Ποια μαθήματα διδάσκονταν οι πρόγονοί μας στο σχολείο; Τι βιβλία είχαν; Έγραφαν κι αυτοί πάνω τους, όπως εμείς; Στα παραπάνω ερωτήματα καλείται να δώσει απάντηση η έκθεση σχολικών βιβλίων, με τίτλο "Σχολικά βιβλία του 19ου αιώνα" που γίνεται στο πλαίσιο της 8ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου.
Την έκθεση παρουσιάζει το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), στο περίπτερο 13 της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης (ΔΕΘ), η οποία γίνεται στο πλαίσιο της 8ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου.
Στην έκθεση θα παρουσιαστούν 50 σχολικά βιβλία του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού από τη συλλογή του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών. Η συλλογή θεωρείται από τις πλουσιότερες στο είδος της. Απαρτίζεται από 120 σχολικά βιβλία του 19ου αιώνα, ορισμένα από τα οποία είναι εξαιρετικά σπάνια. Τα περισσότερα απ' αυτά είναι διδακτικά βιβλία, ενώ μόλις τρία- τέσσερα αφορούν μεθόδους εκμάθησης ξένων γλωσσών για το γενικό πληθυσμό. Η συλλογή συμπληρώνεται από εκατοντάδες νεότερα σχολικά εγχειρίδια, που χρονολογούνται από τα μέσα του 20ου αιώνα μέχρι σήμερα.
Τα βιβλία προέρχονται από την προσωπική συλλογή του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, καθώς και από δωρεές στο Ίδρυμα (η σημαντικότερη απ' αυτές ήταν του θεολόγου Αμίλκα Αλιβιζάτου).
Η θεματολογία τους καλύπτει τα περισσότερα μαθήματα που διδάσκονταν εκείνη την εποχή στα δημοτικά, γυμνάσια και παρθεναγωγεία της χώρας: αρχαία και νέα ελληνικά, μαθηματικά, φυσική, ανθρωπολογία, φυσική ιστορία, γεωγραφία, θρησκευτικά, χρηστομάθεια, μετρική και ξένες γλώσσες.
Τα βιβλία αυτά εκδίδονταν κυρίως στην Αθήνα, αλλά και ορισμένες φορές στην Κωνσταντινούπολη και την Ερμούπολη της Σύρου.
Πολλά από τα βιβλία αυτά είναι ιδιαίτερα σπάνια. Σ' αυτά συγκαταλέγονται οι "Ασκήσεις ορθογραφικαί, ήτοι εφαρμογή των κυριοτέρων κανόνων της ορθογραφίας επί φράσεων της αρχαίας και της καθιερωμένης γλώσσης", του Ι. Καρακατσάνη, που χρονολογείται το 1888, η "Ελληνική χρηστομάθεια, προς χρήσιν των εν τοις παρθεναγωγείοις μαθητριών, μετά σημειώσεων", του Γεώργιου Α. Παπαβασιλείου (1889) και η "Θεωρητική αριθμητική, προς χρήσιν των μαθητών γυμνασίων" του Χ. Βάφα, έκδοση του 1868.
Στα ενδιαφέροντα βιβλία της συλλογής, που θα παρουσιαστούν και στην έκθεση, συγκαταλέγεται, εξάλλου, η έκδοση "Κρινολούλουδα" των Αρσινόης Ταμπακοπούλου και Θεώνης Δρακοπούλου, που απευθυνόταν στα παιδιά Β' Δημοτικού των μουσουλμανικών σχολείων και χρονολογείται το 1939.
Επίσης, η "Οθωμανική καλλιγραφία" του Πρόδρομου Αναστασιάδη, που εκδόθηκε το 1898 και είναι τυπωμένη από το τέλος προς την αρχή.
Στη "Γεωγραφία" του Θεόδωρου Αποστολόπουλου του 1890 για τους μαθητές Δημοτικού, ο συγγραφέας υπογραμμίζει τη δέσμευσή του ότι "η διδασκαλία της Γεωγραφίας εν τω δημοτικώ σχολείω δεν πρέπει να περιορισθή εις την Ελλάδα μόνον αλλά δέον να επεκταθεί ειδικώτερον μεν επί όλης της Ελληνικής Χερσονήσου, γενικώτερον δε επί της Ευρώπης και έτι γενικώτερον επί των άλλων ηπείρων".
Επίσης, ενδιαφέρον παρουσιάζει η "Μικρά Ηθική ή Χρηστοήθειας μαθήματα", με συμβουλές για τους κανόνες συμπεριφοράς που πρέπει να ακολουθούν οι νέοι. "Τα παιδία, όσα επιθυμούν να προκόψωσι και να γίνωσι καλοί και τίμιοι άνθρωποι, χρεωστούσι να εκπληρόνωσι καλώς τα χρέη των", σημειώνεται μέσα στο βιβλίο.
Στους συγγραφείς των βιβλίων συναντάμε και σπουδαία ονόματα της ελληνικής λογοτεχνίας. Ο Γεώργιος Δροσίνης είχε γράψει "Παραμύθια" για τους μαθητές της πρώτης Δημοτικού το 1889, ενώ η Γαλάτεια Καζαντζάκη υπογράφει το "Αναγνωσματάριον της Έκτης Τάξης Δημοτικού Σχολείου- Η Μεγάλη Ελλάς" του 1927.
Στο εσωτερικό ορισμένων από τα εγχειρίδια συναντάμε και κρυμμένους ... θησαυρούς: σχόλια, αφιερώσεις και σκίτσα των μαθητών, ακόμα και αποξηραμένα λουλούδια!
Ποιες είναι, όμως, οι ομοιότητες και οι διαφορές που εντοπίζονται στην εξέλιξη των σχολικών εγχειριδίων στο πέρασμα του χρόνου; "Τα βασικά μαθήματα που διδάσκονται είναι τα ίδια, ωστόσο αλλάζει το ύφος της γραφής, που στα βιβλία του 19ου αιώνα ήταν περισσότερο αυστηρό", εξηγεί στο ΑΠΕ- ΜΠΕ η Σοφία Τσολάκη, ερευνήτρια του Ιδρύματος.
Ο διευθυντής του Ινστιτούτου, επίκουρος καθηγητής Γλωσσολογίας στο ΑΠΘ, Γιώργος Παπαναστασίου, παρατηρεί: "Στις κυριότερες διαφορές συγκαταλέγεται η γλώσσα γραφής των βιβλίων. Μέχρι το 1976, τα βιβλία ήταν συνταγμένα στην καθαρεύουσα. Σημαντική διαφορά είναι και η σχέση του κειμένου με την εικόνα, αλλά και το στήσιμο των βιβλίων. Τα βιβλία του 19ου αιώνα είχαν φτωχή εικονογράφηση, ενώ οι ασκήσεις δεν συνόδευαν το κυρίως κείμενο".
Τομή στην εξέλιξη των σχολικών βιβλίων αποτέλεσε το βιβλίο "Η γλώσσα μου" των Μ. Οικονόμου, Θρ. Σταύρου και Μ. Τριανταφυλλίδη, που εκδόθηκε το 1955 για μαθητές πέμπτης και έκτης Δημοτικού. Στο συγκεκριμένο βιβλίο, το κάθε κείμενο συνοδευόταν από παρατηρήσεις και σχόλια γραμματικής και συντακτικού. Για την επίδραση που άσκησε το βιβλίο στη σύνταξη των σχολικών εγχειριδίων διδασκαλίας του γλωσσικού μαθήματος θα μιλήσει ο Επίκουρος Καθηγητής Γλωσσολογίας του ΑΠΘ, Δημήτρης Κουτσογιάννης, την ερχόμενη Κυριακή, στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου.