Ο Αναπληρωτής Καθηγητής του ΕΜΠ, Χάρης Δούκας, ρίχνει φως στα γεωπολιτικά και κερδοσκοπικά παιχνίδια με το φυσικό αέριο και το ρεύμα.
Παράλληλα, διαλύει τους μύθους για το πώς και το γιατί η Ισπανία και η Πορτογαλία χαρακτηρίζονται «ειδική περίπτωση».
«Μουδιασμένοι» είναι ακόμα οι καταναλωτές διαπιστώνοντας ότι απέναντι σε ένα κοινό «καυτό» ευρωπαϊκό πρόβλημα, όπως η ενεργειακή κρίση, το χάσμα Βορρά- Νότου απομακρύνει το ενδεχόμενο ριζικών παρεμβάσεων.
Μιλώντας στο iefimerida, ο Αν. Καθηγητής του ΕΜΠ, Χάρης Δούκας, φωτίζει το παρασκήνιο των όσων συζητήθηκαν πίσω από τις κλειστές πόρτες της τελευταίας Συνόδου Κορυφής και βάζει τα πράγματα στη θέση τους, αναφορικά με το ειδικό καθεστώς που πήραν Ισπανοί και Πορτογάλοι. Λίαν αποκαλυπτικός είναι, όμως και για τον κίνδυνο πρόσδεσης της Ευρώπης στο ενεργειακό άρμα των Αμερικανών, ενώ όσον αφορά στο μείζον θέμα των τιμών προμήθειας LNG, ο Χ. Δούκας υποστηρίζει ότι η Ελλάδα θα πρέπει να διεκδικήσει θέση στην ειδική Επιτροπή, η οποία επί της ουσίας θα «κλειδώσει» τις συμβάσεις, που θα σηματοδοτήσουν την απεξάρτηση από το ρωσικό φυσικό αέριο.
Όσον αφορά στη συζήτηση που γίνεται για τους λιγνίτες, ο Χ. Δούκας σημειώνει ότι πρέπει να παίξουν το ρόλο της κρίσιμης εφεδρείας στην παρούσα φάση, αλλά υπό κανονικές συνθήκες δεν μπορούν να παίξουν ρόλο στη μείωση του ενεργειακού κόστους.
Διαπιστώνουμε ότι ενώ η ενεργειακή κρίση είναι κοινό πρόβλημα, οι Ευρωπαίοι ηγέτες σε μια ακόμα Σύνοδο δεν κατάφεραν να καταλήξουν σε μια συμφωνία για τα μείζονα. Ποια είναι αυτά τα σημεία που «χωρίζουν» Βορρά και Νότο;
Η ενεργειακή κρίση δεν είναι μόνο Ευρωπαϊκό πρόβλημα. Σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό έχει επηρεάσει και άλλες μεγάλες οικονομίες του πλανήτη όπως είναι της Κίνας, της Ιαπωνίας, ακόμα και των ΗΠΑ. Στην Ευρώπη, όμως, τη βιώνουμε πάρα πολύ έντονα. Και ο λόγος είναι η πολύ μεγάλη μας μονομερής εξάρτηση από το ρωσικό φυσικό αέριο (η Ευρωπαϊκή Ένωση εισήγαγε το 2021 το 45,5% των αναγκών σε φυσικό αέριο από τη Ρωσία).
