Βιβλίο. Ένα υλικό αντικείμενο παραδοσιακά συνυφασμένο με μία δραστηριότητα η οποία τείνει ολοένα και περισσότερο να εκλείψει: την ανάγνωση. Όχι όπως την εννοούμε συνήθως, ως την εργαλειακή ικανότητα να διαβάζεις και να αποκωδικοποιείς γράμματα της αλφαβήτου, αλλά ως συνώνυμη μιας άλλης «υψηλότερης» δραστηριότητας που αποκαλείται «σκέψη».
Έλληνες και ανάγνωση – Μία πονεμένη ιστορίαΠρόκειται για μία υπόθεση σχεδόν «χαμένη» στον τόπο αυτό, έναν τόπο του οποίου ο λαός – στην πλειοψηφία του τουλάχιστον – έχει μάθει να αποστρέφεται τόσο την ανάγνωση, όσο και τη διαδικασία σκέψης που αυτή συνεπάγεται, ως κάτι βαρετό που δεν ταιριάζει στην υποτιθέμενη «εξωστρεφή» φύση του.
Και όσες αντιρρήσεις κι αν φέρει κανείς σ' αυτή τη διαπίστωση, οι στατιστικές μελέτες που αφορούν στις πωλήσεις βιβλίων που έρχονται κατά καιρούς στο φως της δημοσιότητας (από μεγάλα βιβλιοπωλεία, εκδοτικούς οίκους και το εθνικό κέντρο βιβλίου) είναι εκεί για να τον διαψεύσουν.
Ωστόσο, προκαλεί πραγματικά τρομερή έκπληξη το παράδοξο γεγονός ότι τα παραπάνω ισχύουν για μία χώρα η οποία βρίθει από ποιοτικούς εκδοτικούς οίκους, οι δουλειές των οποίων καταφέρνουν τα τελευταία είκοσι χρόνια να αποσπούν σημαντικές διακρίσεις σε εκθέσεις διεθνούς και εθνικού βεληνεκούς.
Εξίσου έκπληξη, όμως, προκαλεί και η εντυπωσιακή βιβλιοπαραγωγή που έχει σημειωθεί και εξακολουθεί να σημειώνεται – με σαφώς πιο επιβραδυμένους ρυθμούς λόγω της κρίσης – τις τελευταίες αυτές δύο δεκαετίες.
Τα βιβλία δεν είναι «σέξι»!Με λίγα λόγια, είναι γεγονός: ο όγκος των εκδοτικών εγχειρημάτων και των προϊόντων τους δεν συνάδει με την «καχεκτική», ασθενική ροπή των Ελλήνων προς την ανάγνωση. Το 80% των Ελλήνων δεν διαβάζει. Και ένας από τους πλέον προφανείς και χιλιοαναμασημένους λόγους για τον οποίο συμβαίνει αυτό είναι ότι οι παραδοσιακοί μηχανισμοί διαπαιδαγώγησης του ατόμου – η οικογένεια, το σχολείο και μοιραία και το πανεπιστήμιο, εφόσον «παραλαμβάνει χάος» – σε μικρό μονάχα ποσοστό καταφέρνουν να ενσταλλάξουν στα υπό διαμόρφωση άτομα την «θεωρητική περιέργεια» και τη «δίψα για γνώση», όσο ξεπερασμένοι κι αν ακούγονται αυτοί οι όροι.
Γι' αυτό το φαινόμενο ευθύνονται, βέβαια, και άλλοι βαθύτεροι λόγοι ιστορικής, κοινωνιολογικής και ψυχολογικής τάξης που δεν είναι της παρούσης, οι οποίοι όμως έχουν διαμορφώσει, διατηρήσει και διαιωνίσει τη συλλογική και ατομική ιδιοσυγκρασία του Έλληνα τα τελευταία 200 χρόνια.
Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο και για όλους τους λόγους που προαναφέραμε εντελώς επιδερμικά, το βιβλίο δεν εμπεριέχεται σε σημαντικό ποσοστό στο DNA του Έλληνα. Δεν έχει τη θέληση για γνώση «στο αίμα του». Και όταν την έχει, την έχει με έναν πολύ επιφανειακό, στρεβλό, για να μην πούμε «διεστραμμένο», τρόπο, που τον ωθεί να καταναλώνει συνομωσιολογικά «σκουπίδια» και «λογοτεχνικά» εκτρώματα αγορασμένα από τα σούπερμάρκετ.
Έχει σημασία εδώ να γίνει σαφές ότι οι παραπάνω διαπιστώσεις αφορούν τον γενικό κανόνα, τον μέσο όρο και όχι τις ειδικές περιπτώσεις. Όπως κάθετι «θετικό» ή «δημιουργικό» σε αυτόν τον τόπο, έτσι και στην περίπτωση του βιβλίου, οι πραγματικοί αναγνώστες αποτελούν μία μικρή, ξεχωριστή «φυλή», μία μεμονωμένη περίπτωση που ψάχνει, αναζητά, καταναλώνει σκέψη, και ΔΕΝ ανήκει κατ' αποκλειστικότητα στην κάστα των γυαλάκηδων «κουλτουριάρηδων» - ένας μειωτικός όρος που παρεπιμπτόντως αποτελεί ελληνική εφεύρεση, ενδεικτική της αντίληψης που έχουν οι περισσότεροι Έλληνες για την κουλτούρα και την καλλιέργεια.
Η τελευταία είτε θα είναι συνδεδεμένη με τον αναγνώστη-«φυτό», είτε θα θεωρείται μία «πολυτέλεια», προορισμένη για εκείνους που έχουν λύσει τα προβλήματα της καθημερινότητας και έχουν όλο το χρόνο και το χρήμα να ασχοληθούν με την πνευματική εργασία! Έτερος καταστροφικός μύθος που θέλει τη γνώση, τη σκέψη και την τέχνη έξω από την «αληθινή» ζωή και τα προβλήματά της. Πόσο καταραμένα στρεβλή αντίληψη ενός λαού βαθιά νυκτωμένου!
Εν κατακλείδι: η ανάγνωση βιβλίων δεν είναι «σέξι» (άλλος ένας όρος για τον οποίο ο λαός μας έχει μία τόσο εγκληματικά στρεβλή αντίληψη)...
Τότε τι;Μετά από όλα αυτά, τι ουσία έχει η κατάρτιση ενός καταλόγου με ορισμένα από τα πιο σημαντικά βιβλία που βάθυναν τη σκέψη της ανθρωπότητας, ενίοτε τη στοίχειωσαν, άλλοτε την αλλοίωσαν, αλλάζοντας τον προσανατολισμό της;
Γιατί;
Η απάντηση είναι κάτι παραπάνω από απλή: Γιατί όχι;
Στον μεταμοντέρνο χυλό των οπισθίων της Lady Gaga, της περίφημης λίστας με τα 36 ονόματα πολιτικών που ελέγχονται από το ΣΔΟΕ για παράνομο πλουτισμό, των tweets διάσημων πολιτευόμενων Ελλήνων, των καμπύλων της Καρντάσιαν, των αποκαλυπτικών δηλώσεων Ρουμελιώτη και των αταξιών του Μπαλοτέλι, ο Πυθαγόρας και ο Προυστ, ο Όμηρος και ο Φρόυντ δεν φιλοδοξούν να «προσθέσουν» ολίγη ποιότητα και πνευματική ανάταση, μια α λα Τρίτο Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας νησίδα νηφαλιότητας, αλλά να τον επιτείνουν, μέχρις ότου ενδεχομένως ο χυλός πετρώσει και δεν τρώγεται!
