημένες (λιγότεροι από 6 κάτοικοι ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο). Είναι ο μεγαλύτερος παραγωγός ουρανίου στον κόσμο, γι' αυτό εξάλλου αυξήθηκαν οι τιμές κατά 8% σε μία μόλις μέρα. Ανήκει επίσης στους μεγαλύτερους παραγωγούς πετρελαίου, με μερίδιο 2% της παγκόσμιας αγοράς.
Ο Ναζαρμπάγιεφ, ο οποίος εξουσίασε το Καζακστάν από την ανεξαρτησία του, το 1991, μέχρι το 2019, αλλά συνέχισε να κινεί τα νήματα και κατόπιν της παραίτησής του, έκανε εξαρχής μία κεντρική επιλογή: να μην ενοχλήσει τη Ρωσία (διαβιεί άλλωστε ρωσική μειονότητα στα βόρεια της χώρας), να φέρει επενδύσεις από τη Δύση, για να τη «δέσει» μέσω οικονομικών και ενεργειακών συμφερόντων, και να μην επιτρέψει στο πολιτικό Ισλάμ να επικρατήσει. Σχεδόν το 72% των περίπου 20 εκατομμυρίων κατοίκων είναι μουσουλμάνοι, αλλά βέβαια υπάρχει και ένα αξιοπρόσεκτο ποσοστό χριστιανών, άνω του 20%. Ο Ναζαρμπάγιεφ, λοιπόν, κινήθηκε με λογικές εξισορρόπησης ανάμεσα σε Ρωσία, Δύση και Ισλάμ, εξασφαλίζοντας τη στήριξη ή έστω ανοχή των δύο πρώτων και τη σιωπή των δυτικών για τις παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων (βρίσκεται σταθερά στις τελευταίες 30-40 θέσεις), σε μία χώρα όπου ο ίδιος εκλεγόταν με ποσοστά άνω του 90%.
Το 2019 ο Ναζαρμπάγιεφ αποχώρησε από την εξουσία και αντικαταστάθηκε από τον τότε πρόεδρο της Γερουσίας, Τοκάγιεφ, ο οποίος αργότερα εξελέγη στη θέση του προέδρου. Ο τελευταίος προχώρησε σε σειρά μεταρρυθμίσεων ή τουλάχιστον έτσι τις βάφτισε, με έμφαση στον κοινοβουλευτισμό και τη δυνατότητα να αναδυθούν αντιπολιτευτικές φωνές. Είναι αξιοσημείωτο ότι στα χρόνια του προκατόχου του τα κόμματα της αντιπολίτευσης αποτύγχαναν να υπερβούν το όριο του 7% για να εισέλθουν στη Βουλή, ενώ ο νόμος ήταν σχεδόν απαγορευτικός για τη δημιουργία κομματικών σχηματισμών, πλην των φιλοκυβερνητικών.
Ο Τοκάγιεφ προσπαθεί συστηματικά να δείξει ένα άλλο πρόσωπο, που σέβεται τις αντίθετες φωνές και τους δίνει λόγο και ρόλο, έστω και τύποις. Υπογραμμίζεται ότι οι περιφερειάρχες των 14 επαρχιών/ομοσπονδιών διορίζονται από τον πρόεδρο και δεν εκλέγονται. Ο Τοκάγιεφ διατείνεται ότι επιθυμεί τη μετεξέλιξη του κράτους σε ένα «κράτος που ακούει» (listening state), και ακόμη και στην πρόσφατη κρίση που ξέσπασε, προσπάθησε να δείξει ότι αφουγκράζεται τον λαό, ζητώντας την παραίτηση της κυβέρνησής του. Αυτό, όμως, αποδεικνύεται ότι δεν είναι αρκετό. Και το ανησυχητικό στοιχείο για την ηγεσία είναι πως μία τοπική εξέγερση με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (οικονομικού χαρακτήρα, λόγω της αύξησης των τιμών ενέργειας) εξελίχθηκε σε μαζικότερη αντίδραση σε βάρος του καθεστώτος, πέραν των δυτικών επαρχιών.
Συνεπώς, η απογοήτευση και η κατακραυγή είναι βαθύτερες και κάποιες κοινωνικές δυναμικές δεν εντοπίστηκαν εγκαίρως, όπως το κίνημα νεολαίας «Ξύπνα Καζακστάν» στην Αλμάτι, πρώην πρωτεύουσα, οικονομικό κέντρο και μεγαλύτερη πληθυσμιακά πόλη της χώρας. Εκεί θα κριθεί τα επόμενα 24ωρα και η τύχη της αντίστασης, η οποία φαίνεται να μετριάζεται. Αν τεθεί υπό πλήρη κυβερνητικό έλεγχο, προφανώς με σκληρή καταστολή (έχουν ανακαταληφθεί από κυβερνητικές δυνάμεις το δημαρχείο και η προεδρική κατοικία), τότε θα κλείσει για την ώρα ο κύκλος αμφισβήτησης και η χώρα θα επιστρέψει στην ομαλότητα. Όμως, αν δεν γίνουν οι αναγκαίες πολιτικές μεταρρυθμίσεις και δεν αναταχθεί η οικονομία, με έλεγχο της καλπάζουσας ακρίβειας, το Καζακστάν θα επιστρέψει σε συνθήκες κοινωνικής ανωμαλίας.
- Η σπίθα που προκάλεσε την έκρηξη ήταν η αύξηση των τιμών στο υγραέριο. Πώς εξηγείται αυτή η εξέλιξη, δεδομένου ότι το Καζακστάν είναι μια από τις πλέον πλούσιες χώρες σε αποθέματα φυσικών πόρων και μάλιστα με ισχυρή οικονομία, με επενδύσεις εκατοντάδων δισ. από ξένους επενδυτές.
Πράγματι, τη σπίθα της κοινωνικής έκρηξης άναψε η αύξηση των τιμών του υγραερίου. Γιατί; Επειδή τα αυτοκίνητα κινούνται με αυτό το καύσιμο, άρα υποχρεωτικά θα περιορίζονταν οι μετακινήσεις, επειδή τα νοικοκυριά μαγειρεύουν και ζεσταίνονται με LPG, οπότε θα επηρεαζόταν δραματικά η καθημερινότητα των πολιτών. Αυτή η κατάσταση, πάντως, «κούμπωσε» με την προϋπάρχουσα κοινωνική δυσαρέσκεια, τις διευρυμένες ανισότητες, τα εκτεταμένα φαινόμενα διαφθοράς αλλά και την κρίση στον πετρελαϊκό κλάδο, απόρροια των χαμηλών τιμών πετρελαίου από το 2014, και εσχάτως και της πανδημίας. Η τελευταία όχι μόνο επέφερε για ένα μεγάλο διάστημα το 2020 και μέρος του 2021 την πτώση των τιμών, άρα και των εσόδων για ένα κράτος που το 60% αυτών προέρχεται από τις εξαγωγές υδρογονανθράκων, αλλά λόγω της διασποράς στους εργαζόμενους επηρεάστηκε η παραγωγή και οι μισθοί τους. Για αυτό, άλλωστε, είχαμε απεργίες εκείνη τη χρονική περίοδο στον πετρελαϊκό τομέα.
Επίσης, είναι σαφές ότι υπάρχει συστηματική κακοδιαχείριση των οικονομικών, κάτι που εντάσσεται στη λογική του κράτους-λάφυρου για την οικογένεια Ναζαρμπάγιεφ και τον στενό της κύκλο.
Είναι ακόμη νωπές οι μνήμες των δημόσιων εμφανίσεων της κόρης του πρώην προέδρου, με επίδειξη του πλούτου της, που προκαλούσαν το κοινό αίσθημα.
Οι κοινωνικές ανισότητες διατηρήθηκαν και, σιγά σιγά, μέρος της κοινωνίας άρχισε να απογοητεύεται και να χάνει την εμπιστοσύνη του στην ηγεσία και τις προθέσεις της.
Μία άλλη λιγότερο γνωστή πτυχή, χωρίς να είναι εξίσου καθοριστική με την κακοδιαχείριση και τη μη διάχυση των κερδών σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, είναι πως το Καζακστάν πουλάει πετρέλαιο και φυσικό αέριο σε σχετικά χαμηλές τιμές στη Ρωσία, ώστε αυτή να το χρησιμοποιεί για την εγχώρια κατανάλωση, για να μπορεί να εξάγει μεγαλύτερες ποσότητες των δικών της υδρογονανθράκων σε υψηλότερες τιμές στις ξένες αγορές.
- Η κυβέρνηση της χώρας παραιτήθηκε. Ο πρόεδρος Τοκάγιεφ θα αντέξει;
Δεν μπορώ να φανταστώ μετά την άμεση επέμβαση της Ρωσίας πώς ο Τοκάγιεφ θα απομακρυνθεί από τη θέση του. Αν θα μακροημερεύσει είναι πρόωρο να το εκτιμήσουμε, αλλά στο προβλεπτό μέλλον δεν φαίνεται να κινδυνεύει. Μάλιστα, υπό προϋποθέσεις, θα μπορούσε να βρει την ευκαιρία να κόψει τον ομφάλιο λώρο με τον Ναζαρμπάγιεφ, επεκτείνοντας τον έλεγχό του στις κρατικές και παρακρατικές δομές. Επί παραδείγματι, λίγες ώρες μετά το ξέσπασμα των ταραχών έθεσε υπό τον έλεγχό του τις δυνάμεις ασφαλείας, ενώ ο Ναζαρμπάγιεφ διατηρεί τη θέση του επικεφαλής του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας. Ναι μεν σε ένα μεγάλο κομμάτι της κοινωνίας ο Τοκάγιεφ είναι ταυτισμένος με τον πρώην πρόεδρο, αλλά η τάση είναι να διαφοροποιηθεί από αυτόν. Ωστόσο, προκειμένου να διατηρηθεί στην εξουσία, χρειάζεται να πατήσει γερά στα δικά του πόδια και να πάψει να θεωρείται -και να είναι ενδεχομένως- υποχείριο του Ναζαρμπάγιεφ.
Αν και η κατάσταση παραμένει συγκεχυμένη, η ολιγαρχία εξακολουθεί να βρίσκεται στα χέρια ανθρώπων του πρώην προέδρου, κάτι που σημαίνει ότι ο ορυκτός πλούτος όπως και ο τραπεζικός τομέας έχουν ως σημείο αναφοράς το προηγούμενο καθεστώς. Άρα, αν πρόκειται ο Τοκάγιεφ να το θέσει στο περιθώριο, πρώτον, θα απαιτηθεί χρόνος, και, δεύτερον, θα ακολουθήσουν διαπραγματεύσεις ανάμεσα στα δύο μέρη για το νέο μοίρασμα της πίτας.
Αν, πάντως, ο Τοκάγιεφ, ο οποίος σε λίγους μήνες συμπληρώνει τρία χρόνια στην εξουσία, δεν ικανοποιήσει το αίτημα για πολιτικό πλουραλισμό και αποκατάσταση των οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων, που είναι τα δύο κυριότερα αιτήματα, και πιεζόμενος από τα απομεινάρια του καθεστώτος Ναζαρμπάγιεφ, δεν θα μακροημερεύσει. Ο σπόρος της αμφισβήτησης έχει ήδη μπει και δεν πρόκειται να εξαφανιστεί κατασταλτικά, αν και δεν υπήρξε μέχρι σήμερα κάποιο πρόσωπο ή ομάδα που να την εκφράσουν με ηγετικό τρόπο.
- Η επέμβαση των δυνάμεων της συμμαχίας υπό τη Ρωσία θα καταστείλει την εξέγερση; Τι νέα δεδομένα θα δημιουργήσει για τη χώρα αλλά και την περιοχή; Η Δύση πώς διάκειται απέναντι στις εξελίξεις;
Είναι ενδιαφέρον, κύριε Μόσχοβα, ότι ενώ αρχικά ο πρόεδρος του Καζακστάν αντιμετώπισε με προσοχή τα αιτήματα των διαδηλωτών, μειώνοντας την τιμή του υγραερίου σε τιμή χαμηλότερη από του προηγούμενου έτους και καθαιρώντας την κυβέρνηση, πολύ γρήγορα σκλήρυνε τη στάση του, επέβαλε καθεστώς έκτακτης ανάγκης, κόλλησε στους διαδηλωτές την ταμπέλα του «τρομοκράτη» και είπε στις δυνάμεις ασφαλείας να πυροβολούν στο «ψαχνό». Ως προς τα δύο τελευταία, τον διευκόλυναν οι ντροπιαστικές εικόνες στρατιωτών να παραδίδουν τον οπλισμό τους στον όχλο, αλλά και οι πληροφορίες ότι δύο αστυνομικοί αποκεφαλίστηκαν.
Ακόμη, πάντως, δεν έχουν δοθεί αδιάσειστα στοιχεία που να επιβεβαιώνουν τους ισχυρισμούς για την ύπαρξη τρομοκρατών, οι οποίοι, μάλιστα, φέρεται να έχουν εκπαιδευθεί εκτός Καζακστάν, άρα κάποιοι τους «φύτευσαν». Εξίσου αβάσιμη είναι προσώρας η άποψη ότι ξένες δυνάμεις έχουν υποκινήσει την εξέγερση.
Εδώ, λοιπόν, έρχεται η Ρωσία να δώσει τον τόνο και ουσιαστικά να δεσμεύσει τον Τοκάγιεφ σε μία πολιτική-μοτίβο, εκμεταλλευόμενη την αδυναμία του να ελέγξει τις εξελίξεις. Ποιο είναι το μοτίβο σε ανάλογες περιπτώσεις; Να χρεώνεται η όποια αντίδραση στο καθεστώς σε ξένο δάκτυλο, να βαφτίζονται οι διαδηλωτές τρομοκράτες, οι οποίοι συνεργάζονται με αδιόρατες ξένες δυνάμεις που επιδιώκουν την ανατροπή της υφιστάμενης κατάστασης επειδή δεν τους είναι αρεστή/δεν τους κάνει τα χατίρια, να τίθεται αυτομάτως θέμα εσωτερικής ασφάλειας και τάξης, άρα να δικαιολογούνται πράξεις καταστολής και φίμωσης των αντίθετων φωνών και έτσι να προκαλείται και μία συσπείρωση -τεχνητή ή μη- του κόσμου απέναντι σε όσους δήθεν επιβουλεύονται ακόμη και την κυριαρχία της χώρας.
Δυσκολεύομαι να δω πώς και πού βρίσκουν εφαρμογή τα παραπάνω στην περίπτωση του Καζακστάν, αλλά η Μόσχα και το Πεκίνο πιστεύουν ότι το μοτίβο των δυτικών αυτή τη φορά είναι να δημιουργήσουν εστίες αστάθειας και αμφισβήτησης της πρωτοκαθεδρίας τους στο εγγύς εξωτερικό τους (μετασοβιετικός χώρος για τη Ρωσία, νότια σινική θάλασσα και πέριξ για την Κίνα).
Εντούτοις, για να είμαστε ακριβείς, τόσο η διεύρυνση του ΝΑΤΟ προς ανατολάς, ακόμη και με τη συμπερίληψη πρώην σοβιετικών δημοκρατιών της Βαλτικής, όσο και οι έγχρωμες «επαναστάσεις» σε Γεωργία και Ουκρανία, το 2003 και 2004 αντίστοιχα, που όντως ενθαρρύνθηκαν από δυτικές δυνάμεις, έχουν εμπεδώσει το αίσθημα περικύκλωσης, αν όχι πολιορκίας, της Ρωσίας, με αποτέλεσμα η δεύτερη να βλέπει σχεδόν παντού απόπειρες δημιουργίας σε βάρος της τετελεσμένων. Και όπως αποδείχθηκε το 2008 στη Γεωργία και το 2014 στην Ουκρανία, η Μόσχα είναι αποφασισμένη να διατηρήσει τις θέσεις της ακόμη και δια των όπλων, ακόμη και κόντρα σε βασικές πρόνοιες του διεθνούς δικαίου.
Με ανοιχτό το ζήτημα της Ουκρανίας και ενδεχόμενης ανάφλεξης -πιθανότατα κατ’ επιλογή του Ρώσου προέδρου, ώστε να μπορεί να διατηρεί έναν μοχλό πίεσης έναντι της Δύσης για να καταφέρνει τους σκοπούς του και σε άλλα πεδία-, η Δύση απέφυγε να πάρει ξεκάθαρη στάση, παρά μόνο επέμεινε στα συνηθισμένα περί τήρησης του Συντάγματος και της ελευθερίας της έκφρασης. Μάλιστα, οι ΗΠΑ στην πρώτη τους αντίδραση ήταν πιο ήπιες από την Ευρωπαϊκή Ένωση, μάλλον γιατί υπάρχουν σοβαρά αμερικανικά συμφέροντα με τη δεσπόζουσα παρουσία της Chevron στον πετρελαϊκό κλάδο του Καζακστάν, αλλά και επειδή δεν θέλουν να διαταράξουν περαιτέρω το κλίμα με τη Ρωσία, ενώ επίκεινται εφ’ όλης της ύλης συνομιλίες ανάμεσά τους.
Η σθεναρή στάση της Μόσχας εξαρχής δεν άφησε μεγάλα περιθώρια στους δυτικούς και δη για μία χώρα που έχουν αποδεχτεί ότι, τηρώντας μία σχετική ισορροπία στις επενδύσεις και την ενέργεια, ανήκει στη ρωσική σφαίρα ελέγχου. Αυτό αποδείχθηκε με τον πλέον εμφατικό τρόπο από την ανακατάληψη του αεροδρομίου της Αλμάτι από τις ρωσικές δυνάμεις. Το σενάριο να αφήνουν οι δυτικοί την παρεμβατική Ρωσία να εκτεθεί στη διεθνή κοινότητα και τα μάτια των πολιτών του Καζακστάν είναι υπαρκτό, αλλά και αρκετά ουτοπικό, δεδομένου ότι διαφέρουν οι υποθέσεις Καζακστάν και Ουκρανίας.
Και κάτι τελευταίο: Ρωσία και Κίνα πρωτίστως ενδιαφέρονται για τη σταθερότητα του Καζακστάν, επειδή βρίσκεται κοντά στο Αφγανιστάν και δεν θέλουν επουδενί τυχόν αστάθεια να μετατρέψει μέρος της επικράτειάς του σε εφαλτήριο τζιχαντιστικής τρομοκρατίας.