Αν κάποιος πάει κατευθείαν στα επιμέρους κεφάλαια της Ετήσιας Έκθεσης του ΟΟΣΑ για την Ελλάδα, χωρίς να κοιτάξει την ημερομηνία, θα νομίσει ότι διαβάζει διαπιστώσεις και συστάσεις της μακρόχρονης περιόδου όπου η ελληνική οικονομία βρισκόταν υπό μνημονιακή επιτήρηση.
Οι θετικές εκτιμήσεις για τις προοπτικές της Ελλάδας και οι μάλλον αυτονόητες επισημάνσεις για τις προκλήσεις, που πρέπει να αντιμετωπίσει η ελληνική οικονομία έτσι ώστε να καλύψει το “χάσμα” με την υπόλοιπη Ευρώπη, θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι η... “βιτρίνα” της Έκθεσης. Στο ειδικό κεφάλαιο για τα φορολογικά έσοδα υπάρχουν, όμως, δυσάρεστες εκπλήξεις, καθώς η συνταγή του ΟΟΣΑ, εκτός του ότι βασίζεται σε μάλλον παρωχημένα στοιχεία (2021- 2022), αναδύει έντονα άρωμα σκληρής λιτότητας.
Φόροι στα τσιγάρα, τη ζάχαρη και τα... λιπαρά
Το μόνο σίγουρο είναι ότι δεν μπορεί να κατηγορήσει κανείς τον ΟΟΣΑ για έλλειψη... έμπνευσης, αφού πέρα από τις συνήθεις συστάσεις για τις φοροαπαλλαγές, τις εξαιρέσεις του ΦΠΑ και το αφορολόγητο των φυσικών προσώπων, βάζει στο τράπεζι και τη φορολόγηση των... επιβλαβών προϊόντων. Κατά τον ΟΟΣΑ, θα μπορούσε να αυξηθεί ο ειδικός φόρος κατανάλωσης στον καπνό και - όπως και πολλές άλλες χώρες της ΕΕ - η Ελλάδα δεν έχει ακόμη θεσπίσει ειδικούς φόρους στα τρόφιμα που έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε λιπαρά, ζάχαρη και αλάτι. Το κόστος από το κάπνισμα και τους διατροφικούς κινδύνους στην Ελλάδα είναι υψηλό. Το κάπνισμα συνέβαλε στο 22% των θανάτων το 2019, έναντι 17% στην ΕΕ κατά μέσο όρο. Ο επιπολασμός του καπνίσματος μεταξύ των 15χρονων είναι πλέον στα ίδια επίπεδα με τον μέσο όρο της ΕΕ, αλλά το κάπνισμα μεταξύ των ενηλίκων παραμένει υψηλό σε διεθνή σύγκριση.
Αντίθετα, οι διατροφικοί κίνδυνοι συμβάλλουν λιγότερο στους θανάτους από ό,τι σε άλλες χώρες της ΕΕ, αλλά η παχυσαρκία μεταξύ των νέων έχει αυξηθεί από 22% το 2018 σε 28% το 2022 και έχει καταστεί ιδιαίτερη πηγή ανησυχίας για την υγεία. Κατά τον ΟΟΣΑ, η φορολόγηση του καπνού και των ανθυγιεινών τροφίμων θα κατευθύνει τους ανθρώπους προς πιο υγιεινή συμπεριφορά και θα αυξήσει τα έσοδα για την αντιμετώπιση των δαπανών υγείας, που αναμένονται αυξημένες σε βάθος ετών λόγω της γήρανσης του πληθυσμού.
Η φορολόγηση θα συμπλήρωνε άλλα μέτρα πολιτικής που προάγουν την υγιεινότερη συμπεριφορά, όπως οι κανονισμοί που περιορίζουν την εμπορία ανθυγιεινών προϊόντων και την επισήμανση. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, οι υψηλότεροι φόροι σε επιβλαβή αγαθά, όπως ο καπνός, είναι οι πιο αποτελεσματικότερος τρόπος για την αποτροπή της κατανάλωσης και έχουν προοδευτικό αποτέλεσμα όταν συνυπολογίζονται οι ιατρικές δαπάνες και ο αντίκτυπος στον εργάσιμο χρόνο. Από την άλλη ο ΟΟΣΑ αναγνωρίζει ότι εάν οι φόροι αυτοί καθοριστούν σε πολύ υψηλά επίπεδα, αυτό μπορεί να προκαλέσει διαρροή ή ισχυρά κίνητρα για παράνομες εισαγωγές, κάτι που ήδη συμβαίνει με το λαθρεμπόριο καπνικών.