Επιπλέον, ο αναγνώστης θα πρέπει να έχει κατά νου τα ακόλουθα:
Δεδομένου ότι αυστηρά «αντικειμενικά κριτήρια» έχουν πάψει να υπάρχουν ακόμη και στην επιστήμη (δεν είναι τυχαίο ότι τα τελευταία 50 χρόνια τα ηνία στη γνώση τα έχουν οι λεγόμενες εικασιακές επιστήμες και όχι οι ακριβείς), θα ήταν τουλάχιστον μάταιο να απαιτήσει κανείς κάτι τέτοιο από ένα άρθρο που φιλοδοξεί να παρουσιάσει ορισμένα από τα σημαντικότερα βιβλία που γράφτηκαν ποτέ.
Πράγμα που σημαίνει πως, μοιραία, ο κατάλογος που ακολουθεί, καθώς και ο σχολιασμός των έργων που τον απαρτίζουν, έχει έως κάποιο βαθμό μπολιαστεί με το υποκειμενικό γούστο του γράφοντος, το οποίο ο τελευταίος προσπάθησε να «κατευνάσει», στο μέτρο του δυνατού πάντα, παντρεύοντάς το, και πάλι στο μέτρο του δυνατού, με αυτό που γενικά και αφηρημένα αποκαλούμε «κοινό αίσθημα», ό,τι κι αν σημαίνει αυτό (γιατί, λόγου χάρη, συμπεριλαμβάνεται ο Χένρι Μίλερ και όχι ο Τζέιμς Τζόις, ο Προυστ και όχι ο Γκαίτε;).
Επομένως, ναι μεν ελήφθησαν υπόψη κάποια γενικά αποδεκτά «αντικειμενικά» κριτήρια, στα οποία όμως ΔΕΝ συγκαταλέγεται η ευπωλητότητα ούτε κατ' ανάγκη η καθολική αποδοχή.
Διότι για ποια καθολική αποδοχή μιλάμε όταν πρόκειται για την Καταγωγή των ειδών του Δαρβίνου, όταν στο άκουσμά της και μόνο θα έπρεπε να φρίττει η μισή χριστιανοσύνη; Και για ποια καθολική αποδοχή μιλάμε όταν πρόκειται για τον μεγάλο Προυστ, όταν αυτός απαιτεί από τον αναγνώστη του να διαθέτει ένα ιδιαίτερα υψηλό γούστο και ένα ήδη εκγυμνασμένο διανοητικό και αισθητικό όργανο που οι «πολλοί» δυστυχώς δεν κατέχουν;
Τέλος, κριτήριο για την ιεράρχηση των βιβλίων στον κατάλογο δεν είναι ο βαθμός σπουδαιότητας (αντιλαμβάνεται κανείς πόσο άκυρο θα ήταν κάτι τέτοιο!) ούτε η θεματική (στη λίστα συμπεριλαμβάνονται εξίσου έργα επιστημονικά, λογοτεχνικά, φιλοσοφικά) αλλά η χρονολογική σειρά.
Ας μην μακρηγορούμε όμως και ας περάσουμε απευθείας στο «ψητό», υπενθυμίζοντας απλά αφενός ότι δεν χωράνε τα πάντα σε μία λίστα, αφετέρου ότι οι λίστες και οι κατάλογοι αποτελούν από μόνοι τους χοντροκοπιά.
Το «ψητό»-Ομηρικά έπη, (8ος αιώνας π.Χ.)
Ναι. Πρόκειται για τα έπη που διδαχθήκαμε με τόσο άκομψο (για να το πούμε πολύ κομψά) τρόπο στο ελληνικό σχολείο. Γλώσσα ζωντανή, που αναπνέει και που κάθε της φώνημα – ούτε καν λέξη – συνοψίζει το αρχέγονο λογοτεχνικό παρελθόν μας.
Προτείνονται οι μεταφράσεις του Δ. Ν. Μαρωνίτη: Ιλιάς, εκδ. Άγρα, 2012 και Ομήρου Οδύσσεια, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 2009.
-Οι διδασκαλίες του Πυθαγόρα
Η ανθρώπινη σκέψη στα καλύτερά της, σε μία εποχή στην οποία η φιλοσοφία, η θρησκεία και η επιστήμη ήταν αξεδιάλυτα δεμένες και σε άμεση συνάφεια με την καθημερινή ζωή. Η μήτρα της δυτικής φιλοσοφίας και επιστήμης αναμφισβήτητα εντοπίζεται στην πολυσχιδή προφορική διδασκαλία του Πυθαγόρα (6ος αιώνας π.Χ.), του μεγαλύτερου και σαγηνευτικότερου μυστικιστή φιλοσόφου-μαθηματικού-γεωμέτρη και μουσικολόγου (όσο κι αν ξενίζει η χρήση του όρου για πρόσωπο της αρχαιότητας) που περπάτησε ποτέ πάνω σ' αυτή τη γη. Μπροστά του ωχριά ακόμη και αυτός ο μεγάλος Πλάτωνας, αλλά και ο Αριστοτέλης. Άλλωστε χωρίς τον Πυθαγόρα δεν νοούνται οι προαναφερθέντες. Δικαίως, πιστευόταν πως ήταν γιος του Απόλλωνα. Βιβλία δεν έγραψε ο Πυθαγόρας, αλλά δεν είναι λίγες οι μελέτες που αφορούν τη διδασκαλία του.
Προτείνεται το κλασικό: G. S. KIRK / J. E. RAVEN / MALCOLM SCHOFIELD, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Μετάφραση Δημοσθένη Κούρτοβικ, εκδ.ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2006 (4η εκδοση), σελ.221-245.
-Νικόλαος Κοπέρνικος, Έξι Βιβλία για τις Περιστροφές των Ουρανίων Σφαιρών (De Revolutionibus Orbium Coelestium Libri VI), 1543.
Πρόκειται για το ιστορικά πρώτο «ναρκισσιστικό πλήγμα» που δέχθηκε ο άνθρωπος, όταν ο αστρονόμος της Αναγέννησης Κοπέρνικος τον εκτόπισε από το κέντρο του κόσμου και του σύμπαντος, όπου πίστευε ότι κατοικούσε μέχρι τότε. Αιτία του εκτοπισμού: το πιο ολοκληρωμένο για την εποχή του ηλιοκεντρικό κοσμολογικό μοντέλο το οποίο επεξεργάστηκε.
Δεν προτείνεται μετάφραση, διότι δεν υπάρχει στα ελληνικά.
-Κάρολος Δαρβίνος, Περί της καταγωγής των ειδών μέσω φυσικής επιλογής ή η διατήρηση των ευνοημένων φυλών κατά την πάλη για επιβίωση (On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or The Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life), 1859.
Το επαναστατικό επιστημονικό έργο του Δαρβίνου αποτελεί το δεύτερο κατά σειρά «ναρκισσιστικό πλήγμα» κατά της ανθρωπότητας, στο βαθμό που χάρη σ' αυτό, ο άνθρωπος άρχισε να επεξεργάζεται την δύσπεπτη ιδέα ότι στο κατώφλι της καταγωγής του ενδεχομένως να μην βρίσκεται κάποια θεϊκή προέλευση, αλλά ο πίθηκος!
Προτείνεται η μετάφραση του Δ.Ε.Π. Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών (1998).
-Σίγκμουντ Φρόυντ, Η ερμηνεία των ονείρων (Die Traumdeutung), 1899.
Το έργο του μεγάλου νευροψυχιάτρου σηματοδότησε το τρίτο και τελευταίο «ναρκισσιστικό πλήγμα» που δέχθηκε η ανθρωπότητα, στο βαθμό που αποκάλυψε ότι ο άνθρωπος δεν είναι κύριος στον οίκο του: παραπραξίες, γλωσσικά ολισθήματα, όνειρα, φαντασιώσεις και συμπτώματα δείχνουν ότι το ανθρώπινο ον δεν ορίζει τον εαυτό του, αλλά ορίζεται από ένα σύνολο μη αποκρυπτογραφήσιμων ασυνείδητων δυνάμεων, το περίφημο Ιd (στα ελληνικά: Εκείνο), το οποίο ο πολιτισμός και η συνείδηση προσπαθούν πολύ χονδρικά να το οργανώσουν και να ελέγξουν. Εξ ου και η δυσφορία του Id στον πολιτισμό. Γενικό συμπέρασμα: δεν υπάρχει τίποτα πιο τεχνητό και ξένο προς εμάς από αυτό που ονομάζουμε «εαυτό»!
Προτείνεται η μετάφραση του Λευτέρη Αναγνώστου από τις εκδόσεις Επίκουρος (1993).
-Καρλ Μαρξ, Το κεφάλαιο – Κριτική της πολιτικής οικονομίας (Das Kapital, Kritik der politischen Ökonomie), 1867–1894.
Εμπόρευμα, χρήμα, γενικό ισοδύναμο, αξία, υπεραξία, αλλοτρίωση, φετιχιστικός χαρακτήρας του εμπορεύματος, σχέσεις παραγωγής... Σε όση κριτική και αν υποβληθεί το δαιδαλώδες έργο του, χωρίς αυτό πολύ λίγα θα γνωρίζαμε για τον τρόπο δόμησης και λειτουργίας του πιο «διαβολικού» – και με τη θετική και με την αρνητική σημασία της λέξης – οικονομικού συστήματος «ύπαρξης» που επινοήθηκε ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Κυκλοφορεί σε μετάφραση του Παναγιώτη Μαυρομμάτη από τις εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή. Καθώς όμως το πιθανότερο είναι να τρομάξει κανείς από το μέγεθός του, προτείνεται να ξεκινήσει από το ολιγοσέλιδο Εμπόρευμα και Χρήμα, σε μετάφραση του Γιώργου Σταμάτη, εκδ. Κριτική.
-Φρίντριχ Νίτσε, Η γενεαλογία της ηθικής (Zur Genealogie der Moral), 1887.
Το συγκεκριμένο βιβλίο, αλλά και το γενικότερο έργο του σπουδαιότερου φιλοσόφου της Δύσης μετά τον Πυθαγόρα, ανάμεσα σε πολλά άλλα, άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμασταν την ιστορία. Αρχή του; Το γεγονός ότι στο βασίλειο του ανθρώπου, όλα τα φαινόμενα έχουν ιστορική (δηλαδή, ταπεινή και καθόλου υψηλή) προέλευση, ακόμη και η ίδια η ιστορία ως μέθοδος και τρόπος μελέτης. Επίσης υπέδειξε ότι το νόημα και η σημασία των πραγμάτων καθορίζεται πάντοτε μέσα από συσχετισμούς (κυριαρχούντων και κυριαρχούμενων) δυνάμεων. Κοινώς, αν θέλουμε να μάθουμε κάτι για τα πράγματα, τότε πρέπει να αναζητήσουμε τις δυνάμεις που τα κατάσχουν και τα νοηματοδοτούν. Σημασία λοιπόν έχει όχι τι λέει κάποιος, αλλά ποιος το λέει,πώς το λέει και τι θέλει να πει μέσα από αυτό που λέει. Η σπουδαιότητα του έργου του Νίτσε είναι ισοδύναμη του έργου του Φρόυντ, στο βαθμό που ο Νίτσε υπήρξε από τους πρώτους φιλοσόφους που εισήγαγαν την ψυχολογία στην ιστορική μελέτη των φαινομένων.
Προτείνεται η μετάφραση του Ζήση Σαρίκα, εκδ. Βάνιας, 2008.
-Μαρσέλ Προυστ, Αναζητώντας το χαμένο χρόνο (A la recherche du temps perdu), 1909-1922.
