Με αφορμή τη σημερινή είδηση για την από κοινού απονομή του βραβείου Νόμπελ Ιατρικής 2012 στους Σίνια Γιαμανάκα και Τζον Γκούρντον για την πρωτοποριακή έρευνά τους στον τόμεα των τεχνητών βλαστοκυττάρων, η εφημερίδα Guardian ανασύρει την υπόθεση Άινσταϊν και τους λόγους για τους οποίους έλαβε μεν το Νόμπελ Φυσικής το 1921, όχι όμως για τη θεωρία της σχετικότητας.
Στην πραγματικότητα υπήρχαν πολλοί λόγοι για την απονομή του βραβείου στο μεγάλο φυσικό επιστήμονα. Πέρα από την ακαδημαϊκή φήμη που τον συνόδευε, αλλά και τη φήμη του ίδιου του Ινστιτούτου Νόμπελ να επιβραβεύει σπουδαίους για το έργο τους ανθρώπους, σημαντικός παράγοντας ήταν επίσης η ευημερία της πρώην γυναίκας του και των δύο γιών τους, η οποία εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από αυτό το βραβείο.
Στα μεθεόρτια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, ο υπερ-πληθωρισμός κατέτρωγε την ηττημένη Γερμανία, με αποτέλεσμα η κυβέρνηση να τυπώνει αφειδώς χρήμα και ακολούθως το μάρκο να βρίσκεται σε «ελεύθερη πτώση» σε σχέση με τα άλλα νομίσματα.
Ζώντας στο Βερολίνο, ο Άινστάϊν βίωνε από πρώτο χέρι τις επιπτώσεις της κρίσης. Είχε ήδη χωρίσει την Μιλέβα και συνεπεία αυτού προσέβλεπε στο χρηματικό ποσό που συνόδευε τον βραβείο Νόμπελ, με σκοπό να συμβάλλει στη διαβίωσή τους, αλλά και για να μπορέσει να επιβιώσει ο ίδιος.
Μέχρι τότε και για σχεδόν μία δεκαετία ο Άινστάϊν συγκαταλεγόταν στη λίστα με τους υποψήφιους για βράβευση, χωρίς ωστόσο να το κερδίσει ποτέ, λόγω της έντονης κριτικής που δεχόταν, η οποία ωθούσε την επιτροπή του Ινστιτούτου να αποφασίζει κατά της υποψηφιότητάς του με την αιτιολογία ότι η θεωρία της σχετικότητας παρέμενε μη αποδείξιμη.
Όλα άλλαξαν όμως το 1919, όταν ο αστροφυσικός από το Κέιμπριτζ, Άρθουρ Έντινγκτον, επιβεβαίωσε πανηγυρικά μέσα από τις δικές του έρευνες τα όσα ο Άινστάϊν είχε προβλέψει ήδη από το 1915 με τη θεωρία της σχετικότητας.
Το βραβείο όφειλε νε είχε δοθεί σε εκείνον, αλλά η επιτροπή αρνήθηκε ακόμη μια φορά να προκρίνει την υποψηφιότητά του, αυτή τη φορά λόγω παρασκηνιακών σκοτεινών δυνάμεων.
Ο αντισημιτισμός βασίλευε στη Γερμανία, οι Εβραίοι στιγματίζονταν ως κύριοι υπεύθυνοι για την ήττα της χώρας και καθώς ο Άινστάϊν ήταν και Εβραίος και ειρηνιστής, ήταν συνάμα και εύκολος στόχος.
Συν τοις άλλοις, η πολυπλοκότητα της θεωρίας του δεν τον βοηθούσε καθόλου και οι λαβυρινθώδεις μαθηματικές αποδείξεις του έδιναν τροφή στους εχθρούς του ώστε να μειώσουν το έργο του.
