Με θεματικό τίτλο «Η Διεθνής Διάσταση του Αγίου Όρους. Λίκνο Πολιτισμού και Πνευματικότητας» ολοκλήρωσε τις εργασίες του το 3ο Διεθνές Συνέδριο Θρησκευτικής Διπλωματίας.
Συνδιοργανωτές της εκδήλωσης ήταν η Γενική Γραμματεία Απόδημου Ελληνισμού και Δημόσιας Διπλωματίας του υπουργείου Εξωτερικών, το Ινστιτούτο Εξωτερικών Υποθέσεων και το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, μέσω του Εργαστηρίου «Εκκλησία και Πολιτισμός» της Θεολογικής Σχολής.
Η διοργάνωση, η οποία τελούσε υπό την αιγίδα του υπουργείου Εξωτερικών, είχε τη στήριξη του εξειδικευμένου σε θέματα διπλωματίας περιοδικού Foreign Affairs The Hellenic Edition και της Αστικής, Μη Κερδοσκοπικής Εταιρίας Πολιτιστικού και Κοινωφελούς Έργου, ΑΙΓΕΑΣ ΑΜΚΕ.
Τον εναρκτήριο χαιρετισμό του συνεδρίου απηύθυνε ο Υφυπουργός Εξωτερικών, κ. Ανδρέας Κατσανιώτης, ενώ τη διοργάνωση έκλεισε με εισήγησή του ο Γενικός Γραμματέας Απόδημου Ελληνισμού και Δημόσιας Διπλωματίας και μέλος της οργανωτικής επιτροπής, κ. Ιωάννης Χρυσουλάκης, με θέμα «Η ήπια ισχύς του Αγίου Όρους».
Ο κ. Χρυσουλάκης κατά την εισήγησή του, μεταξύ άλλων, τόνισε ότι η πεμπτουσία της αυτοτελούς και αμείωτης ήπιας ισχύος του Αγίου Όρους, έγκειται στο γεγονός ότι δεν είναι μόνον ένας μουσειακός τόπος, ένας χώρος άθροισης ανεκτίμητου πολιτιστικού υλικού, ένας τόπος όπου έζησαν μεγάλοι πνευματικοί ταγοί ή ένας ακόμη προσκυνηματικός προορισμός.
Όπως σημείωσε, η ήπια ισχύς της Αθωνικής Πολιτείας απορρέει από τη διάστασή της ως «ένα μοναδικό θρησκευτικό τοπόσημο όπου συνεχίζει να ανθεί και να ευδοκιμεί η πνευματικότητα μαζί με την πολιτιστική πρόταση του ελληνορθόδοξου πολιτισμού, έναντι των ποικίλων πνευματικών και κοινωνικών αδιεξόδων του σύγχρονου κόσμου. Η πρόταση της αγιορείτικης πνευματικότητας ως συμπύκνωση της ορθόδοξης πνευματικότητας αποτελεί ανοικτή πρόταση ζωής και πολιτισμού για την ορθή κατανόηση του παρελθόντος και ελπιδοφόρα αντιμετώπιση του παρόντος και του μέλλοντος με όρους οικουμενικότητας».
Στο πλαίσιο της διοργάνωσης φιλοξενήθηκε πλειάδα εισηγήσεων διακεκριμένων εκπροσώπων της μοναστικής και ακαδημαϊκής κοινότητας και της ιεραρχίας, καθώς και προσωπικοτήτων της εγχώριας και διεθνούς πολιτικής σκηνής, ενώ καλύφθηκε ευρύτατο φάσμα ειδικότερων θεματικών.
Το πρόγραμμα του συνεδρίου
Ακολουθεί το κείμενο της ομιλίας του κ. Χρυσουλάκη.
«Κατ' αρχάς, μαζί με τις πλέον εγκάρδιες ευχές μου για το νέο έτος, σας απευθύνω και θερμές ευχαριστίες για το γεγονός ότι, ως Γενικός Γραμματέας Απόδημου Ελληνισμού και Δημόσιας Διπλωματίας, είχα την τύχη και τη χαρά να είμαι συνδιοργανωτής αυτής της τόσο αξιόλογης πρωτοβουλίας.
Η ικανοποίηση μου ωστόσο εντείνεται από το γεγονός ότι μου παρέχεται η δυνατότητα να συμμετέχω ως εισηγητής στη συγκεκριμένη θεματική ενότητα και να τοποθετηθώ επί ενός ζητήματος που συνδέει ευρηματικά το θεματικό επίκεντρο του συνεδρίου με το πεδίο της παρούσας θεσμικής μου αρμοδιότητας.
Επιχειρώντας συνεπώς να μιλήσω για το Άγιον Όρος με όρους ήπιας ισχύος και δημόσιας διπλωματίας, επιτρέψτε μου μια εξαιρετικά συνοπτική, αλλά απαραίτητη αποσαφήνιση των δύο εννοιών και της μεταξύ τους σχέσης προτού προχωρήσω στο κυρίως θέμα της εισήγησής μου.
Εκκινώ από την ευρέως πλέον γνωστή και ακαδημαϊκά καθιερωμένη έννοια της ήπιας ισχύος, όπως αυτή εισήχθη στα τέλη της δεκαετίας του ’80 από τον αμερικανό αναλυτή διεθνών σχέσεων, Joseph Nye, ο οποίος εστιάζει πρώτος στην πολιτισμική διάσταση της ισχύος των κρατικών δρώντων στο διεθνές σύστημα.
Σε αντίστιξη προς το στρατιωτικό και οικονομικό άξονα της σκληρής ισχύος, η άσκηση της οποίας εδράζεται στη βία και τον εξαναγκασμό, ο Nye επισημαίνει ότι η ήπια ισχύς βασίζεται στην έλξη και την πειθώ, ενώ την προσεγγίζει ως μία εξίσου σημαντική και διαρκώς ανερχόμενη συνιστώσα σε ό, τι αφορά τη διεθνή παρουσία κάθε κράτους.
Στο πλαίσιο αυτής της νοηματοδότησης, η ήπια ισχύς ασκείται με σεβασμό προς τον άλλο, αλλά παράλληλα με μεθοδική προώθηση και προβολή των αξιών και στοιχείων του τρόπου ζωής και σκέψης ενός συγκεκριμένου πολιτισμού, κατά τρόπο που να τον καθιστά αναγνωρίσιμο και ελκυστικό σε διεθνές επίπεδο.
Αντίστοιχα, όχημα για την εξυπηρέτηση της στοχοθεσίας ενίσχυσης και εδραίωσης της ήπιας ισχύος ενός κράτους αποτελεί η Δημόσια Διπλωματία. Η Δημόσια Διπλωματία, ως οργανικό τμήμα της ευρύτερης διπλωματικής λειτουργίας, ασκείται με πλήθος ειδικών εργαλείων, τακτικών ενεργειών και στρατηγικών δράσεων.
Επικεντρώνεται δε στην εδραίωση θετικών προσλήψεων και αντιλήψεων για μία χώρα, στη συστηματική προβολή και μέγιστη αξιοποίηση των συγκριτικών της πλεονεκτημάτων, στην σμίλευση και προώθηση μίας θετικής εικόνας της κρατικής οντότητας, καθώς και στην επιτυχή και, κατά το δυνατόν, προδραστική διαχείριση της επικοινωνιακής διάστασης των πολιτικών και διπλωματικών γεγονότων.
Κατόπιν αυτών, γίνεται αντιληπτό ότι κάθε σύγχρονος κρατικός δρων επιδιώκει την όσο το δυνατόν πιο ευθύβολη και επιτυχή αξιοποίηση όλων εκείνων των στοιχείων που μπορούν να θεωρηθούν ως συγκριτικά του πλεονεκτήματα. Επιπλέον, μεριμνά για τη συστηματική τους προβολή κατά τρόπο που να εξυπηρετεί την εμπέδωση μίας αντίληψης με θετικό πρόσημο στη συνείδηση των άλλων λαών ή, αλλιώς και με όρους διεθνούς επικοινωνίας, στη συνείδηση του διεθνούς κοινού.
Στα συγκριτικά πλεονεκτήματα συγκαταλέγονται χωρίς αμφιβολία στοιχεία που αντλούνται από την πολιτιστική κληρονομία και τις ιστορικές αναφορές κάθε χώρας, την εκλεπτυσμένη αλλά και καθημερινή κουλτούρα των ανθρώπων της, τους μνημειακούς και πολιτιστικούς θησαυρούς και τα κάθε είδους επιτεύγματα του λαού της σε βάθος χρόνου, το κάλλος και τον πλούτο του φυσικού της περιβάλλοντος με κάθε είδους ιδιαιτερότητα που το χαρακτηρίζει, την παράδοση, τα ήθη και τα έθιμα της, τον τρόπο ζωής, τα πρότυπα οργάνωσης σε πολιτειακό και κοινωνικό επίπεδο.
Κυρίως όμως, στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας, αξιοποιείται και προτάσσεται οποιοδήποτε στοιχείο φέρει τα χαρακτηριστικά της μοναδικότητας και αναγνωρισιμότητας, αλλά συγχρόνως δεν στερείται οικουμενικής αξίας και ευρείας επιδραστικότητας.
Επομένως, εάν η παραπάνω αναλυτική οριοθέτηση χρησιμοποιηθεί ως βάση για την προσέγγιση του ζητήματος της ήπιας ισχύος του Άγιου Όρους, καθίσταται εξαρχής προφανές ότι η Αθωνική Πολιτεία συνιστά μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περίπτωση έμπρακτης και πλήρους εφαρμογής του ανωτέρω αφαιρετικού σχήματος.
Αρχής γενομένης τον πυρήνα της ήπιας ισχύος, δηλαδή μίας δύναμης που απέχει από τη βία και την επιβολή και εδράζεται στην πειθώ και την έλξη, γίνεται άμεσα αντιληπτό ότι η μοναστική πολιτεία του Αγίου Όρους διαθέτει το μέγιστο αυτής της μορφής ισχύος, μολονότι διαχρονικά δεν καταγράφεται καμία συντονισμένη στρατηγική προβολής ή εσκεμμένης άσκησής της.
Η ήπια ισχύς της αυτοδιοίκητης αυτής περιοχής της Ελληνικής επικράτειας απορρέει και στηρίζεται αυστηρά στην έλξη που ασκεί η βαθιά πίστη και η αναζήτηση της πνευματικότητας, καθώς και η εσωτερική ανάγκη οικειοθελούς ζεύξης με το Θείο.
Με άλλα λόγια, στην περίπτωση του Αγίου Όρους έχουμε να κάνουμε με έναν ισχυρό πόλο ήπιας ισχύος και αναμφίβολης επιδραστικότητας. Αμφότερες εκπηγάζουν από την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του χώρου και την πρόταση ζωής και πνευματικότητας που απευθύνει η λατρευτική και ησυχαστική κοινότητα με όρους αυτάρκειας και βιωσιμότητας.
Σε ό, τι αφορά τη διάσταση της αναγνωσιμότητας, η Αθωνική Πολιτεία, το αγιώνυμο όρος, αποτελεί αναντίρρητα αυτοτελές σημείο αναφοράς του ελληνορθόδοξου πολιτισμού και των ποικίλων εκφράσεών του, εντός και εκτός ελληνικών συνόρων. Αποτελεί ένα φαινόμενο μοναδικής ιδιαιτερότητας στην παγκόσμια ιστορία, αφού σε αυτό αποκρυσταλλώνεται, και μάλιστα αδιάλειπτα για έντεκα αιώνες, η μεγαλειώδης σύμπτυξη της οικουμενικότητας του ελληνικού πνεύματος κα της ορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης.
Είναι δε αξιοπρόσεκτη η επίδραση που ασκεί αβίαστα σε όλον τον ορθόδοξο κόσμο, αν όχι σε όλον τον χριστιανικό κόσμο, ανεξαρτήτως ομολογίας και δόγματος. Κατά συνέπεια, στην περίπτωση του Αγίου Όρους η μοναδικότητα και ιδιαιτερότητα τέμνεται με την οικουμενική διάσταση.
Η τελευταία ανιχνεύεται επιπλέον στην αρμονική συμβίωση μοναχών διαφορετικών εθνικοτήτων, με βάση το σεβασμό του προσώπου και πέραν των διαχωρισμών λόγω νοοτροπίας ή καταγωγής. Τα μέλη της μοναστικής κοινότητας συμπορεύονται με γνώμονα την κοινή ορθόδοξη παράδοση σε καθεστώς ισότητας, ισονομίας, ελευθερίας, ησυχίας και καταλλαγής, υπηρετώντας αδιάκοπα και ασμένως τα ουσιαστικά, ανθρωπιστικά ιδανικά. Η αποδοχή της διαφορετικότητας και η εφαρμογή της ισότητας συνιστά δομικό χαρακτηριστικό και έμπρακτο παράδειγμα εξαγωγής πολιτειακού πολιτισμού.
Όπως ανέφερα εισαγωγικά, προς ενίσχυση της ήπιας ισχύος ενός κράτους και στο πλαίσιο άσκησης της δημόσιας διπλωματίας, επιστρατεύονται και προβάλλονται τα ισχυρά σημεία του αξιακού του συστήματος. Εστιάζοντας στην περίπτωση της αγιορείτικης μοναστικής κοινωνίας, οι πανανθρώπινες αξίες της πίστης, της αγάπης, της αλήθειας, την ελευθερίας, της κατανόησης, της ειρηνικής συνύπαρξης και της ακατάβλητης ελπίδας αποτελούν τους αναλλοίωτους στο χρόνο πυλώνες της ήπιας ισχύος του. Αυτό το στοιχείο καθίσταται εξαιρετικά πολύτιμο στον ενεστώτα χρόνο, κατά τον οποίο η αναζήτηση για αυτές τις αξίες γίνεται ολοένα πιο αγωνιώδης και επιτακτική στο σύνολο των κοινωνιών της διεθνούς κοινότητας.
Πέραν αυτού, το Άγιον Όρος, η πνευματικότητα που αυτό εκπροσωπεί και ο πολιτιστικός του πλούτος, θεωρούνται πλέον αναπόσπαστο τμήμα του ευρωπαϊκού πολιτισμού και μία ανεπανάληπτη σύνθεση και πολιτιστική πραγμάτωση του ελληνικού πνεύματος και της ορθόδοξης πραγματικότητας. Αν ανάμεσα στα όσα προβάλλει ένα κράτος μέσω των μηχανισμών της Δημόσιας Διπλωματίας είναι και ο τρόπος ζωής των πολιτών του, το Όρος συνιστά το φορέα μίας γνήσιας ασκητικής παράδοσης και πρακτικής, ένα χώρο όπου η κατανυκτική ησυχία και η προσευχή συνδυάζονται αρμονικά με την αφιλοκερδή φιλοξενία και την παροχή συμβουλευτικής καθοδήγησης σε πλήθος επισκεπτών.
Οι επισκέπτες που καταφεύγουν εκεί από όλη την υφήλιο αναζητώντας την ησυχία και την εσωτερική γαλήνη, την προσωπική επαφή με φημισμένους πνευματικούς γέροντες και την, εκ του σύνεγγυς, εξοικείωση με τα εκεί πολιτιστικά επιτεύγματα, αποτελούν τους καλύτερους μάρτυρες της ήπιας ισχύος αυτού του τόπου, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα την αυτοτελή του αξία και σημασία στο πλαίσιο χάραξης και άσκησης της δημόσιας διπλωματίας της χώρας μας.
Οι προσκυνητές – υπολογίζονται σε 500.000 ετησίως - κάθε εθνικότητας και δόγματος ή ομολογίας προσέρχονται στην αγιώνυμο πολιτεία αναζητώντας να μυηθούν στην ησυχαστική της παράδοση που αυθεντικά διασώζεται για αιώνες. Επιστρέφοντας στις πατρίδες τους καθίστανται άτυποι πρεσβευτές του ελληνισμού και της ορθοδοξίας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, η πνευματική κληρονομιά του Αγίου Όρους να αποκτά ένα νέο αποτύπωμα που εκτείνεται και ταξιδεύει ως τα πέρατα του κόσμου.
Πέραν αυτού, η αθωνική πολιτεία αποτελεί παράδειγμα ζωντανού πολιτειακού οργανισμού, η οποία λειτουργεί για πάνω από χίλια χρόνια με χαρακτηριστικά ομοσπονδιακής οργάνωσης επί τη βάσει δημοκρατικών διαδικασιών. Ως πρότυπο δημοκρατικής, πολιτειακής οργάνωσης, αντιμετώπισε ανά τους αιώνες πληθώρα εσωτερικών και εξωτερικών προκλήσεων, επιδεικνύοντας ανθεκτικότητα και ευελιξία, διατηρώντας την πολυμορφία που διακρίνει τη σύνθεση των μοναστηριών του και ενισχύοντας την αναγνωρισιμότητα του σε διεθνές επίπεδο.
Σε ό, τι αφορά την πολύπλευρη και ανεξάντλητη πολιτιστική διάσταση του αθωνικού σύμπαντος, η ιστορική του διαδρομή κοσμείται από σταθμούς υψηλής πνευματικότητας και απαράμιλλης πολιτιστικής έκφρασης. Η αποθησαυρισμένη στην τέχνη πολιτιστική του παράδοση, υλική και άυλη, καταδεικνύει τη μεγαλειώδη σύνθεση του επιτεύχθηκε μέσα από την καταλυτική επενέργεια της ησυχαστικής πνευματικότητας και των αγιορείτικων δημοκρατικών θεσμών.
Η ήπια ισχύς τους Αγίου Όρους απορρέει αναντίρρητα και από το τεράστιο σωζόμενο και ευλαβικά συντηρούμενο καλλιτεχνικό, πνευματικό και μνημειακό απόθεμα, το οποίο εξακολουθεί να εμπλουτίζεται διαρκώς με νεότερα στοιχεία. Ενδεικτικά, ας αναφερθεί ότι θεωρείται ως ο χώρος με τη μεγαλύτερη συγκέντρωση φορητών εικόνων, ελληνικών χειρογράφων και ελληνικών εγγράφων παγκοσμίως, με μία από τις μεγαλύτερες πυκνότητες τοιχογραφημένων συνόλων.
Σε ό, τι αφορά την Ελλάδα, στην αθωνική χερσόνησο απαντάται η μεγαλύτερη συλλογή κεραμικών (Ιζνίκ – Κιουτάχειας), μία από τις μεγαλύτερες συλλογές φωτογραφικών πλακών, ο μεγαλύτερος όγκος ιστορικών μνημείων, η μεγαλύτερη συλλογή χαρακτικών και αντικειμένων μεταλλοτεχνίας και ξυλογλυπτικής.
Κατά συνέπεια, η αθωνική πολιτεία ανοίγεται στον κόσμο και ως ένας χώρος πλούσιος σε αρχειακό υλικό, διαθέσιμο προς έρευνα και μελέτη. Ας σημειωθεί εδώ ότι το ερευνητικό ενδιαφέρον έχει αυξηθεί λόγω της πρόσφατης πρωτοβουλίας για ψηφιοποίηση του πολύτιμου αυτού υλικού, γεγονός που προσελκύει μελετητές από όλον τον κόσμο. Η ιερά κοινότητα οργάνωσε, υλοποίησε και παρέδωσε μετά από επίπονη εργασία και με τη συνδρομή του Ελληνικού Κράτους και των Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων, την ‘Αθωνική Ψηφιακή Κιβωτό’, μέσα από την οποία προβάλλει το πολιτιστικό απόθεμα του Αγίου Όρους.
Πρόκειται κατά συνέπεια για μια μοναδική συνεισφορά στη διάχυση της γνώσης του ελληνορθόδοξου πολιτισμού στη διεθνή κοινότητα, η οποία καθιστά τους ανεκτίμητους πνευματικούς θησαυρούς προσβάσιμη σε όλες/ους τις/τους ενδιαφερόμενες/ους ανά τον κόσμο ερευνήτριες και ερευνητές. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι αυτή είναι ίσως η σύγχρονη απόληξη μίας μακραίωνης πνευματικής παράδοσης, η οποία συνδυάστηκε και με την παράδοση της εκκλησιαστικής εκπαίδευσης εντός του Άθωνα, με επίκεντρο την Αθωνιάδα Ακαδημία.
Σε μια εποχή κατά την οποία το οικολογικό ζήτημα και η κλιματική αλλαγή βρίσκονται στην αιχμή της δημόσιας συζήτησης και των πολιτικών κρατών και κυβερνήσεων, ο Άθωνας μας παρέχει επίσης ένα απτό παράδειγμα χρηστής διαχείρισης του φυσικού περιβάλλοντος και αποδεικνύει ότι είναι εφικτή η συμβίωση με τη φύση με όρους αειφορίας. Η αξιοποίηση των φυσικών πόρων στο πλαίσιο της μοναστικής ζωής παρέχει ένα μοντέλο αειφόρου ανάπτυξης με απόλυτο σεβασμό στο οικοσύστημα. Αιώνες πριν διαφανούν τα περιβαλλοντικά αδιέξοδα, οι αθωνίτες αλληλεπιδρούσαν με το φυσικό περιβάλλον διασφαλίζοντας τη βιωσιμότητά του, ενώ και εκείνο με τη σειρά του τους παρείχε τους απαραίτητους πόρους για την επιβίωσή τους. Και στις μέρες μας, ο Άθωνας αποτελεί πρωτοποριακό υπόδειγμα χρήσης νέων, ‘πράσινων’ τεχνολογιών για την παραγωγή ενέργειας και κάλυψης των βιοτικών αναγκών.
Ας μην παραληφθεί εδώ και μία αναφορά στην αρχιτεκτονική των μονών που αποπνέει το μεγαλείο του βυζαντινού πολιτισμού, ενώ δεν είναι υπερβολή να ειπωθεί ότι πολλά από τα μοναστηριακά κτίσματα θεωρούνται αρχιτεκτονικά θαύματα. Διατηρώντας την απέριττη αλλά υποβλητική τους αισθητική και με αξιοθαύμαστη ανθεκτικότητα στο χρόνο, μαρτυρούν ταυτόχρονα τη βαθιά τεχνογνωσία σε ό, τι αφορά την κατασκευή τους. Και αυτό, με χρήση και συνδυασμό φιλικών προς το περιβάλλον υλικών, με υπέρβαση των εμποδίων του φυσικού ανάγλυφου, χωρίς όμως το τελευταίο να παραβιάζεται ή να παραμορφώνεται. Κατά συνέπεια, το Άγιον Όρος δύναται μέσα από τη χιλιετή του παράδοση να λειτουργήσει και ως σύγχρονο πρότυπο της πλέον επιτυχούς συμβιωτικής συνθήκης του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον με όρους σεβασμού και οικολογικής συνείδησης.
Στους ίδιους κανόνες υπακούει ακόμη και το διατροφικό πρότυπο που ακολουθείται ως απαραίτητο συμπλήρωμα του ασκητικού βίου από τα μέλη της μοναστικής κοινότητας. Πολύ πριν επικρατήσουν διεθνώς οι κάθε είδους υγιεινιστικές τάσεις στη διατροφή ή οι προσπάθειες για πιο συνετή και χρηστή διαχείριση των τροφίμων, το καθημερινό διαιτολόγιο των μοναχών διδάσκει την ισορροπημένη πρόσληψη τροφής, η οποία παράγεται με απόλυτο σεβασμό προς το περιβάλλον και τους εποχικούς κύκλους, χωρίς τη χρήση βλαβερών ουσιών ή ακατάλληλων μεθόδων καλλιέργειας.
Οφείλω εδώ να σας πω ότι εντυπωσιάστηκα πρόσφατα διαβάζοντας δημοσίευμα (στην ε/φ TA NEA, 04.05.2021, τίτλος ‘Από το Άγιον Όρος σε κάθε γωνιά της Γης τα εκπληκτικά μοναστηριακά προϊόντα’, υπότιτλος ‘Περιζήτητα τα ελληνικά μοναστηριακά προϊόντα διατίθενται μέσω του monastiriaka.gr και ταξιδεύουν στην Αυστραλία, την Κίνα, την Αμερική, ακόμη και στην Ανταρκτική’) σχετικά με τη διαδικτυακή πλέον διάθεση των κορυφαίας ποιότητας προϊόντων -τροφίμων, ποτών και θεραπευτικών σκευασμάτων- που παράγονται με τη φροντίδα των αγιορειτών μοναχών και τα οποία μέσω του ηλεκτρονικού καταστήματος monastiriaka.gr φτάνουν ως τις πλέον απομακρυσμένες γωνιές της οικουμένης.
Συμπερασματικά, το Άγιον Όρος, το «ουρανογείτον και καταπληκτικό όρος» όπως το αποκαλεί ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, δεν είναι μόνον ένας μουσειακός τόπος, ένας χώρος άθροισης ανεκτίμητου πολιτιστικού υλικού, ένας τόπος όπου έζησαν μεγάλοι πνευματικοί ταγοί ή ένας ακόμη προσκυνηματικός προορισμός. Είναι ένα μοναδικό θρησκευτικό τοπόσημο όπου συνεχίζει να ανθεί και να ευδοκιμεί η πνευματικότητα μαζί με την πολιτιστική πρόταση του ελληνορθόδοξου πολιτισμού, έναντι των ποικίλων πνευματικών και κοινωνικών αδιεξόδων του σύγχρονου κόσμου. Η πρόταση της αγιορείτικης πνευματικότητας ως συμπύκνωση της ορθόδοξης πνευματικότητας αποτελεί ανοικτή πρόταση ζωής και πολιτισμού για την ορθή κατανόηση του παρελθόντος και ελπιδοφόρα αντιμετώπιση του παρόντος και του μέλλοντος με όρους οικουμενικότητας. Και αυτό, αγαπητές και αγαπητοί συμμετέχουσες και συμμετέχοντες, αποτελεί την πεμπτουσία της αυτοτελούς και αμείωτης ήπιας ισχύος του».