Πράγματι, ούτε στο τελευταίο συμβούλιο υπήρξε μία γενναία απόφαση ελέγχου των ενεργειακών αγορών. Το παλιό χάσμα Βορρά και Νότου, όπως το γνωρίσαμε στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, ζωντάνεψε ξανά. Το νέο σημείο διαφωνίας είναι αν πρέπει να επέμβουν στον τρόπο λειτουργίας των αγορών φυσικού αερίου και ηλεκτρισμού ή όχι. Πολλές κυβερνήσεις χωρών της ΕΕ, κυρίως του νότου, αλλά και οι βιομηχανίες παραγωγής και προμήθειας ηλεκτρισμού, θέλουν να μπει ένα πλαφόν στις τιμές το φυσικού αερίου που διαπραγματεύεται στο ολλανδικό χρηματιστήριο TTF, και το οποίο καθορίζει τις τιμές σχεδόν για όλη την Ευρώπη. Ο λόγος είναι τα ακραία παιχνίδια κερδοσκοπίας και γεωπολιτικής ισχύος, που εκτοξεύουν τις τιμές ενέργειας και συμπαρασύρουν προς τα πάνω μία σειρά από ενεργοβόρες υπηρεσίες και προϊόντα. Οι βόρειες χώρες όμως, όπως η Γερμανία, η Ολλανδία και η Φινλανδία δεν συμφωνούν. Φοβούνται ότι μια τέτοια επέμβαση, έστω και προσωρινή, θα αποτρέψει κάποιες διεθνείς εταιρείες να πωλήσουν φορτία υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG) στην Ευρώπη. Κι έτσι θα έχουμε πρόβλημα εφοδιασμού. Το επιχείρημά τους είναι πως αφού δεν έχει μπει πλαφόν σε Κίνα, Ιαπωνία και Νότια Κορέα, υπάρχει ο κίνδυνος να καταλήγουν τα φορτία LNG εκεί και όχι στην Ευρώπη.
Είναι μία δικαιολογημένη φοβία; Νομίζω πως όχι. Το 75% της παγκόσμιας αγοράς φυσικού αερίου μέσω αγωγών είναι η ευρωπαϊκή αγορά. Συνεπώς, έχει τη δύναμη να οδηγήσει η Ευρώπη τις τιμές προς τα κάτω, μέσω ενός πλαφόν, αξιοποιώντας την τεράστια αγοραστική της δύναμη, για να προστατευτεί ο καταναλωτής.
Πολύς λόγος γίνεται για την ειδική αντιμετώπιση που είχαν Ισπανία- Πορτογαλία. Σε τι συνίσταται αυτή η διαφοροποίηση και τι σημαίνει πρακτικά για αυτές τις δύο χώρες;
Η ειδική αντιμετώπιση δόθηκε λόγω της πολύ χαμηλής ηλεκτρικής διασυνδεσιμότητας της Ιβηρικής χερσονήσου με την υπόλοιπη Ευρώπη και την ταυτόχρονη πολύ υψηλή συμμετοχή των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας στην παραγωγή ηλεκτρισμού (στην Πορτογαλία ξεπερνά το 60%). Αυτά τα δύο στοιχεία αξιοποίησαν οι χώρες της Ιβηρικής στην πρόσφατη Σύνοδο Κορυφής, εξασφαλίζοντας την δυνατότητα κατ’ εξαίρεση να εφαρμόσουν έκτακτα εθνικά μέτρα στη λειτουργία των αγορών ηλεκτρισμού, για την προστασία των καταναλωτών, αποκλίνοντας για μερικούς μήνες από το Ευρωπαϊκό target model. Ποια θα είναι αυτά ακριβώς θα τα δούμε να ξεδιπλώνονται το αμέσως επόμενο διάστημα. Επειδή όμως αυτές οι χώρες δεν ελέγχουν την Ευρωπαϊκή τιμή φυσικού αερίου, αυτό που σίγουρα θα κάνουν είναι να βάλουν ένα πλαφόν στην τιμή φυσικού αερίου που θα αναγνωρίζεται ως κόστος παραγωγής για τις μονάδες ηλεκτρισμού, ώστε να μειώσουν την τιμή ηλεκτρισμού που θα σχηματίζεται τοπικά στην Ιβηρική χερσόνησο.
Τελικά υπάρχει ή δεν υπάρχει κερδοσκοπία με τις τιμές του φυσικού αερίου και του ηλεκτρικού ρεύματος; Κι αν υπάρχει γιατί δεν αποφασίζουν οι Ευρωπαίοι ως έκτακτο μέτρο την επιβολή ενός πλαφόν;
Οι τιμές φυσικού αερίου είναι σε παράλογα υψηλά επίπεδα. Τα κόστη παραγωγής και μεταφοράς του αερίου αλλά και το ισοζύγιο προσφοράς και ζήτησης δεν δικαιολογούν σε καμία περίπτωση τιμές στα 100 και πόσο μάλλον στα 200 και στα 250 Ευρώ/MWh. Προφανώς υπάρχουν και δομικές στρεβλώσεις μέσα στην αύξηση τους, που είδαμε από το καλοκαίρι του 2021 και μετά. Αλλά η κερδοσκοπική / γεωπολιτική συνιστώσα είναι η μεγαλύτερη. Ελπίζουμε ότι, τον Μάιο που η Επιτροπή θα παρουσιάσει τη νέα της έκθεση, οι ηγέτες της ΕΕ θα αποφασίσουν για την επιβολή πλαφόν στις τιμές φυσικού αερίου.
Συμφωνείτε με την άποψη ότι η Ευρώπη «τρέχει» να απεξαρτηθεί ενεργειακά από τη Ρωσία, αλλά με τρόπο που την οδηγεί- έστω βραχυπρόθεσμα- σε εξάρτηση από τις ΗΠΑ; Συμφέρει την Ευρώπη η εξάρτηση από το αμερικανικό LNG; Πόσο πιο ακριβό είναι τώρα και πόσο πιο ακριβό μπορεί να γίνει, όταν θα «λείψει» από την αγορά το ρωσικό αέριο;
Οι ΗΠΑ προορίζεται να αντικαταστήσουν κοντά στο 1/3 του ρωσικού φυσικού αερίου. Που είναι σημαντική ποσότητα, καθώς θα αποσυμφορήσει άμεσα την πολύ μεγάλη εξάρτηση της Ευρώπης από το ρωσικό φυσικό αέριο. Είναι όμως λάθος να πάμε σε μεγαλύτερο ποσοστό και να δημιουργήσουμε νέο «κλείδωμα» της Ευρώπης, αυτή τη φορά με το αμερικανικό LNG. Τα υπόλοιπα 2/3 λοιπόν θα πρέπει να τα βρουν οι Ευρωπαϊκές χώρες από άλλες χώρες παραγωγούς. Και το σημαντικότερο είναι ότι η Ευρώπη θα πρέπει να επιταχύνει συνολικά τη μείωση του φυσικού αερίου στο ενεργειακό μίγμα. Λιγότερο φυσικό αέριο σημαίνει πιο εύκολη εύρεση των απαραίτητων ποσοτήτων από τη διεθνή αγορά άρα και μικρότερη εξάρτηση.
Η σύγκριση του κόστους του LNG σε σχέση με το αέριο που μας έρχεται από τους αγωγούς έχει να κάνει με τη σχέση προσφοράς και ζήτησης. Το LNG, για παράδειγμα, ήταν φθηνότερο σε περιόδους μειωμένης ζήτησης, όπως στην χρηματοπιστωτική κρίση και στην πανδημία, ενώ σε κανονικές συνθήκες το αέριο από αγωγούς είναι συνήθως σημαντικά φθηνότερο.
Η απάντηση όμως για την περίπτωση της νέα διατλαντικής συμφωνίας είναι πως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και οι ΗΠΑ ανακοίνωσαν τη δημιουργία κοινής ομάδας δράσης (Task Force) για αυτόν το σκοπό. Στόχος της, μεταξύ άλλων, είναι να διαμορφώσει την κατάλληλη φόρμουλα τιμής των προμηθειών LNG στην ΕΕ. Συνεπώς, η ΕΕ μπορεί και πρέπει μέσα από αυτή την ομάδα δράσης να διασφαλίζει μία όσο το δυνατόν περισσότερο χαμηλή τιμή, καθώς και τη συνέπεια και τη σταθερότητα της σε βάθος χρόνου. Θα μπορούσε η Ελλάδα να διεκδικήσει να έχει εκπροσώπηση σε αυτή την Επιτροπή, καθώς ποσοστιαία στο μίγμα της αναπόφευκτα θα έχει ένα μεγάλο μερίδιο του αμερικάνικου LNG.
Γιατί απαγορεύεται στην Ευρώπη η σχιστολιθική εξόρυξη; Γιατί «θάφτηκε» από τους ίδιους τους Αμερικανούς ο East Med;
Το αμερικανικό φυσικό αέριο είναι σε μεγάλο ποσοστό σχιστολιθικό αέριο (φυσικό αέριο δηλαδή εγκλωβισμένο σε στρώματα σχιστόλιθου στο υπέδαφος). Τα σημαντικά περιβαλλοντικά προβλήματα που συνοδεύουν την εξόρυξη του προκύπτουν από το γεγονός πως χρησιμοποιούνται τεράστιες ποσότητες νερού με διάφορα χημικά, υπό τεράστια πίεση, δημιουργώντας σοβαρούς κινδύνους μόλυνσης των υδροφόρων στρωμάτων του υπεδάφους. Για αυτό και δεν επιτρέπεται η εξόρυξή του στην ΕΕ.
Όσον αφορά στην αλλαγή στάσης των Αμερικανών για τον East Med, νομίζω πως οι λόγοι έχουν να κάνουν με τη συνολική αλλαγή της γεωπολιτικής τους προσέγγισης στην περιοχή της Νοτιο-Ανατολικής Μεσογείου. Η ενίσχυση της «ενεργειακής διπλωματίας των καλωδίων», όπως αυτή που επιχειρείται με τη Αίγυπτο για παραγωγή καθαρής ηλεκτρικής ενέργειας, κερδίζει πλέον έδαφος έναντι της «ενεργειακής διπλωματικής των αγωγών». Πρόσφατα μάλιστα, η Υπουργός Ενέργειας, Εμπορίου και Βιομηχανίας της Κύπρου Νατάσα Πηλείδου ανέφερε πως η χρήση των ενεργειακών πόρων της Κύπρου μπορεί να γίνει με πάρα πολλούς τρόπους και δεν αποτελεί μονόδρομο ο EastMed. Μάλιστα, σε ερώτηση για τη δυνατότητα δημιουργίας σταθμού υγροποίησης φυσικού αερίου στην Κύπρο, η κα. Πηλείδου είπε ότι με τις επιβεβαιωμένες ποσότητες της Κύπρου αυτή τη στιγμή δεν είναι βιώσιμη επιλογή, αφού συνεπάγεται τεράστιο κόστος ενώ δεν είναι εφικτή η χρηματοδότηση από ευρωπαϊκές τράπεζες και την ΕΕ. Προσέθεσε επίσης ότι θα έπρεπε να γίνουν και πολύ σοβαρές περιβαλλοντικές μελέτες καθώς και μελέτες όσον αφορά τα ρίσκα που θα συνεπαγόταν ένας τέτοιος σταθμός. Σημείωσε τέλος την ύπαρξη παρόμοιων σταθμών σε γειτονικές χώρες, όπως η Αίγυπτος, οι οποίοι έχουν δυνατότητα να φιλοξενήσουν ποσότητες και από άλλες γειτονικές χώρες και με ευνοϊκούς όρους οι οποίοι ήδη συζητούνται.
Μήπως η Ευρώπη μπήκε στα «τυφλά» στην κούρσα της «πράσινης μετάβασης», έχοντας τόσα δομικά προβλήματα στην αγορά ενέργειας; Μπορούν οι λιγνίτες – έστω βραχυπρόθεσμα – να αποτελέσουν μέρος της λύσης και όχι του προβλήματος;
Εκ του αποτελέσματος φάνηκε πως δεν υπήρχε ξεκάθαρο σχέδιο για την «πράσινη μετάβαση» σε όλες τις χώρες. Υπήρξαν δηλαδή χώρες που αντί για απανθρακοποίηση, έκλειναν σταθμούς άνθρακα και άνοιγαν νέους σταθμούς ενός άλλου ορυκτού καυσίμου, του φυσικού αερίου.
Το ίδιο έγινε και στην Ελλάδα, όπου αντί να προχωρά η απολιγνιτιοποίηση «χέρι – χέρι» με την ανάπτυξη ανανεώσιμων πηγών, μαζί με τις απαραίτητες επενδύσεις σε δίκτυα και αποθήκευση, είχαμε ενίσχυση της «αεριοποίησης» του ενεργειακού συστήματος. Επιπλέον, δεν υπήρχε κοινωνικό σχέδιο για την ταυτόχρονη αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου των λιγνιτικών περιοχών. Για αυτό και ήταν βίαιη. Συνεπώς, ο τρόπος που επιχειρήθηκε η μετάβαση, καθώς και η ταχύτητά της ήταν λάθος.
Σε αυτή τη συγκυρία, που η τιμή του φυσικού αερίου είναι σε εξωφρενικά επίπεδα, ο λιγνίτης, ως εγχώριος πόρος, μπορεί και πρέπει να παίξει τον ρόλο της κρίσιμης εφεδρείας. Νομίζω πως σε όλα τα σχέδια έκτακτης ανάγκης βρίσκεται η πλήρης αξιοποίηση των εν ενεργεία σταθμών.
Σε κανονικές όμως συνθήκες, δεν νομίζω ότι μπορεί να παίξει ρόλο στην μείωση του κόστους ενέργειας. Η παραγωγή ηλεκτρισμού από λιγνίτη είχε καταστεί πολύ ακριβή εδώ και αρκετά χρόνια στην Ελλάδα. Με πολύ υψηλότερο κόστος από το αντίστοιχο κόστος ηλεκτροπαραγωγής από άνθρακα στη Γερμανία ή στην Πολωνία. Οφείλουμε επίσης να σημειώσουμε πως οι λιγνιτικές μονάδες της ΔΕΗ δεν μπορούν να «ανεβοκατεβάσουν» άμεσα ισχύ καλύπτοντας τη μεταβλητότητα προσφοράς – ζήτησης. Και βέβαια μην ξεχνάμε ότι οι λιγνιτικές μονάδες που λειτουργούν δεν τηρούν όλα τα νέα όρια εκπομπών ρύπων της ΕΕ. Για αυτό αναγκάζεται η κυβέρνηση να παρατείνει αυτές τις άδειες περιβαλλοντικών όρων για τους σταθμούς αυτούς διά νόμου.
Η λύση μακράς πνοής για τη μείωση του ενεργειακού κόστους της χώρας προκύπτει μέσα από την μεγάλη προώθηση των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ), με την ενίσχυση της διάχυσής τους στους πολίτες και στους αγρότες, καθώς και μέσα από την προώθηση της εξοικονόμησης ενέργειας.
Ποια είναι η βασικότερη στρέβλωση στην ελληνική αγορά ενέργειας, που τελικά επιβαρύνει επιχειρήσεις και νοικοκυριά;
Η βασική στρέβλωση σήμερα δημιουργείται από την σχεδόν αυτόματη μετακύλιση των χρηματιστηριακών διακυμάνσεων στα τιμολόγια ηλεκτρικής ενέργειας των καταναλωτών. Ακόμα και τα γεωπολιτικά και ακραία κερδοσκοπικά παιχνίδια στα χρηματιστήρια φυσικού αερίου και ειδικά στο Ολλανδικό TTF μεταφέρονται άμεσα στο κόστος ενέργειας στη χώρα μας.
Δεν υπάρχει διασπορά κινδύνου, καθώς η εμπορική διαπραγμάτευση της ενέργειας περνά εξολοκλήρου μέσα από το Χρηματιστήριο της επόμενης μέρας, και έτσι η ελληνική αγορά δεν έχει ούτε το βάθος, ούτε την αντιστάθμιση που έχουν άλλες χώρες. Πρέπει λοιπόν να λειτουργήσουν και στην Ελλάδα οι προθεσμιακές αγορές ηλεκτρισμού, με διμερή συμβόλαια που προσφέρουν σταθερότητα τιμών για ένα χρονικό διάστημα, όπως λειτουργούν οι προθεσμιακές αγορές σε Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Σκανδιναβία κλπ.