Όσα φέρνει η ώρα δεν τα φέρνει ο χρόνος όλος, λέει μια παροιμία, και πράγματι όσα έφερε η τραγική 5η πρωινή ώρα της 6ης Φεβρουαρίου δεν τα έφερε ολόκληρος ο προηγούμενος χρόνος στις ελληνοτουρκικές σχέσεις.
Η άμεση ανταπόκριση της ελληνικής κυβέρνησης στον φοβερό σεισμό στην νοτιοανατολική Τουρκία, οι ηρωικές προσπάθειες των Ελλήνων διασωστών της ΕΜΑΚ που έσωσαν εγκλωβισμένους μέσα από τα συντρίμμια, η έμπρακτη αλληλεγγύη του ελληνικού λαού και τα ένθερμα μηνύματα από τον Κυριάκο Μητσοτάκη, την Κατερίνα Σακελλαροπούλου προς τον τουρκικό λαό και την τουρκική ηγεσία, αντέστρεψαν άρδην ένα εξαιρετικά βαρύ κλίμα που είχε διαμορφωθεί στις ελληνοτουρκικές σχέσεις τον τελευταίο χρόνο.
Ενάμιση μόλις χρόνο μετά το φιλικό γεύμα ανάμεσα στον Ρετσέπ Ταγίπ Ερντογάν και τον Κυριάκο Μητσοτάκη στις 13 Μαρτίου 2022 στο Μέγαρο Βαχντεντίν στην Κωνσταντινούπολη, το οποίο είχε διεξαχθεί σε ιδιαίτερα θετικό κλίμα όπως ανέφεραν τότε και οι δύο πλευρές, ήρθαν οι μαζικές παραβιάσεις του ελληνικού εναέριου χώρου στο Αιγαίο από την τουρκική πολεμική αεροπορία και η ελληνική πλευρά αποφάσισε τη διακοπή αφενός του διμερούς διαλόγου για την εφαρμογή των Μέτρων Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης, και αφετέρου των διερευνητικών επαφών. Από τις 17 Μαΐου δε και μετά, όταν ο Πρωθυπουργός έκανε την ιστορική πια ομιλία στο αμερικανικό Κονγκρέσο, η τουρκική ηγεσία στο σύνολό της δρομολόγησε μια άνευ προηγουμένου επιθετική ρητορική απέναντι στην Ελλάδα, που έφτασαν στο σημείο των ευθέων απειλών για εισβολή «μια νύχτα», αλλά και εκτόξευση βαλλιστικών πυραύλων κατά της Αθήνας.
Η κλιμάκωση της έντασης από την Άγκυρα εμφανιζόταν με προφάσεις την ελληνική παρέμβαση στην Ουάσινγκτον για μη πώληση και εκσυγχρονισμό μαχητικών αεροσκαφών F-16 στην Τουρκία, αλλά και τις αιτιάσεις για στρατιωτικοποίηση των νησιών του Αιγαίου. Στην ουσία όμως η Άγκυρα εφάρμοζε το τουρκικό αναθεωρητικό δόγμα, όπως αυτό εκφράζεται από το δόγμα των γκρίζων ζωνών στο Αιγαίο και τη “Γαλάζια Πατρίδα”, αλλά και τις υβριδικές απειλές κατά της Ελλάδας με την εργαλειοποίηση του μεταναστευτικού. Όσο δε ο Πρόεδρος Ερντογάν υστερούσε σε δημοτικότητα των αντιπάλων του στην αντιπολίτευση, τόσο ανέβαζε την επιθετική ρητορική χρησιμοποιώντας ακόμη και προσβλητικούς χαρακτηρισμούς για τον Έλληνα Πρωθυπουργό, ενώ στα τουρκικά ΜΜΕ πλήθαιναν οι αναφορές για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις με τις οποίες η Τουρκία θα καταλάμβανε ελληνικά νησιά. Πολλοί αναλυτές στην Ελλάδα και το εξωτερικό θεωρούσαν πλέον ότι ένα θερμό επεισόδιο στο Αιγαίο, όπως ακόμη και μια πολεμική σύγκρουση, δεν θα μπορούσαν πλέον να αποκλειστούν.
Ώσπου συνέβη ο καταστροφικός διπλός σεισμός της 6ης Φεβρουαρίου στην Τουρκία και το κλίμα άλλαξε άρδην, με αποκορύφωμα τον εναγκαλισμό του Νίκου Δένδια με τον Μεβλούτ Τσαβούσογλου στο αεροδρόμιο των Αδάνων στις 12 Φεβρουαρίου, οι κοινές δηλώσεις για την ανάγκη βελτίωσης των διμερών σχέσεων, “όχι μόνο με αφορμή φυσικές καταστροφές”, η δήλωση του Τούρκου Υπουργού Εξωτερικών για “νέα σελίδα” στις ελληνοτουρκικές σχέσεις και η ενθουσιώδης υποδοχή των Ελλήνων διασωστών από την τουρκική κοινή γνώμη και τα τουρκικά ΜΜΕ.
Στην πραγματικότητα βέβαια οι προσπάθειες αποκλιμάκωσης στις σχέσεις Αθήνας-Άγκυρας είχαν ήδη ξεκινήσει εδώ και δύο τουλάχιστον μήνες, όταν με διαμεσολάβηση της γερμανικής κυβέρνησης πραγματοποιήθηκε στις 16 Δεκεμβρίου στις Βρυξέλλες συνάντηση της διπλωματικής συμβούλου του Έλληνα Πρωθυπουργού Άννα-Μαρίας Μπούρα με τον σύμβουλο του Τούρκου Προέδρου Ιμπραήμ Κάλιν, όπου τέθηκε στο τραπέζι ένα πλαίσιο βάσει του οποίου θα μπορούσε να επανεκκινηθεί ο ελληνοτουρκικός διάλογος.
Τα τρια θετικά αποτελέσματα της διπλωματίας των σεισμών και η σκληρή πραγματικότητα
Η αποκλιμάκωση της επιθετικής στάσης της Άγκυρας αποτελεί προφανέστατα μια ιδιαίτερα θετική εξέλιξη και όπως ήταν φυσικό προκάλεσε μια σχετική ανακούφιση και στην Αθήνα αλλά και στην Ουάσιγκτον, το Βερολίνο, το Παρίσι και τις Βρυξέλλες, καθώς η πιθανότητα ελληνοτουρκικής σύγκρουσης δεν ήταν πλέον αμελητέα, είτε ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία, είτε ακόμη και από ένα ατύχημα λόγω της διακοπής της απευθείας γραμμής επικοινωνίας ανάμεσα στην Αθήνα και την Άγκυρα. Η δε χρονική σύμπτωση των εκλογικών αναμετρήσεων στην Ελλάδα και την Τουρκία, με την Αθήνα να επιβαρύνεται και με την αναγκαστική συγκρότηση υπηρεσιακής κυβέρνησης μετά τις σχεδόν σίγουρα άκαρπες εκλογές της απλής αναλογικής, δημιουργούσαν ένα εκρηκτικό κοκτέιλ.
Πέρα όμως από το αίσθημα της ανακούφισης, κανείς δεν μπορεί να αιθεροβατεί ως προς τις πιθανότητες σύντομης εξομάλυνσης των ελληνοτουρκικών σχέσεων, καθώς οι διαφορές παραμένουν πολύ μεγάλες και το τουρκικό εθνικό δόγμα του αναθεωρητισμού δεν είναι δυνατόν να ακυρωθεί απλά επειδή η Ελλάδα επέδειξε μια συγκινητική αλληλεγγύη απέναντι στον τουρκικό λαό. Το ζήτημα της αιγιαλίτιδας ζώνης στο Αιγαίο και το casus belli, η αμφισβήτηση από την Τουρκία της κυριαρχίας δεκάδων ελληνικών νησιών, το δικαίωμα της Ελλάδας για νόμιμη άμυνα στα νησιά του Αιγαίου, το τουρκολιβυκό ψευτομνημόνιο, αλλά και τα σχέδια της Άγκυρας για διχοτόμηση της Κύπρου δεν είναι ζητήματα που μπορούν απλά να λυθούν με εναγκαλισμούς και θερμά λόγια αλληλεγγύης και ευγνωμοσύνης. Το τουρκικό βαθύ κράτος και το μεγαλύτερο μέρος της τουρκικής πολιτικής ηγεσίας έχει επενδύσει τεράστιους πόρους σε πολιτικό, στρατιωτικό και επικοινωνιακό επίπεδο για να χτίσει το δόγμα του αναθεωρητισμού και θα ήταν μια επικίνδυνη ψευδαίσθηση να θεωρήσει κανείς ότι όλα αυτά τα αφηγήματα μπορούν να ακυρωθούν με κάποιο είδους διπλωματικού βολονταρισμού.
Έχοντας όμως κανείς επίγνωση της σκληρής πραγματικότητας δεν μπορεί παρά να αναγνωρίσει ότι η νέα αυτή συγκυρία ανοίγει μια θετική προοπτική για την αναστροφή μιας τυφλής πορείας προς τη σύγκρουση, και ενδεχομένως, και υπό πολλές προϋποθέσεις, να τεθούν οι βάσεις για την εξομάλυνση. Οι σεισμοί και η διπλωματία που τους ακολούθησε απέδωσαν τρια απτά και θετικά αποτελέσματα:
- Έσπασε ο πάγος ανάμεσα στις δύο κυβερνήσεις και αποκαταστάθηκαν οι απευθείας δίαυλοι επικοινωνίας. Δεν είναι τυχαίο ότι για να πραγματοποιηθεί η συνάντηση της 16ης Δεκεμβρίου στις Βρυξέλλες ήταν αναγκαία η διαμεσολάβηση και παρουσία του Γενς Πλέτνερ, του τέως πρέσβη της Γερμανίας στην Αθήνα και νυν διπλωματικού συμβούλου του Γερμανού Καγκελάριου.
- Μειώθηκε εξαιρετικά σημαντικά, έως και μηδενίστηκε, η δυνατότητα και επιθυμία της Άγκυρας να προβεί σε επιθετική ενέργεια κατά της Ελλάδας για να δημιουργήσει τετελεσμένα στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο και να οδηγήσει την Αθήνα σε μια forcée διαπραγμάτευση εφ' όλης της ύλης.
- Καταρρακώθηκε στα μάτια της τουρκικής κοινής γνώμης η επιθετική προπαγάνδα της κυβέρνησης Ερντογάν για “τους κακούς Έλληνες” που επιβουλεύονται δήθεν το κακό της Τουρκίας. Το περίφημο σύνθημα “θα έρθουμε ξαφνικά ένα βράδυ” έγινε περίγελως ακόμη και από Τούρκους πολίτες που έγραφαν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ότι “τελικά ήρθαν οι Έλληνες ξαφνικά ένα βράδυ και έσωσαν ζωές”.
Η επόμενη μέρα
Όλες αυτές οι αναμφίβολα θετικές εξελίξεις θα πρέπει όμως να ακολουθηθούν από συγκεκριμένα βήματα, ώστε να μην ξαναφτάσουμε πάλι σε άλλη μια “νέα σελίδα”, η οποία όμως θα είναι αναπαραγωγή μιας γνωστής παλιάς. Είναι σαφές ότι στο δρόμο μιας κοινής προσέγγισης, η Τουρκία είναι αυτή που πρέπει να διανύσει το μεγαλύτερο κομμάτι. Και ναι, ας προχωρήσουμε στην εφαρμογή των περίφημων Μέτρων Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης, αλλά και η Άγκυρα θα πρέπει να δεσμευθεί αντίστοιχα στην εφαρμογή του Μνημονίου Παπούλια-Γιλμάζ. Παράλληλα μπορεί να γίνει επανεκκίνηση και των διερευνητικών επαφών και του πολιτικού διαλόγου, μέσα σε ένα καινούργιο πλαίσιο καλής θέλησης, το οποίο θα πρέπει να αποδεικνύεται καθημερινά και στην πράξη με την αποφυγή από την Άγκυρα των μαζικών παραβιάσεων του ελληνικού εναέριου χώρου στο Αιγαίο και τις υπερπτήσεις κατασκοπευτικών drones.
Πέρα πάντως από τις πραγματικές δυσκολίες και τη σκληρή πραγματικότητα, η θετική αυτή εξέλιξη που προκλήθηκε από τρομακτική φυσική καταστροφή με δεκάδες χιλιάδες νεκρούς και εκατομμύρια πληγέντες, μπορεί να αποτελέσει όχι μόνο μια “νέα σελίδα” αλλά και ένα “νέο κεφάλαιο” στις σχέσεις των δύο γειτονικών χωρών. Απαιτείται όμως ισχυρή πολιτική βούληση, ειλικρίνεια και ρεαλισμός.