Πρόκειται για το διασημότερο εξώφυλλο του National Geographic από το 1985. Ο Στιβ Μακ Κάρι φωτογράφισε τη νεαρή Αφγανή με τα εντυπωσιακά καταπράσινα μάτια που τον κοιτούσε φοβισμένη σε στρατόπεδο προσφύγων στο Πακιστάν. Τώρα, αρκετά χρόνια μετά, ο Μακ Κάρι βρήκε ξανά τη μούσα του.
Θυμάται σαν τώρα τη στιγμή. Ο φωτογράφος την τραβούσε φωτογραφία. Η ίδια δεν είχε φωτογραφηθεί ποτέ πριν. Θυμάται και το θυμό της αλλά και το φόβο της για εκείνον τον ξένο άνδρα. Μέχρι σήμερα που συναντήθηκαν ξανά, η ενήλικη πια Σαρμπάτ, δεν είχε φωτογραφηθεί ξανά.
Από το στρατόπεδο στο εξώφυλλο
Ο φωτογράφος θυμάται τη στιγμή πάρα πολύ. Το στρατόπεδο προσφύγων στο Πακιστάν ήταν μια θάλασσα από σκηνές. Μέσα στη σκηνή σχολείο, την είδε για πρώτη φορά. Βλέποντας την ντροπή και το φόβο στα μάτια της την πλησίασε τελευταία και εκείνη τον άφησε να τη φωτογραφίσει. «Δεν πίστευα ότι η φωτογραφία του κοριτσιού θα ήταν διαφορετική από όσες άλλες τράβηξα εκείνη τη μέρα» εξηγεί ο Μακ Κάρι, καθώς θυμάται με νοσταλγία εκείνο το πρωί του 1984 που τραβούσε φωτογραφίες από τη ζωή των Αφγανών προσφύγων στο Πακιστάν.
Το πορτρέτο του Στιβ Μακ Κάρι όμως ήταν από εκείνες τις εικόνες που σε άγγιζαν κατευθείαν στην καρδιά, και τον Ιούνιο του 1985 έγινε εξώφυλλο του περιοδικού National Geographic. Τα μάτια της είναι πράσινη θάλασσα, ωστόσο δείχνουν κουρασμένα και μέσα σε αυτά μπορεί κανείς να διαβάσει την τραγωδία μιας φυλής στραγγισμένης από τον πόλεμο. Εγινε γνωστή από το National Geographic ως το «κορίτσι του Αφγανιστάν» και για πολλά χρόνια κανείς δεν ήξερε το όνομά της.
Η αναζήτηση
Τον Ιανουάριο, μια ομάδα από το National Geographic Television & film explorer έφερε τον Μακ Καρι στο Πακιστάν για την αναζήτηση του κοριτσιού με τα πράσινα μάτια. Εδειξαν την εικόνα της γύρω στο Νάσιρ Μπαχ στο στρατόπεδο προσφύγων κοντά στο Πεσαβάρ, όπου η φωτογραφία είχε τραβηχτεί. Ενας δάσκαλος από το σχολείο ισχυρίστηκε ότι γνωρίζει το όνομά της. Μια νεαρή γυναίκα που ονομάζεται Αλάμ Μπιμπί βρισκόταν σε ένα κοντινό χωριό, αλλά ο Μακ Κάρι διαπίστωσε ότι δεν ήταν αυτή.
Ωστόσο κάποιος του είπε ότι ήξερε το κορίτσι στη φωτογραφία. Είχαν ζήσει στο στρατόπεδο μαζί ως παιδιά. Είχε επιστρέψει στο Αφγανιστάν πριν χρόνια, είπε, και τώρα ζούσε στα βουνά κοντά στο Τόρα Μπόρα.
Χρειάστηκαν τρεις ημέρες για να πάει εκεί ο Μακ Κάρι. Το χωριό της είναι έξι ώρες με το αυτοκίνητο και τρίωρη πεζοπορία, όμως μόλις είδε τα πόδια της μέσα στο δωμάτιο, σκέφτηκε: «Αυτή είναι».
Η ιστορία της
Τα ονόματα έχουν εξουσία, οπότε ας μιλήσουμε για το δικό της. Το όνομά της είναι Σαρμπάτ Γκουλά και είναι μέλος των Παστούν, μίας από τις πιο πολεμοχαρείς φυλές του Αφγανιστάν. Εξηγεί ότι οι Παστούν βρίσκουν ειρήνη μόνο όταν είναι σε πόλεμο, και τα μάτια της Σαρμπάτ βγάζουν σπίθες. Είναι 28, ίσως 29 ή ακόμη και 30. Κανείς, ούτε καν η ίδια, δεν ξέρει στα σίγουρα. Οι ζωές χάνονται όπως η άμμος σε ένα μέρος όπου δεν υπάρχουν αρχεία.
Ο χρόνος και η ταλαιπωρία έχουν σβήσει τα νιάτα της και το δέρμα της είναι φθαρμένο. Τα μάτια της όμως, είναι ακόμα δύο καταπράσινες θάλασσες. «Είχε μια δύσκολη ζωή», εξηγεί ο Μακ Κάρι «Τόσοι πολλοί μοιράζονται εδώ την ίδια ζωή με τη Σαρμπάτ. Εξετάστε τους αριθμούς: Είκοσι τρία χρόνια από τον πόλεμο, 1,5 εκατομμύρια νεκροί, 3,5 εκατομμύρια πρόσφυγες: Αυτή η γυναίκα είναι η ιστορία του Αφγανιστάν στο τελευταίο τέταρτο του αιώνα».
Η Σαρμπάτ ήταν ακόμα παιδί όταν η χώρα της έζησε τη σοβιετική εισβολή. Μία μάζα από αμέτρητα κατεστραμμένα χωριά σαν το δικό της. Ηταν ίσως και έξι χρόνων, όταν η σοβιετική βομβιστική επίθεση σκότωσε τους γονείς της. Τη μέρα ο ουρανός αιμορραγούσε, τη νύχτα οι νεκροί θάβονταν και πάντα, ζούσαν όλοι με τον ήχο των αεροπλάνων και το φόβο του θανάτου.
«Φύγαμε από το Αφγανιστάν εξαιτίας των συγκρούσεων» δήλωσε ο αδελφός της, Κασάρ Καν, συμπληρώνοντας την αφήγηση της ζωής της. «Οι Ρώσοι ήταν παντού. Σκότωναν τους ανθρώπους. Εμείς δεν είχαμε άλλη επιλογή».
Ακολουθώντας τη γιαγιά τους, η Σαρμπάτ με τις 3 αδελφές της και τον αδελφό της Κασάρ Καν μπήκαν στο Πακιστάν. Για μια εβδομάδα περπατούσαν μέσα από τα βουνά καλυμμένα από χιόνι, ικετεύοντας τους περαστικούς να τους δώσουν κουβέρτες για να ζεσταθούν.
«Ποτέ δεν ξέραμε πότε θα περάσουν τα αεροπλάνα. Εμείς κρυβόμασταν στις σπηλιές» εξηγεί ο Κασάρ. Το ταξίδι που ξεκίνησε με την απώλεια των γονέων τους και συνεχίστηκε με πεζοπορία στα βουνά κατέληξε σε ένα στρατόπεδο προσφύγων να μοιράζονται μία σκηνή με ξένους.
«Ανθρωποι του αγρού σαν τη Σαρμπάτ θεωρούν ότι είναι δύσκολο να ζουν σε περιορισμένο περιβάλλον όπως ένα στρατόπεδο προσφύγων», εξήγησε ο Ραχιμουλάχ Γιουσουφζάι, ένας σεβαστός Πακιστανός δημοσιογράφος, ο οποίος ενήργησε ως διερμηνέας για τον Μακ Κάρι και το τηλεοπτικό συνεργείο. «Δεν υπάρχει καμία προστασία της ιδιωτικής ζωής. Ζεις στο έλεος των άλλων ανθρώπων. Στο έλεος της πολιτικής των άλλων χωρών. Η ρωσική εισβολή κατέστρεψε τις ζωές μας».
Είναι η συνεχιζόμενη τραγωδία του Αφγανιστάν. Εισβολή. Αντίσταση. Εισβολή. Θα τελειώσει ποτέ; «Κάθε αλλαγή της κυβέρνησης φέρνει την ελπίδα», δήλωσε ο Γιουσουφζάι. «Κάθε χρόνο, οι Αφγανοί έχουν βγει οι ίδιοι προδομένοι από τους ηγέτες τους και από ξένους που αρχικά έρχονταν ως φίλοι και σωτήρες τους».
Στα μέσα της δεκαετίας του 1990, κατά τη διάρκεια μιας ανάπαυλας στις μάχες, η Σαρμπάτ πήγε στο σπίτι της στο χωριό, στους πρόποδες των βουνών στη μέση του πουθενά. Εκεί είναι ελεύθερη και έχει άπλα: Υπάρχουν ταράτσες που φυτεύονται με καλαμπόκι, σιτάρι και ρύζι, αλλά χωρίς σχολείο, ιατρείο, δρόμους, ή τρεχούμενο νερό.
Πώς ζει τώρα
Η Σαρμπάτ σηκώνεται πριν από την ανατολή του ηλίου και προσεύχεται. Παίρνει νερό από το ρέμα. Μαγειρεύει, καθαρίζει, κάνει μπουγάδα. Κέντρο της ζωής της είναι τα παιδιά της, η 13χρονη Ρομπίνα, η 3χρονη Ζαχίλντα και το μωρό, η ενός έτους Αλία. Μια τέταρτη κόρη της πέθανε σε βρεφική ηλικία. «Η Σαρμπάτ δεν έχει γνωρίσει ποτέ μια ευτυχισμένη μέρα» λέει ο αδελφός της, «εκτός ίσως από την ημέρα του γάμου της».
Ο σύζυγός της, Ραχμάτ Γκιουλ, είναι κοντός με λαμπερό χαμόγελο, την παντρεύτηκε στα 13, ή στα 16 με προξενιό.
Ζει στην Πεσαβάρ (υπάρχουν λίγες θέσεις εργασίας στο Αφγανιστάν) και λειτουργεί ένα αρτοποιείο και κερδίζει ένα δολάριο την ημέρα. Το άσθμα από το οποίο υποφέρει η Σαρμπάτ δεν της επιτρέπει να ζει στο Πεσαβάρ με τη σκόνη και τη ζέστη το καλοκαίρι κι έτσι κατεβαίνει στην πόλη και βλέπει τον σύζυγό της το χειμώνα. Το υπόλοιπο του έτους ζει στα βουνά.
«Οι γυναίκες εξαφανίζονται από το δημόσιο μάτι μετά τα 13 τους», εξηγεί ο Γιουσουφζάι. Στο δρόμο φοράει μία δαμασκηνί μπούρκα, τα τείχη που την κρύβουν από τον κόσμο και από τα μάτια του κάθε ανθρώπου, εκτός από το σύζυγό της. «Είναι ομορφιά και όχι κατάρα» προσθέτει.
Αντιμέτωπη με τις ερωτήσεις του δημοσιογράφου, η Σαρμπάτ κρύβει στο μαύρο σάλι της το πρόσωπό της, σαν να θέλει να εξατμιστεί. Τα μάτια αναβοσβήνουν από θυμό. Δεν συνηθίζει να υποβάλει τον εαυτό της στα ερωτήματα των ξένων.
«Αραγε έχεις νιώσει ποτέ ασφαλής;» ρωτάει ο Μακ Κάρι.
«Οχι. Αλλά η ζωή πριν τους Ταλιμπάν ήταν καλύτερη. Τουλάχιστον υπήρχε ειρήνη και τάξη» του απαντά.
«Είδες ποτέ τη φωτογραφία του εαυτού σου ως κορίτσι;» επιμένει ο Μακ Κάρι.
«Οχι» απαντά ξανά η Σαρμπάτ.
Μπορεί να γράψει το όνομά της, αλλά δεν μπορεί να διαβάσει. Ελπίζει όμως να μορφώσει τα παιδιά της. «Θέλω οι κόρες μου να έχουν δεξιότητες», είπε. «Ηθελα να τελειώσω το σχολείο, αλλά δεν μπορούσα. Λυπήθηκα όταν έπρεπε να φύγω» δηλώνει η Σαρμπάτ.
Η εκπαίδευση, λένε, είναι το φως στο μάτι. Δεν υπάρχει τέτοιο φως γι' αυτήν. Είναι ίσως πολύ αργά για τη 13χρονη κόρη της, οι δύο μικρότερες κόρες όμως ίσως έχουν ακόμα μια ευκαιρία.
Η συνάντηση ανάμεσα στη γυναίκα με τα πράσινα μάτια και το φωτογράφο ήταν ήσυχη. Σχετικά με το θέμα των παντρεμένων γυναικών, η πολιτιστική παράδοση είναι αυστηρή. Δεν πρέπει να δούμε-και σίγουρα δεν πρέπει να χαμογελάσουμε σε έναν άνθρωπο που δεν είναι ο σύζυγός της. Δεν χαμογέλασε στον Μακ Κάρι. «Η έκφρασή της ήταν επίπεδη. Δεν μπορώ να καταλάβω πώς η εικόνα της έχει αγγίξει τόσες καρδιές. Δεν ξέρει τη δύναμη των ματιών της» δήλωσε ο φωτογράφος.
Από την πρώτη στιγμή που ξεκίνησε το ταξίδι, είχε έναν φόβο. Αν θα την έβρισκε ζωντανή, αν θα κατάφερνε τελικά να τη βρει, πως έγιναν όλα αυτά και συναντήθηκαν ξανά;
Η απάντηση ήρθε τυλιγμένη σε ακλόνητη βεβαιότητα.
«Ηταν το θέλημα του Θεού» απάντησε ανέκφραστα η Σαρμπάτ και επέστρεψε στις δουλειές του σπιτιού.