Η τέχνη, ως μέσο έκφρασης και προβληματισμού, έχει συχνά βρεθεί στο στόχαστρο φανατικών κύκλων που θεωρούν ότι προσβάλλει τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις.
Στην Ελλάδα, παρατηρείται μια μακρά ιστορία συγκρούσεων ανάμεσα στην ελευθερία της καλλιτεχνικής δημιουργίας και την αντίδραση εκκλησιαστικών και παραθρησκευτικών ομάδων. Το iefimerida με αφορμή το βανδαλισμό των έργων τέχνης της Εθνικής Πινακοθήκης από τον βουλευτή της Νίκης θα επιχειρήσει μια αναδρομή στις σημαντικότερες στιγμές και στους πρωταγωνιστές αυτού που θα μπορούσε να ονομαστεί συνοπτικά ελληνικός σκοταδισμός.
Οι επιθέσεις κατά της τέχνης από φανατικούς εκκλησιαστικούς κύκλους δεν είναι απλώς μια σύγκρουση μεταξύ θρησκείας και καλλιτεχνικής ελευθερίας. Είναι μια μάχη για την προστασία των θεμελιωδών αξιών μιας δημοκρατικής κοινωνίας.
Η τέχνη που μπαίνει στο στόχαστρο των φανατικών δεν είναι απλώς ένα πεδίο σύγκρουσης αλλά και μια ευκαιρία για αναστοχασμό και διάλογο. Η υπεράσπιση της τέχνης σημαίνει επίσης υπεράσπιση των δημοκρατικών αξιών και της ελευθερίας της έκφρασης. Η ιστορία δείχνει ότι κάθε προσπάθεια καταστολής της τέχνης μπορεί τελικά να οδηγήσει σε μεγαλύτερη αναγνώριση και εκτίμηση των καλλιτεχνικών δημιουργιών.
Η ιστορία της τέχνης, ωστόσο, είναι γεμάτη από παραδείγματα όπου θρησκευτικοί κύκλοι αντέδρασαν εναντίον έργων που θεωρήθηκαν βλάσφημα ή προσβλητικά. Αυτές οι αντιδράσεις συχνά αντικατοπτρίζουν τις ευρύτερες πολιτισμικές και κοινωνικές εντάσεις της εποχής τους.
Ο αφορισμός της Πάπισσας Ιωάννας
Η ιστορία βέβαια ξεκινά απο πολύ παλιά με την πρώτη καταγεγγραμένη αντίδραση να αφορά τον αφορισμό του μεγάλου έλληνα συγγραφέα του 19ου αιώνα Εμμανουήλ Ροΐδη.
Ο αφορισμός του αποτελεί ακόμη και σήμερα ένα σημαντικό γεγονός στην ελληνική λογοτεχνία και ιστορία, που σχετίζεται άμεσα με την έκδοση του μυθιστορήματος "Πάπισσα Ιωάννα" το 1866.
Ο Εμμανουήλ Ροΐδης, ένας από τους πιο επιδραστικούς Έλληνες λογοτέχνες του 19ου αιώνα, αντλεί την έμπνευσή του από μια μεσαιωνική ιστορία που αφορά μια γυναίκα που κατάφερε να αναρριχηθεί στον Παπικό θρόνο μεταμφιεσμένη σε άντρα. Το έργο του, αν και επικεντρώνεται στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, περιλαμβάνει κριτική και στις πρακτικές της Ορθόδοξης Εκκλησίας, γεγονός που προκάλεσε την έντονη αντίδραση της Ελληνικής Εκκλησίας.
Η Ιερά Σύνοδος αντέδρασε με σφοδρότητα στην έκδοση της "Πάπισσας Ιωάννας", καταδικάζοντας το έργο ως "κακόηθες και βλάσφημον". Ο Ροΐδης αφορίστηκε και το έργο του απαγορεύτηκε, αν και τελικά η απαγόρευση δεν υλοποιήθηκε πλήρως.
Ο αφορισμός , ωστόσο, προκάλεσε σφοδρές αντιδράσεις στον Τύπο και στην κοινωνία. Ο Ροΐδης απάντησε αρχικά με χιούμορ μέσω των "Επιστολών ενός Αγρινιώτου", αλλά αργότερα εξέδωσε μια σοβαρή απάντηση με τίτλο "Ολίγαι λέξες εις απάντησιν της αφοριστικής εγκυκλίου της Συνόδου", όπου υπερασπίστηκε τη δουλειά του και τις απόψεις του.
Η ιστορία της "Πάπισσας Ιωάννας" συνέχισε να προκαλεί ενδιαφέρον και συζητήσεις, ενώ ο μύθος του αφορισμού ενίσχυσε την εικόνα του Ροΐδη ως ενός προοδευτικού συγγραφέα που αμφισβήτησε τις θρησκευτικές εξουσίες της εποχής του.
Σήμερα, ο αφορισμός του Ροΐδη θεωρείται ως ένα σύμβολο της σύγκρουσης μεταξύ της τέχνης και των θρησκευτικών θεσμών. Η "Πάπισσα Ιωάννα" παραμένει ένα από τα πιο σημαντικά έργα της ελληνικής λογοτεχνίας, ενώ η ιστορία του αφορισμού συνεχίζει να εμπνέει συζητήσεις σχετικά με την ελευθερία της έκφρασης και τη σχέση λογοτεχνίας και θρησκείας.
Ο Αυγουστίνος Καντιώτης και ο αφορισμός του Αγγελόπουλου
Ο Αυγουστίνος Καντιώτης, Μητροπολίτης Φλωρίνης, υπήρξε μια από τις πλέον αμφιλεγόμενες προσωπικότητες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Ελλάδα, γνωστός για τις έντονες αντιδράσεις του απέναντι σε καλλιτεχνικές δημιουργίες που θεωρούσε ότι έθιγαν την ηθική ή την πίστη. Οι επιθέσεις του σε καλλιτέχνες και έργα τέχνης έχουν μείνει στην ιστορία ως παραδείγματα θρησκευτικού φανατισμού.
Το 1990, ο Καντιώτης προκάλεσε διεθνή σάλο όταν αφόρισε τον σκηνοθέτη Θόδωρο Αγγελόπουλο και τους συντελεστές της ταινίας «Το μετέωρο βήμα του πελαργού». Η ταινία, που πραγματευόταν το δράμα της μεταναστευτικής κρίσης με φόντο την Ελλάδα και την Αλβανία, κρίθηκε από τον Μητροπολίτη ως «ανθελληνική» και «αντιχριστιανική». Ο Καντιώτης, αφού έλαβε το σενάριο από άτομο της παραγωγής, προχώρησε σε δημόσιες δηλώσεις και τελικά σε επίσημο αφορισμό των ηθοποιών Μαρτσέλο Μαστρογιάννι, Ζαν Μορό, της 14χρονης Δώρας Χρυσικού και όλων των συντελεστών της ταινίας. Μάλιστα υποστήριξε ότι ο αφορισμός ήταν πράξη «αγάπης» για να προστατευθεί η κοινωνία από πνευματική «γάγγραινα».
Η δράση του Καντιώτη δεν περιορίστηκε στον κινηματογράφο. Είχε επιτεθεί και στον εμβληματικό Έλληνα συγγραφέα Νίκο Καζαντζάκη, χαρακτηρίζοντάς τον «βρωμερό αντίχριστο», ενώ είχε προσπαθήσει να απαγορεύσει έργα του. Επιπλέον, μέσω οργανώσεων όπως ο «Σταυρός», κινητοποιούσε διαμαρτυρίες κατά καλλιτεχνών και πολιτιστικών εκδηλώσεων που θεωρούσε ότι προσβάλλουν την Εκκλησία ή την πατρίδα. Ανάμεσα στις ενέργειές του ήταν η προσπάθεια ματαίωσης καλλιστείων, καρναβαλιών και άλλων κοινωνικών εκδηλώσεων.
Οι επιθέσεις του Αυγουστίνου Καντιώτη στους καλλιτέχνες αντικατοπτρίζουν τη βαθιά συντηρητική του στάση απέναντι στην τέχνη και τη δημόσια ζωή. Για πολλούς, οι ενέργειές του αποτελούν δείγμα θρησκευτικού φονταμενταλισμού, ενώ άλλοι τον θεωρούν υπερασπιστή της ηθικής τάξης. Παρά τις αντιδράσεις που προκάλεσε, οι ενέργειές του άφησαν ανεξίτηλο αποτύπωμα στη σχέση Εκκλησίας και πολιτισμού στην Ελλάδα.
Ελένη Λουκά η πνευματική επίγονος του Καντιώτη
Ο,τι και να πει κανείς για την Ελένη Λουκά είναι λίγο. Έγινε γνωστή για τις επιθετικές της παρεμβάσεις κατά καλλιτεχνών και δημόσιων προσώπων , τραβώντας έτσι το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης.Η Λουκά έχει επιτεθεί δημόσια σε διάφορους καλλιτέχνες, εκφράζοντας έντονα τις απόψεις της για το έργο τους και τη δημόσια εικόνα τους. Η θρυλικότερη όμως περίπτωησ παραμένει η κόντρα της με τον Τζίμη Πανούση. Ποιος δεν θυμάται τις εμβληματικές της παρεμβάσεις μπροστά σε κάμερες και μικρόφωνα κατά την διάρκεια της εκδίκασης δικαστικών υποθέσεων πουα φορούσαν τον σατιρικό καλλιτέχνη.
Ο Πανούσης και η διαχρονική «αγάπη» του για την εκκλησία
Ο αγαπημένος όμως της εθνικής αμς ιεροεξετάστριας Τζίμης Πανούσης παραμένει ακόμη και σήμερα , αρκετά χρόνια μετά τον θανατό του, το πρόσωπο που συγκέντρωσε τις περισσότερες αντιδράσεις απο εκκλησιαστικούς κύκλους για το καλλιτεχνικό του έργο.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα η παράσταση του Τζίμη Πανούση το 2006 στην Θεσσαλονίκη. Ο σατιρικός καλλιτέχνης παρουσιάζονταν στην αφίσα της παράστασης ως παπάς, με φωτοστέφανο, έχοντας στο λαιμό εικόνα με την Παναγία με τη μορφή κότας να κρατάει αντί τον Ιησού ένα αυγό και τον Χριστό με οπλοπολυβόλο στον ώμο αντί για τον σταυρό. Το γεγονός είχε καταδικάσει πρώτος ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, ενώ μέλη παραεκκλησιαστικών οργανώσεων πραγματοποίησαν έντονες διαμαρτυρίες έξω από το νυχτερινό κέντρο που εμφανίζονταν ο Τζίμης Πανούσης.
Η αφίσα εξόργισε τα μέλη παραθρησκευτικών οργανώσεων , που συγκεντρώθηκαν έξω από το νυχτερινό κέντρο φωνάζοντας συνθήματα και εξαπολύοντας ύβρεις εναντίον του καλλιτέχνη. «Αν είναι κάτι που ειρωνεύεται τα ιερά και τα όσια της φυλής μας και τις εθνικές επετείους, αυτό πράγματι, είναι καταδικαστέο» δήλωσε ερωτηθείς σχετικά ο Αρχιεπίσκοπος, ενώ ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Άνθιμος υποστήριξε ότι «όταν η Εκκλησία υβρίζεται, οι πιστοί αντιδρούν και μάλιστα μπορεί να αντιδράσουν και πολύ σκληρά».
Ο Πανούσης είχε δεχθεί και παλαιότερα έντονη κριτική για την ανατρεπτική φωτογράφηση του ως Παναγία που κρατά ένα μωρό στην αγκαλιά τυλιγμένο με Αμερικανική σημαία, ενώ η αφίσα που έφερε την Ελληνική σημαία με το σφυροδρέπανο, τον οδήγησε στις αίθουσες του δικαστηρίου. Ο τότε Νομάρχης Θεσσαλονίκης Παναγιώτης Ψωμιάδης ερωτηθείς σχετικά με το θέμα είχε πει ότι «σε μία Δημοκρατία τα πάντα είναι επιτρεπτά, μέχρι όμως το σημείο εκείνο που δε θα προσβάλλεις την προσωπικότητα του άλλου και ιδιαίτερα να ξεπερνάς τα όρια της προσβολής των ιερών και όσιων της φυλής μας», ενώ ο ανεξάρτητος βουλευτής Θεσσαλονίκης Στέλιος Παπαθεμελής είχε υποστηρίξει ότι «δεν πρόκειται για τέχνη, αλλά για γελοιότητα. Η υπόθεση είναι ανάξια σχολιασμού».
Όταν ενόχλησε μέχρι και ο Γαβράς
Ήταν Ιούλιος του 2009 όταν ένα μικρό βίντεο animation που έφερε την υπογραφή του Κώστα Γαβρά και προβάλλονταν στο Νέο Μουσείο Ακρόπολης, με θέμα το χρονικό των καταστροφών του Παρθενώνα λογοκρίθηκε γιατί απεικονίζονταν μαύρες φιγούρες- τις οποίες η Ιερά Σύνοδος εξέλαβε ως «ρασοφόρους ορθόδοξους ιερείς»- να καταστρέφουν τον γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα. μ ετον ίδιο να δηλώνει τότε
«Απαιτώ η ταινία να προβάλλεται ολοκληρωμένη. Δεν επιθυμώ να ασκήσω αγωγή εναντίον του Μουσείου της Ακρόπολης προσφεύγοντας σε ένα γαλλικό ή σε ένα ελληνικό δικαστήριο καταφέρνοντας έτσι- άθελα και με μεγάλη μου θλίψη- ένα διεθνούς εμβέλειας πλήγμα στη φήμη της Ελλάδας».
Corpus Christi
Ιούνιος 2012
Η θεατρική ομάδα Artisan είχε ανεβάσει το αιρετικό έργο του Τέρενς ΜακΝάλι, σε μετάφραση της ηθοποιού Βάσιας Παναγοπούλου και σκηνοθεσία του Λαέρτη Βασιλείου. Όμως την επόμενη κιόλας μέρα η επίσημη Εκκλησία έκανε λόγο για ένα «βλάσφημο θεατρικό έργο που δυσφημεί το πρόσωπο του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού». Έξω από το θέατρο Χυτήριο, όπου παρουσιαζόταν η παράσταση, δημιουργήθηκε ένταση που συνοδεύτηκε από εκδηλώσεις βίας, επεισόδια και προσαγωγές. Τελικά, το συγκεκριμένο θεατρικό έργο έριξε αυλαία ύστερα από απόφαση των συντελεστών και στην ανακοίνωσή της η Βάσια Παναγοπούλουεπισήμανε: «Οι παραστάσεις του Corpus Christi στο θέατρο Χυτήριο ολοκληρώνονται. Δεν ήταν πρόθεσή μας ούτε να προκαλέσουμε το "θρησκευτικό συναίσθημα" ούτε να δημιουργήσουμε εντάσεις και πολύ περισσότερο να ζήσουμε εικόνες αστυνομοκρατούμενουχώρου θεάτρου. Λυπούμαστε που άθελά μας άνθρωποι ξυλοκοπήθηκαν, προπηλακίστηκαν, απαξιώθηκαν».
Η ισορροπία του Nash
Ιανουάριος 2016
Τον Ιανουάριο του 2016 η θεατρική παράσταση του Εθνικού Θεάτρου «Η ισορροπία του Nash» ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων, επειδή σ' αυτήν συμπεριλαμβάνονταν κείμενα από το βιβλίο του Σάββα Ξηρού «Η μέρα εκείνη – 1.560 ώρες στην εντατική – Μια μαρτυρία για το δικό μας Γκουαντάναμο», με αποτέλεσμα να υπάρξει έντονη δυσαρέσκεια από τους συγγενείς των θυμάτων της 17 Νοέμβρη. Σε ανακοίνωσή του το Εθνικό Θέατρο είχε υποστηρίξει ότι: «Η παράσταση Ισορροπία του Nash που παίζεται στην Πειραματική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου ξέφυγε από τον καλλιτεχνικό της στόχο και μοιάζει, χωρίς να το επιδιώκει, να εξαντλεί τις αντοχές μιας κοινωνίας. Έγινε αντικείμενο πολιτικής εκμετάλλευσης σε μια δύσκολη συγκυρία και παρερμηνεύτηκε η ιδεολογική της πρόθεση. Δέχτηκε τη σκληρή και απολύτως δογματική κριτική ανθρώπων που, ως επί το πλείστον, δεν την έχουν παρακολουθήσει. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, θεωρούμε ότι η συνέχιση της παράστασης θα καλλιεργήσει τη στρεβλή εντύπωση ότι το Εθνικό Θέατρο, αντί να προβάλλει τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία και τον γόνιμο προβληματισμό, στηρίζει εγκληματίες για πάντα καταδικασμένους στη συνείδηση του ελληνικού λαού».
Γέροντας Παστίτσιος
Μάρτιος 2017
Ο "Γέροντας Παστίτσιος" είναι μια διαδικτυακή σατιρική περσόνα που δημιουργήθηκε από τον Φίλιππο Λοΐζο και εμφανίστηκε ως χιουμοριστική σελίδα στο Facebook. Η περσόνα αυτή σατίριζε τη θρησκευτική ευλάβεια και τις υπερβολές γύρω από τον Άγιο Παΐσιο, έναν δημοφιλή μοναχό του Αγίου Όρους. Η σελίδα προκάλεσε έντονες αντιδράσεις, τόσο από το κοινό όσο και από πολιτικούς και θρησκευτικούς παράγοντες. Η σελίδα του Γέροντα Παστίτσιου έγινε αντικείμενο δημόσιων αντιδράσεων όταν ο βουλευτής της Χρυσής Αυγής, Χρήστος Παππάς, έκανε ερώτηση στη Βουλή σχετικά με την "υβριστική" φύση της σελίδας. Ηπαρέμβαση αυτή οδήγησε στη σύλληψη του Λοΐζου το2012 με την κατηγορία της βλασφημίας, προκαλώντας αντιδράσεις για την ποινικοποίηση της ελευθερίας τουλόγου. Ο Λοΐζος καταδικάστηκε σε 10 μήνες φυλάκισης με αναστολή για εξύβριση θρησκεύματος, μιααπόφαση που προκάλεσε σφοδρές κριτικές και θεωρήθηκε περιορισμός της ελευθερίας τηςέκφρασης.
Η υπόθεση του Γέροντα Παστίτσιου ανέδειξε τη διαμάχη γύρω από τη θρησκευτική ελευθερία και τηνελευθερία του λόγου στην Ελλάδα. Πολλοί υποστήριξαν ότι η σάτιρα του Λοΐζου είχε σκοπό να αναδείξει την υποκρισία γύρω από τη θρησκεία και τις εμπορικές πρακτικές που συνδέονται με τιςθρησκευτικές προσωπικότητες. Ο Λοΐζος δήλωσε ότιδεν επιδίωκε να χλευάσει τον Άγιο Παΐσιο, αλλά να καυτηριάσει την παραμόρφωση των διδαχών του απότρίτους.
Το 2017, ο Γέροντας Παστίτσιος απαλλάχθηκε από τις κατηγορίες σε δεύτερο βαθμό από την κατηγορία της «καθύβρισης θρησκεύματος» και από την πρωτοφανή αυτή επιχείρηση ποινικοποίησης της σάτιρας που προκάλεσε πλήθος αντιδράσεων από διεθνείς και ελληνικές οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ξεσήκωσε μεγάλο κύμα συμπαράστασης προς τον διωκόμενο.
Στην πραγματικότητα η δίκη δεν έγινε ποτέ. Το δικαστήριο δεν μπήκε στην ουσία της υπόθεσης, κρίνοντας ότι έχει παραγραφεί διότι εμπίπτει στις διατάξεις του πρόσφατου νόμου 4411/2016 και του άρθρου 8 που προβλέπει την υφ’ όρων παραγραφή του αξιόποινου πταισμάτων και πλημμελημάτων που έχουν τελεστεί μέχρι και τις 31/3/2016. Εστω κι έτσι λοιπόν η ποινική δίωξη σε βάρος του Φίλιππου Λοΐζου έπαυσε οριστικά και η υπόθεση έκλεισε.
Άγαλμα PHYLAX
Ιανουάριος 2018
Ο Phylax, το κόκκινο γλυπτό που δημιουργήθηκε από τον καλλιτέχνη Κωστή Γεωργίου, έχει προκαλέσει έντονες αντιδράσεις από την τοποθέτησή του στην είσοδο του Παλαιού Φαλήρου το 2017. Το έργο, που συμβολίζει τον φύλακα άγγελο, έχει χαρακτηριστεί από κάποιους ως «έκπτωτος άγγελος» ή ακόμα και «διάβολος», γεγονός που έχει οδηγήσει σε μια ευρεία δημόσια συζήτηση γύρω από την τέχνη, τη θρησκεία και την κοινωνική αντίληψη.
Από την αρχή της παρουσίας του, ο Phylax έχει γίνει στόχος βανδαλισμών, με το γλυπτό να υποστεί επιθέσεις με μπογιά και άλλες μορφές καταστροφής. Οι αντιδράσεις αυτές προήλθαν κυρίως από πολίτες που τον θεωρούν προσβολή των χριστιανικών ηθών και συνδέουν το έργο με στοιχεία σατανισμού. Ο καλλιτέχνης έχει δηλώσει ότι το γλυπτό δεν σχετίζεται με οποιαδήποτε θρησκευτικά σύμβολα και ότι οι επιθέσεις κατά του έργου αποκαλύπτουν «ύποπτους σκοπούς».Αντίθετα, ο δήμαρχος Παλαιού Φαλήρου, Διονύσης Χατζηδάκης, έχει υπερασπιστεί το έργο, χαρακτηρίζοντάς το ως «ό,τι καλύτερο υπάρχει στο Παλαιό Φάληρο». Ο ίδιος σημειώνει ότι η τέχνη ερμηνεύεται διαφορετικά ανάλογα με τις γνώσεις και τις πεποιθήσεις του καθενός. Η δημόσια στήριξη για τον Phylax είναι επίσης εμφανής, με κάποιους να ζητούν την παραμονή του στο χώρο και να εκφράζουν την ανάγκη για ανοιχτό διάλογο γύρω από την τέχνη.
To ;ergo απομακρύνθηκε κακήν κακώς από το Τροκαντερό του Π. Φαλήρου το άγαλμα PHYLAX του Κωστή Γεωργίου. Μετά από σωρεία αντιδράσεων από τους γνωστούς «θεοσεβούμενους» που το χαρακτήρισαν ως σατανικό, ένα βράδυ του Γενάρη του 2018, ομάδα ατόμων (αποτελούμενη από 10-15 άτομα) έφθασαν στο σημείο με δύο οχήματα (εκ των οποίων το ένα φορτηγό). Αφού αποβιβάστηκαν, έδεσαν το γλυπτό με σκοινιά και το κατεδάφισαν. Ιδιοκτήτης καντίνας, που βρίσκεται σε κοντινή απόσταση, εξέφρασε τη διαμαρτυρία του για τις κινήσεις τους και δέχτηκε απειλές. «Αν ειδοποιήσεις την αστυνομία, θα σου κάψουμε την καντίνα» τον προειδοποίησαν.
Οι δράστες φορούσαν κουκούλες και τα οχήματα δεν έφεραν πινακίδες. Μόλις το γλυπτό έπεσε στο έδαφος, εξαφανίστηκαν. Από την πτώση προκλήθηκαν φθορές στο άγαλμα. Συνεργείο του Δήμου Π. Φαλήρου έσπευσε επί τόπου και το απομάκρυνε από το σημείο.
Για «μεσαιωνική αντίδραση» έκανε λόγο ο δημιουργός του γλυπτού Κωστής Γεωργίου, επισημαίνοντας ότι «κάποιοι αποφασίζουν για κάτι που δεν τους αρέσει, στερώντας το από όλους τους άλλους».
«Αποφασίζουν τι πρέπει και τι δεν πρέπει να υπάρχει» πρόσθεσε σε δήλωσή του στην Athens Voice, επισημαίνοντας ότι πρόκειται για «τρομοκρατική ενέργεια».