Η κατάσταση έφτασε σε κρίσιμο σημείο το 1921, όταν ανίκανη να αποφασίσει, η επιτροπή του Ινστιτούτου Νόμπελ προτίμησε να μην δώσει κανένα βραβείο παρά να το απονείμει στη σχετικότητα.
Οι αντιπαλότητες διήρκεσαν επί μακρόν, μέχρις ότου, μετά από υπόδειξη του Καρλ Βίλχελμ Όσεν, ο Άινστάϊν θα δεχόταν ετεροχρονισμένα το βραβείο του 1921, όχι όμως για τη σχετικότητα, αλλά για την επιστημονική του εξήγηση στο φωτοηλεκτρικό φαινόμενο – μία εργασία η οποία χρονολογείτο από το 1905!
Σύμφωνα με το δημοσίευμα της Guardian, πολλοί υποστηρίζουν πως αυτή η εργασία, η οποία εισήγαγε την έννοια του φωτόνιου, είχε μεγαλύτερο αντίκτυπο απ' ό,τι η σχετικότητα, τη στιγμή που άλλοι θεωρούν ότι με τη σχετικότητα ο Άινστάϊν μας πρόσφερε τον τρόπο να κατανοήσουμε το Σύμπαν στο σύνολό του.
Στην αναφορά του Ινστιτούτου αναγράφεται ότι ο Άινστάϊν τιμάται για τις «υπηρεσίες του στη θεωρητική φυσική και ειδικότερα για την ανακάλυψη του νόμου που διέπει το φωτοηλεκτρικό φαινόμενο».
Με μία πρώτη ματιά, αυτή η αναφορά στη θεωρητική φυσική θα μπορούσε να είναι η πίσω πόρτα μέσω της οποία η επιτροπή αναγνώριζε τη σχετικότητα, καθώς, σύμφωνα και πάλι με την αναφορά του Ινστιτούτου, το βραβείο απονέμεται «δίχως να λαμβάνεται υπ' όψη η αξία που θα αποδοθεί μελλοντικά, όταν αυτές επαληθευτούν, στις θεωρίες περί σχετικότητας και βαρύτητας».
Ποια ήταν λοιπόν η στάση της επιτροπής; Παρέβλεπε εσκεμμένα την έμμεση απόδειξη της σχετικότητας από την εργασία του Έντιγκτον ή άφηνε ανοικτό το ενδεχόμενο μιας δεύτερης μελλοντικής βράβευσης;
Εν τέλει, ο Άινστάϊν δεν παρέστη ποτέ στη βράβευσή του. Παρ' όλο που γνώριζε πως επρόκειτο να λάβει το βραβείο, αυτός επέλεξε να ολοκληρώσει έναν κύκλο διαλέξεων στην Ιαπωνία.
Και επέλεξε να το κάνει για δύο πολύ σημαντικούς ιστορικά λόγους: αφενός επειδή είχε πάψει πια να τρέφει εκτίμηση για το βραβείο και τα κριτήρια του Ινστιτούτου Νόμπελ, αφετέρου επειδή έπρεπε επειγόντως να εξαφανιστεί από το προσκήνιο.
Μετά τη δολοφονία του υπουργού εξωτερικών Βάλτερ Ράτεναου από αντισημίτες, η αστυνομία βρήκε μία λίστα με ονόματα επόμενων στόχων ανάμεσα στα οποία συγκαταλεγόταν κι εκείνο του Άινστάϊν.
Ίσως, τελικά, το πιο θετικό αποτέλεσμα της βράβευσής του να ήταν το χρηματικό έπαθλο. Χάρη σ' αυτό η Μιλέβα και τα δύο αγόρια κατάφεραν να διαβιώσουν αξιοπρεπώς, πράγμα που φάνηκε ξεκάθαρα στην περίπτωση του γιου του Έντουαρντ, ο οποίος χρειάστηκε στο μέλλον να νοσηλευτεί αρκετές φορές λόγω διεγνωσμένης σχιζοφρένειας.