H Ιστορία αναδεικνύει κυρίως τα «δια ταύτα», όχι τα κίνητρα. Το επιβεβαιώνει κι ο μύθος του Λίνκολν, που σκοτώθηκε πυροβολημένος από ένα γνωστό ηθοποιό, στις 14 Απριλίου 1865.
Την ημέρα εκείνη, Παρασκευή 14 Απριλίου 1865, ο Πρόεδρος Αβραάμ Λίνκολν ήταν κεφάτος, καθώς πήγαινε στο θέατρο Φορντ της Ουάσιγκτον. Η όπερα που θα παρακολουθούσε ήταν κάτι σαν επινίκια γιορτή. Ο εμφύλιος πόλεμος είχε σχεδόν κριθεί υπέρ της Ένωσης, δηλαδή των Βόρειων Πολιτειών. Εννέα ημέρες νωρίτερα, ο στρατηγός των Νοτίων, Ρόμπερτ Λι, είχε παραδοθεί στο στρατηγό των Βορείων, Οδυσσέα Γκραντ, στη Βιρτζίνια. Η οριστική επικράτηση του στρατού της Ενωσης στη συγκεκριμένη Πολιτεία καθιστούσε σχεδόν βέβαιη την τελική έκβαση του πολέμου.
Ο Τζον Ουίλκις Μπουθ ήταν ηθοποιός, αλλά δεν υποκρινόταν όταν σήκωσε το πιστόλι. Πυροβόλησε στο κεφάλι τον Λίνκολν, που καθόταν αναπαυτικά στα θεωρεία του θεάτρου Φορντ. Όταν ο - φανατικός υποστηρικτής των Νοτίων – Μπουθ διαπίστωσε ότι η σφαίρα είχε πετύχει το στόχο, κραύγασε στα λατινικά «Sic semper tyrannis!», δηλαδή «Έτσι πάντα στους τυράννους!». Ο Πρόεδρος ξεψύχησε το πρωί της 15ης Απριλίου. Ο Μπουθ κατάφερε να φύγει από το θέατρο, όχι όμως και να σωθεί οριστικά. Στρατιώτες της Ένωσης τον εντόπισαν μετά από 12 ημέρες σε μία φάρμα στη Βιρτζίνια και τον σκότωσαν (26 Απριλίου 1865).
Η νίκη της Ένωσης των Βορείων επί της Συνομοσπονδίας των Νοτίων στον τετραετή (1861- 65) αγριότατο πόλεμο επέφερε την κατάργηση της δουλείας σε όλες τις Ηνωμένες Πολιτείες και την απελευθέρωση των μαύρων. Η ιστορική αυτή τομή χάρισε στο Λίνκολν την ανίκητη αίγλη του μεγάλου πολέμιου των φυλετικών διακρίσεων, του «γενάρχη» μιας πιο φωτεινής Αμερικής.
Η ίδια η ζωή του, άλλωστε, έδειχνε να δικαιώνει και τα στερεότυπα για τη χώρα των ευκαιριών και της ανταμοιβής των ικανών. Γεννήθηκε στο Κεντάκι από φτωχούς γονείς, εργαζόταν ως γεωργός και ταυτόχρονα σπούδαζε. Έγινε δικηγόρος, εξελέγη βουλευτής του Ιλινόις, μέλος του Κογκρέσου και 16ος πρόεδρος των ΗΠΑ.
Το πρόσωπο του Λίνκολν ποτέ δεν έπαψε να αποτελεί σημείο αναφοράς στην Αμερική, για διάφορους λόγους και με ποικίλες αφορμές. Η εκλογή του Μπαράκ Ομπάμα, όμως, θαρρείς πως ... ενθρόνισε πάλι τον Αβραάμ! Ο 44ος πρόεδρος είναι δεδηλωμένος θαυμαστής του 16ου – έστω κι αν εκείνος ανήκε στους Ρεπουμπλικάνους.
Ο Ομπάμα ζήτησε την ίδια Βίβλο!
Ο Ομπάμα χρησιμοποιούσε συχνά στις ομιλίες του «ατάκες» του Λίνκολν. Στις 20 Ιανουαρίου 2009 έκανε με το τρένο την ίδια διαδρομή για την τελετή ορκωμοσίας και ζήτησε να του φέρουν την ίδια Βίβλο, εκείνη στην οποία είχε ορκιστεί ο Λίνκολν, στις 4 Μαρτίου του 1861!
Αμφότεροι είχαν ως πολιτικό «ορμητήριο» το Ιλινόις, αμφότεροι θεωρούνται καλοί ρήτορες, αλλά η «σημειολογία» που άγγιξε την Αμερική το 2009 διέθετε ένα στοιχείο πολύ ισχυρότερο: Ο πρώτος Αφροαμερικάνος πρόεδρος εμπνέεται από εκείνον που ευεργέτησε τους μαύρους. Ο αγώνας του παλιού, βρίσκει μια ηχηρή, «αναβαθμισμένη» δικαίωση στο πρόσωπο του Ομπάμα.
Ποιος ήταν όμως ο αγώνας του Λίνκολν; Να τι έγραψε ο ίδιος, σε επιστολή της 22ας Αυγούστου του 1862: «Ο υπέρτατος στόχος είναι να σώσουμε την Ένωση, όχι να διατηρήσουμε ή να καταργήσουμε τη δουλεία. Εάν μπορούσα να σώσω την Ένωση χωρίς να ελευθερώσω κανένα δούλο, θα το έκανα. Εάν χρειαζόταν να τους ελευθερώσω όλους για να τη σώσω, θα το έκανα. Εάν έπρεπε να ελευθερώσω μερικούς, θα το έκανα».
Ένα χρόνο νωρίτερα, σε μια – σχεδόν ομόφωνη απόφαση – του Κογκρέσου διευκρινιζόταν ότι σκοπός του πολέμου ήταν να διατηρήσει την Ένωση, αποτρέποντας την απόσχιση των Νότιων Πολιτειών. Όχι να τερματίσει τη δουλεία.
Είναι κάπως δύσκολο να θεωρήσουμε ότι αυτή η απόφαση απευθυνόταν προς τους Νότιους, με τη ...διπλωματική αποστολή να τους εξευμενίσει. Ο πόλεμος μαινόταν από τις 12 Απριλίου του 1861. Το λόγο τον είχαν πλέον οι σφαίρες και οι οβίδες, όχι οι διπλωματικοί ελιγμοί. Πιθανότατα το Κογκρέσο ήθελε να προειδοποιήσει τους Βόρειους πολέμιους της δουλείας, διανοουμένους κυρίως, να μην κάνουν μεγάλα, «ρομαντικά» όνειρα.
Κανείς δεν αμφισβητεί ότι παραπέμπουν στον οικονομικό και πολιτικό ανταγωνισμό οι βασικές αιτίες της σύρραξης ανάμεσα στις 19 Πολιτείες της Ενωσης και τις 11 της Συνομοσπονδίας του Νότου, στις φυτείες του οποίου δούλευαν υπό απάνθρωπες συνθήκες 3,5 εκατομμύρια μαύροι σκλάβοι.
Από την μία πλευρά, ο Βορράς των 21 εκατομμυρίων ανθρώπων, των βιοτεχνιών και βιομηχανιών. Εκεί οι μαύροι αντιμετωπίζονταν ως κατώτεροι, ήταν θύματα διακρίσεων και οικονομικής εκμετάλλευσης, αλλά δεν ζούσαν στην κόλαση όπως οι ομόχρωμοί τους του Νότου. Από την άλλη πλευρά, ο Νότος των 9 εκατομμυρίων - μαζί με τους δούλους. Ο Νότος των μεγάλων κτημάτων, της – κατ' ουσίαν φεουδαρχικής- αριστοκρατίας.
Τον συνεχάρη και ο ... Μαρξ!.
Οι Νότιοι θέλησαν να αποσχιστούν, η συγκεντρωτική διακυβέρνηση του Βορρά δεν το ανεχόταν. Ο Λίνκολν είχε εκλεγεί δίχως τη ψήφο των Νοτίων κι επί πλέον το πολιτικό του πρόγραμμα παρείχε στο Βορρά περισσότερα πλεονεκτήματα, περιορίζοντας μάλιστα τα δικά τους δικαιώματα αυτοδιοίκησης.
Οι Νότιοι ένιωθαν αυτάρκεις από οικονομικής πλευράς. Μολονότι η κοινωνική και οικονομική τους συγκρότηση έφερε το στίγμα ενός κόσμου που παρήκμαζε και χανόταν, από το 1793 διέθεταν ένα μεγάλο οικονομικό όπλο: Τότε εφευρέθηκε – από τον Ελι Γουίτνι- η εκκοκκιστική μηχανή. Σε συνδυασμό με τη δουλεία, η εκκοκκιστική μηχανή αύξησε τρομερά την παραγωγικότητα στις φυτείες βαμβακιού και τις εξαγωγικές δυνατότητες του Νότου προς την Ευρώπη.
Τί ήταν όμως το ζήτημα της απελευθέρωσης των δούλων; Συμπληρωματικό αίτιο του Εμφυλίου, ή απλό παρεπόμενό του; Η αλήθεια είναι ότι ο Λίνκολν αποφάσισε να μιλήσει για κατάργηση της δουλείας, όταν η Συνομοσπονδία απευθύνθηκε στην Αγγλία και τη Γαλλία, ζητώντας να την ενισχύσουν στον Εμφύλιο που είχε ήδη αρχίσει. Οι Νότιοι το έκαναν αυτό, γνωρίζοντας ότι για την αγγλική και γαλλική υφαντουργική βιομηχανία ήταν απαραίτητο το βαμβάκι, το οποίο εξαγόταν εν αφθονία από τις δικές τους περιοχές στην Ευρώπη.
Ο Λίνκολν κατάλαβε ότι έπρεπε να προσεταιριστεί την κοινή γνώμη των χωρών της Γηραιάς Ηπείρου. Το πέτυχε, προβάλλοντας – έστω και θολά- το όραμα της απελευθέρωσης των δούλων. Οι εφημερίδες στην Ευρώπη ξεχείλιζαν από άρθρα συμπάθειας προς τους Βόρειους. Διανοούμενοι εκδήλωναν την ίδια θέρμη. Το 1964, όταν – μεσούντος του Εμφυλίου- ο Λίνκολν επανεξελέγη πρόεδρος στο Βορρά, έλαβε ένα ξεχωριστό, ασυνήθιστο συγχαρητήριο τηλεγράφημα. Αποστολέας; Ο ... Καρλ Μαρξ!
Όπως σημειώνει ο Gregory J.W Urwin, καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Temple, ο Λίνκολν που «στην αρχή του Εμφυλίου αποσαφήνισε ότι σκόπευε να αποκαταστήσει την Ένωση χωρίς να τερματίσει τη δουλεία», άρχισε να ...το ξανασκέφτεται το καλοκαίρι του 1862. Όχι μόνο για λόγους τακτικής, προς την Ευρώπη. Γράφει ο Urwin: «Η χειραφέτηση θα στερούσε από το Νότο το εργατικό δυναμικό του. Η προοπτική της εξέγερσης δούλων, ίσως ανάγκαζε τη Συνομοσπονδία να μετακινήσει στρατεύματα από τα πεδία των μαχών, στα μετόπισθεν».
Με την πάροδο του χρόνου, επηρέαζαν τους Αμερικάνους του Βορρά οι – ολοένα και περισσότερες- μαρτυρίες για το τι βίωναν οι δούλοι στο Νότο. Οι φρικώδεις περιγραφές για τα μαστιγώματα, τους ξυλοδαρμούς, τους φόνους, τους βιασμούς και τις πωλήσεις παιδιών ή άλλων συγγενών σε μακρινές φυτείες, συνέβαλαν ώστε να συγκροτηθεί κίνημα για τη χειραφέτηση. Ο Λίνκολν και το Κογκρέσο άρχισαν να πιέζονται, αλλά τα βήματα που έκαναν ήταν πολύ πιο διστακτικά από όσο θα ήθελαν οι – μαχητικοί, πλέον- πολέμιοι της δουλείας.
Ελεύθεροι μόνο οι σκλάβοι των ...εχθρών
Τον Ιούλιο του 1862 το Κογκρέσο επέτρεψε την απελευθέρωση μόνο των δούλων εκείνων, των οποίων οι αφέντες τάσσονταν με τη Συνομοσπονδία. Γράφει ο John Cashman, καθηγητής Ιστορίας στο Boston College, για τον Λίνκολν: «Στο τέλος του 1861 και την άνοιξη του 1862, απέρριψε το αίτημα των διοικητών στρατιωτικών μονάδων να απελευθερωθούν οι σκλάβοι στις κατεχόμενες περιοχές, εξοργίζοντας έτσι τους πολίτες που αντιτάσσονταν στη δουλεία».
Έστω και με πηγή ... το σταγονόμετρο των διαθέσεων του Λίνκολν (μαζί με κάποια νοερή ζυγαριά, με την οποία στάθμιζε κάθε φορά τα δεδομένα της στιγμής), το «νερό είχε μπει στ' αυλάκι».
Με τη Διακήρυξη της 1ης Ιουλίου 1863, ο Λίνκολν δήλωσε ότι θα ήταν ελεύθεροι («από τώρα και για πάντα») όλοι οι δούλοι των περιοχών που τελούσαν υπό τον έλεγχο της Συνομοσπονδίας. Μάλλον περιττή ήταν η διευκρίνηση, αλλά την ... έκανε ο πρόεδρος: Τόνισε πως η Διακήρυξη ήταν προϊόν «στρατιωτικής αναγκαιότητας», καθώς και ότι την επέβαλλαν λόγοι «πολιτειακοί κι όχι ανθρωπιστικοί».
Όλα αυτά όμως μηδαμινή σημασία είχαν για τους πολλούς δούλους, περίπου το 25% του συνόλου, οι οποίοι απέκτησαν την ελευθερία τους βάσει αυτής της Διακήρυξης, καθώς ο στρατός της Συνομοσπονδίας έχανε σταδιακά τον έλεγχο στα συγκεκριμένα εδάφη.
Το Κογκρέσο ψήφισε την κατάργηση της δουλείας στις ΗΠΑ στις 31 Ιανουαρίου 1865. Τα επόμενα ορόσημα δεν τα πρόλαβε ο Λίνκολν: Ισότητα πολιτικών δικαιωμάτων το 1866 – άλλο θέμα αν πότε πότε απέκτησε πραγματικό νόημα αυτή η έννοια. Δικαίωμα ψήφου το 1868.
Είπαμε: Η Ιστορία ενδιαφέρεται κυρίως για τα αποτελέσματα, όχι τόσο για τα κίνητρα. Πρωταρχική σημασία έχει αυτό που γίνεται, δευτερεύουσα το αν γίνεται με ενθουσιασμό ή όχι, απ' ευθείας ή ... από σπόντα. Λένε ότι ο δρόμος προς την κόλαση είναι στρωμένες με καλές προθέσεις. Για εκατομμύρια δούλων του 19ου αιώνα ίσχυσε κάτι διαφορετικό: βάδισαν στο δρόμο της φυγής από την κόλαση, που ήταν στρωμένος με την ουσιαστική αδιαφορία του Λίνκολν – και με τους ψυχρούς υπολογισμούς του.
ΥΓ: Στον αμερικανικό Εμφύλιο σκοτώθηκαν 620.000 και τραυματίστηκαν 500.000 άνθρωποι.