Λίγες μέρες προτού κυκλοφορήσει με προσωπικά έξοδα του συγγραφέα η πρώτη ενότητα του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, ο Μαρσέλ Προυστ παραχώρησε μια συνέντευξη στο δημοσιογράφο Ελί-Ζοζέφ Μπουά: «Δημοσιεύω μόνο τον πρώτο τόμο ενός μυθιστορήματος που φέρει τον γενικό τίτλο Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο. Θα ήθελα να δημοσιεύσω όλο το έργο μαζί· όμως στις μέρες μας δεν εκδίδονται πλέον πολύτομα έργα. Είμαι όπως κάποιος που έχει έναν τοιχοτάπητα πολύ μεγάλο για τα σημερινά διαμερίσματα και που υποχρεώθηκε να τον τεμαχίσει. Μερικοί νέοι συγγραφείς, που συμπαθώ άλλωστε τις ιδέες τους, συνιστούν, αντίθετα, σύντομη δράση και λίγα πρόσωπα. Η αντίληψή μου δεν είναι αυτή για το μυθιστόρημα. [...]». Τα λόγια του συγγραφέα λένε τα πάντα για το μνημειώδες αυτό πολύτομο έργο της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Προτείνονται οι μεταφράσεις του αείμνηστου Παύλου Ζάννα, σε επιμέλεια του άξιου συνεχιστή του Παναγιώτη Πούλου, εκδ. Εστία.
-Χένρι Μίλερ, Ο τροπικός του Καρκίνου (Tropic of Cancer), 1934.
Εκρηξιγενής λογοτεχνία που σκάει μέσα στο κεφάλι σαν ατομική βόμβα μεγατόνων φαιάς ουσίας, ανοίγει σαν τριαντάφυλλα τις νευρωνικές οδούς, διαστέλλει τις αισθήσεις και ωθεί το σώμα να σηκωθεί από εκεί που κάθεται και να «ζήσει» κυριολεκτικά τα πάντα. Σπάνια το αυτοβιογραφικό ύφος παντρεύτηκε τόσο οργανικά με τον – πολύ υψηλό – φιλοσοφικό στοχασμό και την ωμή μέχρι παρεξηγήσεως πρόζα. Αναμφισβήτητα, πρόκειται για ένα βιβλίο που είναι κρίμα να μην έχει διαβάσει κανείς πριν φύγει από αυτή τη ζωή.
Προτείνεται η μετάφραση του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη, εκδ. Μεταίχμιο, 2009.
-Τόμας Πύνσον, Το ουράνιο τόξο της βαρύτητας (Gravity's rainbow), 1973.
Ίσως ο μεγαλύτερος σύγχρονος Αμερικανός λογοτέχνης και ένα από τα σπουδαιότερα λογοτεχνικά έργα που έχουν γραφτεί ποτέ στην αγγλική γλώσσα. Ένα βιβλίο φτιαγμένο από ένα «σκασμό» βιβλία που συνθέτουν έναν από τους πιο δύσκολους γρίφους για το μυαλό. Ιστορικά συμβάντα, συνωμοσίες, επιστημονικές θεωρίες, ψήγματα από ολόκληρο το εύρος της αμερικανικής ποπ κουλτούρας και, τέλος, μία από τις σημαντικότερες πραγματείες για τις σχέσεις μεταξύ Τρίτου Ράιχ και Χόλιγουντ. Λίγα βιβλία έχουν αναλυθεί τόσο εξαντλητικά από ακαδημαϊκούς και ανεξάρτητους ερευνητές απ' όλο τον κόσμο, όπως επίσης λίγα βιβλία μπορούν να οδηγήσουν με μαθηματική ακρίβεια τον αναγνώστη στην παράνοια! Απόδειξη η πληθώρα διαδικτυακών Πυνσονικών «κοινοτήτων» αφιερωμένων αποκλειστικά και μόνο σε παρανοϊκές συζητήσεις για την πιθανή σημασία ακόμη και των μικρότερων λεπτομερειών του έργου του. Η ανάγνωσή του απαιτεί πολλή υπομονή και άλλα τόσα κότσια.
Προτείνεται η μετάφραση του Γιώργου Κυριαζή (άλλωστε δεν υπάρχει και άλλη), εκδ. Χατζηνικολή, 2000. Αν και το ιδανικό θα ήταν να διαβαστεί στο πρωτότυπο.
Καλή ανάγνωση...