Ο ΦΠΑ
Παρά τους υψηλούς συντελεστές ΦΠΑ, που εφαρμόζονται στην Ελλάδα, την αθρόα μετάταξη προϊόντων από τον χαμηλό στον υψηλό συντελεστή 24% και την κατάργηση του ειδικού καθεστώτος για τα νησιά, ο ΟΟΣΑ θεωρεί ότι οι φοροαπαλλαγές και οι εξαιρέσεις του ΦΠΑ είναι πολλές.
Ο Οργανισμός αναγνωρίζει ότι το “κενό” ΦΠΑ έχει περιοριστεί κι ότι έχουν γίνει πολλά στο πεδίον της καλλίτερης συλλογής των εσόδων του, κυρίως μέσω της ενίσχυσης των υποχρεωτικών ηλεκτρονικών πληρωμών και των ψηφιακών διαδικασιών της ΑΑΔΕ, ωστόσο κατά τον ΟΟΣΑ, η αξιοποίηση αυτών των μέτρων και εξορθολογισμός των φορολογικών δαπανών, των φοροαπαλλαγών δηλαδή, θα συμπληρώσει τη βελτίωση των ικανοτήτων της ΑΑΔΕ.
Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, η αποτελεσματικότητα του ΦΠΑ εξακολουθεί να παρεμποδίζεται από ένα ευρύ φάσμα αγαθών και υπηρεσιών που απαλλάσσονται ή φορολογούνται με μειωμένους συντελεστές. Το ενεργητικό κενό πολιτικής ΦΠΑ - δηλαδή η διαφορά μεταξύ των εσόδων από την εφαρμογή ενός ενιαίου συντελεστή ΦΠΑ στα φορολογητέα αγαθά και των συνολικών φορολογικών υποχρεώσεων ΦΠΑ - ήταν το 2021 το υψηλότερο μεταξύ των χωρών της ΕΕ.
Οι μειώσεις ΦΠΑ ευνοούν τα πλούσια νοικοκυριά
Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά, ο στόχος των μειωμένων συντελεστών, ιδίως για τα βασικά αγαθά, είναι να καταστεί ο ΦΠΑ πιο προοδευτικός και να μειώσει την εισοδηματική ανισότητα, προσφέροντας μεγαλύτερο όφελος στις ομάδες με χαμηλό εισόδημα σε σχέση με το εισόδημά τους. Ωστόσο, πολλά αγαθά και υπηρεσίες που φορολογούνται με μειωμένο συντελεστή δεν φαίνεται να συμβάλλουν σημαντικά σε αυτόν τον στόχο, καθώς τα περισσότερα από τα διαφυγόντα έσοδα καταλήγουν στα πλουσιότερα νοικοκυριά λόγω του υψηλότερου επιπέδου κατανάλωσής τους. Για παράδειγμα, οι μειωμένοι συντελεστές στον τουρισμό και φιλοξενία έχουν αποφέρει μεγάλα οφέλη κυρίως στα πλουσιότερα νοικοκυριά και στους ιδιοκτήτες επιχειρήσεων.
Πιο «κοντό» αφορολόγητο
Το... κερασάκι στην τούρτα είναι οι “συμβουλές” για τη φορολογία των φυσικών προσώπων, όπως προκύπτει από τη φορολογική κλίμακα και τις εναπομείνασες φοροαπαλλαγές. Το σκεπτικό είναι ότι το βάρος θα πρέπει να πέσει στη μείωση του μη μισθολογικού κόστους και προκαλεί αίσθηση η επισήμανση του ΟΟΣΑ ότι οι έως τώρα μειώσεις ασφαλιστικών εισφορών δεν ήταν αποτελεσματικές, καθώς θα έπρεπε να ήταν στοχευμένες στους χαμηλόμισθους.
Για το αφορολόγητο, οι συστάσεις του Οργανισμού δεν προκαλούν έκπληξη στους πιο παλιούς, αφού η “συνταγή” είναι γνωστή. Κατά τον ΟΟΣΑ, μια προοδευτικότερη φορολόγηση του εισοδήματος από εργασία θα μπορούσε να ενισχύσει τόσο την προσφορά όσο και τη ζήτηση δεξιοτήτων. Μια πιθανή επιλογή μεταρρύθμισης θα μπορούσε να περιλαμβάνει τη μείωση του υψηλού βασικού επιδόματος (αφορολόγητο) στο ατομικό εισόδημα στους φόρους εισοδήματος, το οποίο είναι το εισοδηματικό όριο από το οποίο οφείλονται φόροι εισοδήματος φυσικών προσώπων, με ταυτόχρονη μείωση των εισφορών κοινωνικής ασφάλισης για τα χαμηλά εισοδήματα.
Το βασικό επίδομα (αφορολόγητο) των 10.000 ευρώ αντιστοιχούσε στο 61% των μέσων ετήσιων μισθολογικών αποδοχών το 2022, απαλλάσσοντας ουσιαστικά τα μισά ελληνικά νοικοκυριά από φόρους εισοδήματος φυσικών προσώπων. Κατά τον ΟΟΣΑ, αυτή η “στενή” βάση είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους η Ελλάδα συγκεντρώνει λιγότερα έσοδα από τον φόρο εισοδήματος φυσικών προσώπων σε σχέση με άλλες χώρες, παρά τους υψηλότερους φορολογικούς συντελεστές πάνω από το αφορολόγητο. Επιπλέον, το 2024 η κυβέρνηση αύξησε το αφορολόγητο για τους φορολογούμενους με παιδιά κατά άλλα 1.000 ευρώ. Η μείωση της υψηλής φορολογικής επιβάρυνσης της εργασίας θα βοηθούσε επίσης να καταστεί το φορολογικό σύστημα πιο ουδέτερο σε σχέση με τις διάφορες πηγές εισοδήματος. Πρόσφατη ανάλυση του ΟΟΣΑ διαπιστώνει ότι για τα υψηλότερα εισοδηματικά επίπεδα η διαφορά της Ελλάδας στους πραγματικούς φορολογικούς συντελεστές μεταξύ μισθωτού και κεφαλαιακού εισοδήματος είναι η υψηλότερη μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ.
«Κούρεμα» φοροαπαλλαγών
Κατά τον ΟΟΣΑ, η μεσοπρόθεσμη δημοσιονομική στρατηγική θα πρέπει επίσης να περιλαμβάνει την αναθεώρηση των ειδικών διατάξεων του φορολογικού συστήματος. Σε προηγούμενες οικονομικές επισκοπήσεις επισημάνθηκε η ανάγκη απλούστευσης του φορολογικού συστήματος με τη μείωση της χρήσης φορολογικών δαπανών, συμπεριλαμβανομένων των φορολογικών ελαφρύνσεων, των πιστώσεων, των απαλλαγών και των μειωμένων φορολογικών συντελεστών. Αυτά καθιστούν το φορολογικό σύστημα πολύπλοκο και λιγότερο διαφανές και ορισμένα από αυτά ενδέχεται να υπονομεύουν τους στόχους της βιωσιμότητας.
Οι φορολογικές δαπάνες εμφανίζονται σχετικά υψηλές σε διεθνή σύγκριση, αντιπροσωπεύοντας το 6,6% του ΑΕΠ το 2021. Αυτό περιλαμβάνει ιδίως τις επιδοτήσεις ορυκτών καυσίμων, φορολογικές ελαφρύνσεις για συνταξιούχους, προσωπικές και οικογενειακές ελαφρύνσεις για τον φόρο εισοδήματος φυσικών προσώπων που καλύπτουν για παράδειγμα ιατρικές και επαγγελματικές δαπάνες, φορολογικές απαλλαγές για εισοδήματα από κεφάλαιο, όπως καθώς και ειδικές διατάξεις για τον ΦΠΑ.
Η Ελλάδα παρέχει πληροφορίες σχετικά με άμεσες επιδοτήσεις καθώς και για τις φορολογικές δαπάνες στην ετήσια έκθεση για τις φορολογικές δαπάνες ως μέρος του σχεδίου προϋπολογισμού της. Ωστόσο, τα μέτρα αυτά δεν υπόκεινται σε τακτικές αξιολογήσεις. Το Βέλγιο και η Πορτογαλία, για παράδειγμα, είχαν θετικές εμπειρίες με τη δημιουργία ειδικών μονάδων για την παρακολούθηση των φορολογικών παροχών και την αξιολόγηση των αποτελέσματα με δημόσιες εκθέσεις. Η μίμηση αυτού του τρόπου θα μπορούσε να αποτελέσει χρήσιμη καθοδήγηση για μελλοντικές φορολογικές μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα.