Αρκετοί πολιτικοί ηγέτες ανά τον κόσμο, υιοθετώντας μια πολεμική ρητορική, μιλούν για τη διεξαγωγή ενός ακήρυκτου πολέμου από τον οποίο ελπίζουμε να βγούμε αν όχι αλώβητοι, τουλάχιστον νικητές.
Από την εγχώρια πολιτική σκηνή όπου επιστρατεύεται ακόμα και η εθνική μας υπερηφάνεια με τον Κυριάκο Μητσοτάκη να σημειώνει ότι «Οι Έλληνες θα βγούμε και πάλι νικητές!», μέχρι την Γαλλία και τον Εμανουέλ Μακρόν να προτρέπει σε γενική κινητοποίηση ενάντια σε έναν αόρατο εχθρό, μέχρι και τις ΗΠΑ και τον Τζο Μπάιντεν να διακηρύσσει ότι η μάχη με τον COVID-19 είναι υπεράνω πολιτικών χρωματισμών και σκοπιμοτήτων, σε κάθε γωνιά του πλανήτη όλα τα όπλα πέφτουν πάνω στο τραπέζι ώστε να κερδηθεί η μάχη ενάντια στον αμείλικτο ιό και να επανέλθει η ζωή στην «πρότερη κανονικότητά» της. Ποια είναι όμως τα πολιτικά διακυβεύματα που υποβόσκουν, ποια ιδεολογήματα συγκρούονται και πώς μπορεί να μοιάζει μια νικηφόρα έκβαση σε αυτή τη μάχη;
Οι Ευρωπαϊκοί θεσμοί και τα κράτη-μέλη προσπαθούν να περιορίσουν την εξάπλωση του ιού και τις συνυφασμένες οικονομικοκοινωνικές επιπτώσεις του υιοθετώντας δρακόντεια μέτρα ασφαλείας, από την απαγόρευση μεγάλων συναθροίσεων και άσκοπων μετακινήσεων μέχρι και την παρέμβαση με ενέσεις ρευστότητας και μέτρα δημοσιονομικής στήριξης στην καταρρέουσα για άλλη μια φορά οικονομία. Είναι όμως oι κρατικοί μηχανισμοί προετοιμασμένοι να πάρουν τα ηνία για τη διαχείριση αυτής της κρίσης και έχουν άραγε τα απαραίτητα εφόδια και τις υποδομές στήριξης; Στις περισσότερες χώρες της ΕΕ το κράτος πρόνοιας έχει αποδεκατιστεί και οι δημόσιες δαπάνες υγείας έχουν περικοπεί λόγω πολιτικών λιτότητας και μαζικών ιδιωτικοποιήσεων (να είναι καλά η EUPH-European Union of Private Hospitals). Χαρακτηριστικά, μόνο στη Βρετανία το δημόσιο σύστημα υγείας (NHS) έχει υποστεί περικοπές της τάξεως του ενός δισεκατομμυρίου λιρών τα τελευταία πέντε χρόνια. Και ενώ τα κράτη πρόνοιας εξαγγέλλουν μέτρα στήριξης για τους εργαζόμενους, εύλογα κανείς αναρωτιέται πώς θα μεριμνήσουμε για τις απολύσεις που δεν θα γραφτούν ποτέ στα κατάστιχα του κράτους, για αυτούς που εργάζονται ανασφάλιστοι ή σε επισφαλείς συνθήκες και άρα δεν δικαιούνται να διεκδικήσουν επιδόματα, καθώς και για το κλείσιμο μικροεπιχειρήσεων που θα δεχτούν το τελειωτικό χτύπημα μετά από μια δεκαετία συνεχόμενων κλυδωνισμών λόγω της οικονομικής ύφεσης;
Την ίδια στιγμή, πολλά από τα υψηλόβαθμα στελέχη εταιρειών-κολοσσών αντιμετωπίζουν με ελαφρότητα την εξάπλωση του ιού, διαλαλώντας ότι ο φόβος είναι υπερβολικός (βλέπε Elon Musk) και παροτρύνοντας τους εργαζόμενούς τους να παραμείνουν παραγωγικοί (βλέπε Tim Draper), είτε με την εγκληματική προτροπή να συνεχίσουν να συρρέουν στα γραφεία, είτε με τη «συνεχή διαχείριση» που υποθάλπεται σε συνθήκες εξ αποστάσεως εργασίας. «Business as usual», το κέρδος πάνω από την ανθρώπινη ζωή, και παραγωγικότητα με κάθε κόστος ακόμα και μέσα σε αυτές τις ψυχοφθόρες συνθήκες που βιώνουμε. Μεγάλες εταιρείες ετοιμάζονται να ζητήσουν δυσθεώρητα πακέτα οικονομικής στήριξης (bailouts) με προεξέχουσες τις αυτοκινητοβιομηχανίες, τη βιομηχανία κρουαζιέρας και τις αεροπορικές εταιρείες. Χαρακτηριστικά, η Boeing ζητά 60 δισεκατομμύρια δολάρια στήριξης από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση των ΗΠΑ, υπό τη μορφή εγγυήσεων δανείων για την αεροναυπηγική βιομηχανία. Στο ίδιο έργο πάλι θεατές, μόλις μια δεκαετία μετά το κραχ του 2008, θα δούμε χρήματα φορολογούμενων να διοχετεύονται σε πολυεθνικές εταιρείες που κρίνονται «πολύ μεγάλες για να πτωχεύσουν». Παράλληλα, οι μεγάλες φαρμακοβιομηχανίες έχουν ήδη ακροβολιστεί, εποφθαλμιώντας τις έρευνες για τα νέα εμβόλια, το «άγιο δισκοπότηρο», μια ακόμα ευκαιρία δηλαδή για κερδοσκοπία και καιροσκοπισμό.
Ακόμα και στην προτροπή «μένουμε σπίτι» μπορεί κανείς να διακρίνει έναν υποβόσκοντα ιδεολογικό χρωματισμό. Εμείς οι πολίτες καλούμαστε να επιστρατεύσουμε τα αντανακλαστικά της πειθαρχίας και της ψυχραιμίας ώστε να προστατεύσουμε τις ευπαθείς ομάδες και να προτάξουμε την ατομική μας ευθύνη και συλλογική μας υπευθυνότητα ώστε να μην επιβαρύνουμε άσκοπα το σύστημα υγείας το οποίο θα υποστεί το μεγαλύτερο βάρος το επόμενο χρονικό διάστημα. Σύμφωνοι! Καθώς όμως καλούμαστε να αφυπνίσουμε την αλληλεγγύη μας από τη χειμερία νάρκη της, καλό είναι να αναρωτηθούμε και για τα όρια της. Είναι μια αλληλεγγύη που εξατμίζεται στα όρια του τσιφλικιού μας, του γείτονα, και της στενής μας κοινότητας, ή άραγε εκτείνεται και στα πιο ευάλωτα και εκτεθειμένα μέλη της κοινωνίας; Με ποιούς τρόπους θα μεριμνήσουμε για όσους δεν έχουν μια σκεπή πάνω από το κεφάλι τους; Διότι δεν είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς ότι σε μια εποχή γιγάντωσης των κοινωνικών ανισοτήτων και καλπάζουσας παγκόσμιας φτώχειας, θα είναι για ακόμη μια φορά οι πιο αδύναμοι της κοινωνίας- οι χρόνια νοσούντες, οι εγκλωβισμένοι σε κέντρα κράτησης προσφύγων και σε εμπόλεμες ζώνες, οι άστεγοι και οι διαμένοντες σε παραγκουπόλεις, όσοι δεν έχουν πρόσβαση σε βασικές εγκαταστάσεις υγιεινής, κλπ.-που θα επωμιστούν δυσανάλογα τις συνέπειες αυτής της πανδημίας.
Στην καρδιά αυτής της μάχης ενάντια στον COVID-19 δεν βρίσκεται τίποτα λιγότερο από μια (ακόμη) συστημική κρίση, μια κρίση του νεοφιλελεύθερου καπιταλιστικού μοντέλου ανάπτυξης. Ήδη υπάρχουν εκτεταμένες έρευνες που συνδέουν την ανθρώπινη αδηφάγα δραστηριότητα και την καταστροφή της βιοποικιλότητας του πλανήτη με τις συνθήκες ανάπτυξης και διασποράς νέων ιών, σαν τον COVID-19. Πολύ απλά, όταν εισβάλουμε σε τροπικά δάση, όταν διαταράσσουμε τα οικοσυστήματα, όταν επιβάλουμε την ανθρώπινη παρουσία σε παρθένα τοπία, όταν παγιδεύουμε άγρια ζώα, εκτιθέμεθα σε άγνωστους ιούς ενάντια στους οποίους το ανθρώπινο σώμα δεν έχει θωρακιστεί. Η ταχεία και άνευ ορίων αστικοποίηση και εκβιομηχάνιση, το εξαπλώμενο δίκτυο του παγκόσμιου εμπορίου και διαμετακόμισης, καθώς και η νοοτροπία της απομύζησης των φυσικών πόρων και του ορυκτού πλούτου, δεν μπορεί παρά να προλειαίνει το έδαφος για τέτοιου είδους πανδημίες. Και η παρούσα κρίση, ας ελπίσουμε να μην συνιστά ένα μόνο μικρό δείγμα των κλιματικών καταστροφών και των συνεπακόλουθων «πολέμων» που θα ανακύψουν στο εγγύς μέλλον. Δεν είναι τυχαίο πάντως ότι μέσα σε λίγες εβδομάδες περιορισμού της βιομηχανικής και ανθρώπινης δραστηριότητας ο πλανήτης άρχισε να αναπνέει ξανά. Ήδη παρατηρείται σημαντική μείωση στα παγκόσμια επίπεδα εκπομπής διοξειδίου του άνθρακα, ενώ δελφίνια και κύκνοι επέστρεψαν στα κανάλια της Βενετίας.
Με άλλα λόγια, κάθε άλλο παρά πολιτικά ουδέτερος είναι ο πόλεμος που διεξάγεται και όσοι έχουμε την πολυτέλεια να «καθόμαστε σπίτι» καλό είναι να αρχίσουμε να αναλογιζόμαστε μερικά καίρια ζητήματα στα οποία σύντομα θα κληθούμε να πάρουμε θέση. Θα επιτρέψουμε στους διεθνείς χρηματοπιστωτικούς θεσμούς και σε πολιτικά ανδρείκελα (τύπου Μπόρις Τζόνσον) να παίζουν κυνικά παιχνίδια (βλέπε στρατηγικές σαν την «ανοσία της αγγέλης») στις πλάτες της δημόσιας υγείας καθιστώντας την ένα ακόμα εμπορεύσιμο προϊόν ή θα μεριμνήσουμε για μακροπρόθεσμες επενδύσεις στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, για έρευνα και καινοτομία προς όφελος των πολιτών, καθώς και για τη διασφάλιση καθολικής πρόσβασης στα δημόσια συστήματα υγείας; Φανταζόμαστε ένα κράτος ως δεκανίκι διευθέτησης των αστοχιών της αγοράς ή ως ενεργό μηχανισμό αποσόβησης αντίστοιχων κρίσεων, εντεταλμένο με το χρέος να προστατεύει τόσο το περιβάλλον όσο και τα πιο αδύναμα τμήματα της κοινωνίας; Θα ενδώσουμε για ακόμη μια φορά σε οικονομικούς εκβιασμούς με σκοπό την στήριξη των ρυπογόνων βιομηχανιών που ευθύνονται εν μέρει για τις συνθήκες ευδοκίμησης εστιών μόλυνσης ή θα αδράξουμε την ευκαιρία για μετάβαση σε νέες φιλικές προς το περιβάλλον τεχνολογίες και για την κατάρτιση του εργατικού δυναμικού σε αυτές τις νέες τεχνολογίες; Θα συνεχίσουμε να περιχαρακωνόμαστε πίσω από προκατασκευασμένες κατηγοριοποιήσεις και πλασματικούς διαχωρισμούς (εθνικότητας, φυλής, θρησκείας, κλπ.) ή θα συνειδητοποιήσουμε μέσω αυτής της δύσκολης συγκυρίας την αλληλεξάρτησή μας και τους αναπόσπαστους δεσμούς που μας ενώνουν;
Τα πρώτα αισιόδοξα δείγματα μπορούν να φανούν ήδη στα δίκτυα αλληλοϋποστήριξης, αλληλοβοήθειας και αυτοοργάνωσης που έχουν αρχίσει να ξεπηδούν στις γειτονιές, στην επίταξη ιδιωτικών κλινικών, εγκαταστάσεων και ιατροφαρμακευτικού υλικού (δες Ισπανία) και στις διεκδικήσεις αυτών που βρίσκονται στο περιθώριο της εργασιακής νομιμότητας οι οποίοι απαιτούν «κλείστε τα πάντα, αποζημιώστε τον καθένα και την καθεμιά!». Επίσης, στα τραγούδια αλληλεγγύης που έχουν αρχίσει να πλημμυρίζουν τα μπαλκόνια αλλά και στην ανιδιοτέλεια που δείχνουν όσοι βρίσκονται καθημερινά στις επάλξεις (γιατροί, νοσοκόμοι, επιστήμονες, φαρμακοποιοί, υπάλληλοι σούπερ μάρκετ, κλπ.) οι οποίοι επιτελούν το καθήκον τους αθόρυβα, ακούραστα, και αγόγγυστα. Και ποιος ξέρει, μπορεί μέσα σε αυτές τις σπασμωδικές απόπειρες ανάκτησης των υποδομών υγείας και ανάνηψης του κρατικού μηχανισμού, καθώς και μέσα στις άτυπες μα πολύ χειροπιαστές πρωτοβουλίες της κοινωνίας των πολιτών να υπάρχουν ήδη τα ψήγματα μιας νέας κοινωνικής πραγματικότητας που μπορεί να ξεμυτίσει από την παρούσα ζοφερή συνθήκη. Ίσως, και για να θυμηθούμε τον πάντα επίκαιρο Κορνήλιο Καστοριάδη, να έφθασε η στιγμή να φανταστούμε, να δημιουργήσουμε και να επανοικειοποιηθούμε τους θεσμούς μας, να αναμορφώσουμε ριζικά τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές πολιτικές μας, αλλά και να διεκδικήσουμε συλλογικά ένα πιο διευρυμένο ρόλο για το κράτος πρόνοιας. Αυτό θα συνιστά έναν κερδισμένο πόλεμο.
Ο Κωνσταντίνος Γ. Πίττας είναι αρχιτέκτονας και υποψήφιος διδάκτορας πολιτικής φιλοσοφίας και αισθητικής στο πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ.