Λόγω των εξελίξεων με την ΑΟΖ όλο και περισσότερα δημοσιεύματα επιχειρούν να δημιουργήσουν εντυπώσεις σε σχέση με την Τουρκία χωρίς όμως ουσιαστική γνώση των πραγμάτων εκείνων που μας χωρίζουν από τη γειτονική μας χώρα. Αλήθεια λοιπόν ποιες είναι οι πραγματικές ελληνοτουρκικές διαφορές;
Με τον όρο «ελληνοτουρκικές διαφορές» εννοούμε όλα εκείνα τα εκκρεμή ζητήματα που έχουν ανακύψει μεταξύ των δύο χωρών. Ωστόσο δεν υπάρχει σαφής όρος λόγω των διαφορετικών προσεγγίσεων. Για την Ελλάδα η μόνη ελληνοτουρκική διαφορά είναι η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας, ενώ η Τουρκία προσπαθεί να θέσει επιπλέον θέματα στην ατζέντα των διαπραγματεύσεων, όπως τις γκρίζες ζώνες, την αποστρατικοποίηση των νησιών καθώς και τα εναέρια και ναυτικά μίλια.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί πως οι ελληνοτουρκικές διαφορές με εξαίρεση το ζήτημα της Κύπρου, αποτελούν κυρίως νομικές διαφορές, δηλαδή έχουν προκύψει λόγω των αλλαγών και του εμπλουτισμού του διεθνούς δικαίου. Έτσι η Συνθήκη της Λωζάννης του 1923 παρότι ρύθμιζε κατά τρόπο οριστικό τα ζητήματα των δύο χωρών, δεν καλύπτει τις αλλαγές στο διεθνές δίκαιο όπως αυτές προέκυψαν μετά την σύναψή της. Συνεπώς τα βασικά ζητήματα που έχουν ανακύψει μεταξύ των δύο χωρών αφορούν στην ουσία την διαφορετική ερμηνεία των συνθηκών από την κάθε πλευρά.
Έτσι τα βασικά θέματα αφορούν την αποστρατικοποίηση των νησιών του Αιγαίου, τον έλεγχο της εναέριας κυκλοφορίας (FIR), τα εναέρια και χωρικά ύδατα και φυσικά την υφαλοκρηπίδα. Σε όλα αυτά τα θέματα οι δύο χώρες έχουν παρουσιάσει τις διαφορετικές τους απόψεις, ωστόσο επειδή η φύση του διεθνούς δικαίου είναι τέτοια που τα κράτη νομοθετούν για τους εαυτούς τους (είναι δημιουργοί αλλά ταυτοχρόνως και αποδέκτες του δικαίου τους), δεν μπορούν να υποχρεωθούν στην εφαρμογή του από κάποια ανώτερη αρχή. Μόνος τρόπος κατά τον οποίο τα κράτη υποχρεούνται να εφαρμόσουν το διεθνές δίκαιο είναι αν το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης εκδόσει μια σχετική απόφαση. Για να γίνει όμως αυτό, πρέπει τα διάδικα κράτη να δώσουν τα ίδια στο δικαστήριο τέτοια αρμοδιότητα, δηλαδή να προσφύγουν οικειοθελώς σε αυτό.
Επειδή όμως το Διεθνές Δικαστήριο στην προσπάθειά του να φανεί ουδέτερο πολιτικά δεν παίρνει ποτέ το μέρος της μιας μόνο πλευράς, τόσο η Ελλάδα αλλά και η Τουρκία δεν επιθυμούν προσφυγή στη Χάγη προκειμένου να λύσουν τις διαφορές τους, καθώς γνωρίζουν ότι ενδεχόμενη ετυμηγορία του θα έχει δυσβάσταχτο πολιτικό κόστος για τις ηγεσίες. Έτσι και οι δύο πλευρές επιμένουν στον διμερή διάλογο που όμως αποδεικνύεται άκαρπος, καθώς εδώ και δεκαετίες τα ζητήματα παραμένουν άλυτα, δηλητηριάζοντας τις σχέσεις των δύο χωρών.
Υφαλοκρηπίδα
Πρόκειται για το βυθό και το υπέδαφος των περιοχών που καλύπτει η θάλασσα και που γειτονεύουν με την ακτή νησιού ή παράκτιου κράτους, έξω από την αιγιαλίτιδα ζώνη (χωρικά ύδατα) και σε βάθος τέτοιο, ώστε να είναι δυνατή η εκμετάλλευση του φυσικού πλούτου των περιοχών αυτών.
Στη δική της υφαλοκρηπίδα, η κάθε παράκτια χώρα δεν ασκεί εθνική κυριαρχία, όπως στα χωρικά ύδατα αλλά ένα συγκεκριμένο δικαίωμα (π.χ. εκμετάλλευση του βυθού), το οποίο, όμως, ασκείται αποκλειστικά (το κυριαρχικό δικαίωμα υπολείπεται νομικά της εθνικής κυριαρχίας). Η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας γίνεται ύστερα από συμφωνία των ενδιαφερόμενων χωρών.
Από το 1973 και εξής, οπότε η Τουρκία παραχώρησε δικαιώματα έρευνας σε περιοχές που είχαν προκηρυχθεί και από την ελληνική πλευρά.
Η Ελλάδα υποστηρίζει πως με βάση τη Σύμβαση της Γενεύης για το Δίκαιο της Θάλασσας, τα νησιά έχουν υφαλοκρηπίδα, όπως και οι ηπειρωτικές ακτές. Συνεπώς η οριοθέτηση με τα γειτονικά κράτη οφείλει να γίνει με βάση τα όσα προβλέπει η συνθήκη, δηλαδή με βάση την αρχή της μέσης γραμμής και της ίσης απόστασης.
Η τουρκική πλευρά υποστηρίζει πως τα νησιά δεν έχουν υφαλοκρηπίδα, διότι αποτελούν εξάρσεις του βυθού. Επιπλέον επικαλείται «ειδικές περιστάσεις» που υπάρχουν στο Αιγαίο το οποίο θεωρεί «ημίκλειστη θάλασσα». Έτσι η βασική θέση της Τουρκίας είναι πως τα νησιά γεωλογικά αποτελούν συνέχεια της Ανατολίας με αποτέλεσμα να διεκδικεί τον υποθαλάσσιο χώρο στο μισό Αιγαίο. Είναι σημαντικό να επισημάνουμε εδώ πως η Τουρκία δεν αμφισβητεί την ελληνικότητα των νησιών του Αιγαίου στον υποθαλάσσιο χώρο που διεκδικεί.
Βασικό νομικό επιχείρημα της Τουρκίας – η οποία δεν είναι συμβαλλόμενο μέρος στη Σύμβαση της Γενεύης- για τη θέση αυτή είναι η απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης στην υπόθεση της υφαλοκρηπίδας μεταξύ Δανίας, Ολλανδίας και Γερμανίας. Τότε το Δικαστήριο έκρινε πως «η ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα κάθε κράτους πρέπει να είναι η φυσική προέκταση του εδάφους του και δεν πρέπει να καταπατά τη φυσική προέκταση του εδάφους ενός άλλου κράτους».
Χωρικά ύδατα
Με βάση τη Συνθήκης της Λωζάννης (1923) το εύρος των χωρικών υδάτων ορίστηκε στα τρία (3) ναυτικά μίλια. Με την αναθεώρηση της Συνθήκης στο Μοντρέ (1936), η Ελλάδα επέκτεινε τα χωρικά της ύδατα στα έξι (6) μίλια για να ακολουθήσει η Τουρκία τρεις δεκαετίες αργότερα (1964).
Η Σύμβαση για το ∆ίκαιο της Θάλασσας (Μοντέγκο Μπέι, 1982) – η οποία αποτελεί κωδικοποίηση του ∆ιεθνούς ∆ικαίου - δίνει τη δυνατότητα επέκτασης στα δώδεκα (12) ναυτικά μίλια. Η χώρα μας επικύρωσε τη Συνθήκη αυτή το 1995, ενώ η Τουρκία δεν είναι συμβαλλόμενο μέρος. Ωστόσο με ψήφισμά της η Τουρκική Εθνοσυνέλευση απειλεί ανοιχτά την Ελλάδα με πόλεμο (casus belli) σε περίπτωση που η χώρα μας ασκήσει το δικαίωμά της.
Αν η χώρα µας επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στα 12 µίλια, τότε η κυριαρχία της θα φτάσει στο 64%, της Τουρκίας στο 10%, ενώ τα διεθνή ύδατα περιορίζονται στο 26%...Aποστρατικοποίηση των νησιών του Αιγαίου
Εναέριος χώρος
Σύµφωνα µε τη Συνθήκη της Λωζάνης ο εναέριος χώρος ορίστηκε στα τρία (3) ναυτικά µίλια. Όμως η Ελλάδα το 1931 διεύρυνε τον εναέριο χώρο της στα δέκα (10) ναυτικά µίλια, προτού ακόµη επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στα 6 µίλια.
Η επέκταση αυτή δεν αµφισβητήθηκε από την Τουρκία µέχρι τα µέσα της δεκαετίας του ’70, οπότε και άρχισαν οι υπερπτήσεις και οι παραβιάσεις από τα τουρκικά µαχητικά στα επιπλέον 4 µίλια. Η τουρκική πλευρά υποστηρίζει πως η Ελλάδα παραβιάζει το ∆ιεθνές ∆ίκαιο, αφού το εύρος του εναερίου χώρου (10 µίλια) δεν αντιστοιχεί στο εύρος των χωρικών της υδάτων (6 µίλια). Η ελληνική πλευρά αντιτείνει πως η πράξη της αυτή έγινε αποδεκτή από την Τουρκία επί µισό αιώνα, δηµιουργώντας ένα είδος «τοπικού εθίµου» στην περιοχή.
Αποστρατικοποίηση των νησιών
Σύµφωνα µε το ∆ιεθνές ∆ίκαιο, τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου συνιστούν τρεις κατηγορίες:
- Λήµνος και Σαµοθράκη. Στα νησιά αυτά καθώς και στις νήσους Ίµβρο, Τένεδο, Λαγούσες και τα Στενά είχε επιβληθεί µε το άρθρο 4 της Συνθήκης της Λωζάνης καθεστώς αποστρατικοποίησης. Με την αναθεώρηση της Συνθήκης όμως στο Μοντρέ (1936), η Τουρκία πέτυχε να αλλάξει το καθεστώς των Στενών και των δικών της νησιών, χωρίς να υπάρχει ρητή αναφορά και στα ελληνικά νησιά. Την παράλειψη αυτή της ελληνικής διπλωµατίας επικαλείται η τουρκική πλευρά, από το 1970 και έπειτα, αµφισβητώντας το δικαίωµα της Ελλάδας για στρατιωτικοποίηση των δύο νησιών. Η Ελλάδα φυσικά αντιτείνει πως αφού η Συνθήκη έπαψε να έχει ισχύ για την Τουρκία, δεν παράγει έννομα αποτελέσματα για την Ελλάδα.
- Λέσβος, Χίος, Σάµος και Ικαρία, στα οποία µε το άρθρο 13 της Συνθήκης της Λωζάνης είχε επιβληθεί καθεστώς µερικής αποστρατικοποίησης (απαγόρευση εγκατάστασης ναυτικών βάσεων και οχυρωµατικών έργων, περιορισµός των στρατιωτικών δυνάµεων των νησιών). Η Ελλάδα επικαλούμενη το δικαίωμα στην αυτοάμυνα που προβλέπουν τα Ηνωμένα Έθνη, έχει στρατιωτικοποιήσει τα νησιά ως αντίβαρο στην «τουρκική στρατια του Αιγαίου».
- ∆ωδεκάνησα, τα οποία παραχωρήθηκαν από την Ιταλία στην Ελλάδα µε τη συνθήκη των Παρισίων (1947). Με το άρθρο 14 της Συνθήκης επιβαλλόταν στην Ελλάδα υποχρέωση αποστρατικοποίησης, επιτρέποντας µόνο περιορισµένο αριθµό προσωπικού εσωτερικής ασφάλειας µε τον ανάλογο οπλισµό του.
Αρχικά η Τουρκία δεν αποτελεί συμβαλλόμενο μέρος στην εν λόγω Συνθήκη, η οποία αποτελεί «res inter alios acta» γι’ αυτήν, δηλαδή ζήτημα που αφορά άλλον. Σύμφωνα δε με το άρθρο 34 της Συνθήκης της Βιέννης για το Δίκαιο των Συνθηκών, «μια συνθήκη δεν δημιουργεί υποχρεώσεις ή δικαιώματα για τρίτες χώρες».
Το καθεστώς αποστρατικοποίησης στα Δωδεκάνησα επιβλήθηκε μετά από αποφασιστική παρέμβαση της Σοβιετικής Ένωσης και απηχεί τις πολιτικές σκοπιμότητες της Μόσχας εκείνη τη χρονική περίοδο. Ωστόσο με τη δημιουργία του ΝΑΤΟ και του Συμφώνου της Βαρσοβίας στην πράξη έπαψε να έχει ισχύ* ως ασύμβατο με τη συμμετοχή χωρών σε στρατιωτικούς συνασπισμούς.
Γκρίζες ζώνες
Η θεωρία των γκρίζων ζωνών αναπτύχθηκε τη δεκαετία του '90 και αφορά την επανερμηνεία των διεθνών Συνθηκών από την Τουρκία, η οποία ισχυρίζεται ότι η ελληνική κυριαρχία εκτείνεται μόνο σε εκείνα τα νησιά του Αιγαίου τα οποία αναφέρονται ονομαστικά στα κείμενα των Συνθηκών με τις οποίες αυτά τα νησιά παραχωρήθηκαν στην Ελλάδα. Έτσι πλήθος βραχονησίδων και νησίδων τα οποία δεν κατονομάζονται, η Τουρκία θεωρεί ότι παραμένουν τμήματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και άρα της Τουρκίας ως διαδόχου κράτους.
Κέντρα εναέριας κυκλοφορίας (FIR)
Σύμφωνα με τον διεθνή Οργανισµό που καθορίζει τους κανόνες εναέριας κυκλοφορίας (ICAO) στο Κέντρο Ελέγχου Αθηνών (FIR Αθηνών) έχει ανατεθεί ο έλεγχος της διεθνούς εναέριας κυκλοφορίας µέχρι το σηµείο που συναντάται στα δυτικά µε το ιταλικό FIR, στα νότια µε τα αντίστοιχα της Λιβύης, της Αιγύπτου και της Κύπρου και στα ανατολικά µε το τουρκικό, µεταξύ της τουρκικής ακτής στο Αιγαίο και ελληνικών νησιών του Ανατολικού Αιγαίου. Στόχος είναι η ασφάλεια των πτήσεων και ο έλεγχος από µια χώρα ενός διεθνούς εναέριου χώρου, χωρίς αυτό να συνιστά άσκηση κυριαρχίας.
Επειδή όµως οι κανόνες του ICAO είναι γενικοί, έχει εκχωρηθεί το δικαίωµα σε κάθε χώρα να θεσπίζει εθνικούς κανόνες - συµπληρωµατικούς των γενικών κανόνων του ICAO.
Όταν ξέσπασε η κρίση στην Κύπρο η Τουρκία αµφισβήτησε για πρώτη φορά τα όρια του FIR Αθηνών με την Αγγελία προς Αεροναυτιλλοµένους (ΝΟΤΑΜ 714), στην οποία ζητούσε από τα αεροσκάφη που πετούσαν στο Ανατολικό Αιγαίο να αναφέρουν τις πτήσεις τους στα τουρκικά κέντρα ελέγχου (FIR Αγκύρας και Κωνσταντινούπολης). Η Ελλάδα αντέδρασε, κηρύσσοντας ολόκληρο το Αιγαίο ως επικίνδυνη περιοχή. Το αποτέλεσμα ήταν η διακοπή των αεροπορικών συγκοινωνιών διακόπηκαν µέχρι και τα µέσα του 1980. Ωστόσο η Τουρκία δεν εχει καταφέρει να πετύχει αναθεώρηση του ισχύοντος καθεστώτος. Έκτοτε η Τουρκία σε όλα τα διεθνή fora και σε κάθε ευκαιρία εκδηλώνει την επιθυµία της για «συνυπευθυνότητα στο Αιγαίο».
_______
*Αυτό ισχύει και για τα ιταλικά νησιά Panteleria, Lampedusa, Lampione και Linosa, καθώς και για τη Δυτική Γερμανία από τη μια πλευρά, και τη Βουλγαρία, Ρουμανία, Ανατολική Γερμανία, Ουγγαρία και Φινλανδία από την άλλη πλευρά.