Ο Πούτιν στη Ρωσία, ο Ερντογάν στην Τουρκία και ο Σι Ζινπίνγκ στην Κίνα είναι οι ηγέτες μιας νέας εποχής, με απεριόριστες εξουσίες και ελάχιστη δημοκρατία.
Κι όμως, παραμένουν δημοφιλείς. Αυτό είναι πράγματι ένα από τα μεγαλύτερα παράδοξα της πολύπλοκης εποχής μας, αναφέρει ο έμπειρος δημοσιογράφος, ειδικός στα θέματα Μέσης Ανατολής, Πιέρ Ασκί, στο σάιτ του περιοδικού Nouvel Observateur.
Ο Βλαντιμίρ Πούτιν κέρδισε την περασμένη Κυριακή μια τέταρτη συνεχή θητεία, χωρίς ρίσκα, αφού είχε φροντίσει, προηγουμένως, να παραμερίσει τον κύριο αντίπαλό του και η συμμετοχή των πολιτών να είναι μικρή. Ωστόσο, κανείς δεν αμφισβητεί ότι είναι πραγματικά δημοφιλής, σε ένα μεγάλο τμήμα της κοινής γνώμης, το οποίο πιθανόν θα του είχε επιτρέψει να εκλεγεί χωρίς να «κλέψει» την νίκη.
Το ίδιο θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς και για τον Ταγίπ Ερντογάν, τον όλο και περισσότερο αυταρχικό πρόεδρο της Τουρκίας, ο οποίος στέλνει δημοσιογράφους και διανοούμενους ισόβια στη φυλακή και λιώνει κυριολεκτικά τους Κούρδους στο Αφρίν της Συρίας, χωρίς ενοχές. Η δημοφιλία του παραμένει μεγάλη, παρότι η συνταγματική αναθεώρηση του 2017 που του επέτρεψε να γίνει ξανά πρόεδρος, ψηφίστηκε μόνο από το 51,37% των Τούρκων.
Στην ίδια κατηγορία των ηγετών με τις απεριόριστες εξουσίες τοποθετείται πλέον και ο πρόεδρος της Κίνας Σι Ζινπίνγκ. Το αξιοπερίεργο είναι πως στην Κίνα ο πρόεδρος Σι θα μπορούσε να επανεκλεγεί σε κανονικές εκλογές, αλλά προτίμησε να αλλάξει το Σύνταγμα ώστε να του επιτρέπεται να κάνει όσες θητείες θέλει.
Το ερώτημα είναι γιατί αυτοί οι ισχυροί πολιτικοί, ηγέτες-αυτοκράτορες της νέας εποχής, παραμένουν δημοφιλείς, παρά την αλύπητη καταπίεση των πολιτικών τους αντιπάλων.
Εθνικιστές, καθησυχαστικοί
Πολλές απαντήσεις είναι πιθανές. Το βασικό κοινό στοιχείο είναι πως αυτοί οι «ισχυροί» είναι πάντα άνδρες. Αυτοί λοιπόν οι ισχυροί άνδρες παρουσιάζονται στα μάτια των λαών τους πιο καθησυχαστικοί για να τους βγάλουν από τα αδιέξοδα, σε δύσκολες ή πολύπλοκες εποχές. Ο Πούτιν σίγουρα επανέφερε την Ρωσία στη σταθερότητα, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης και το χάος της εποχής Γιέλτσιν. Ο Ερντογάν υπόσχεται στους ψηφοφόρους του να τους προστατεύσει σε μια εποχή μεγάλων τοπικών απειλών, οι οποίες θα μπορούσαν να συμπαρασύρουν την Τουρκία και να την ξαναγυρίσουν στην εποχή της κατάρρευσης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, πριν από έναν αιώνα.
Εθνικιστές
Και στις τρεις περιπτώσεις ηγετών, ο εθνικισμός είναι η ατμομηχανή της εξουσίας του ισχυρού ηγέτη. Οχι με την έννοια της εθνικής υπηρηφάνειας που δείχνει κάποιος στα γήπεδα, αλλά ένας εθνικισμός εκδικητικός, ο οποίος γοητεύει τους λαούς που υπέφεραν στην ιστορία τους.
Οι Ρώσοι, για παράδειγμα, έχουν την αίσθηση ότι ταπεινώθηκαν με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης. Επομένως, ένα μέρος της ρητορικής του Βλαντιμίρ Πούτιν είναι να καταγγέλλει τη Δύση ότι θέλησε να εμποδίσει την Ρωσία να ξαναβρεί τη θέση της στον κύκλο των μεγάλων δυνάμεων, μετά τον ψυχρό πόλεμο.
Το Κομμουνιστικό κόμμα Κίνας και ο Σι Ζινπίνγκ αντλούν την εξουσία τους κυρίως γιατί έβαλαν τέλος στον «αιώνα της ταπείνωσης», όπως αποκαλείται στην Κίνα η περίοδος μετά την σύγκρουση με την Ευρώπη, στα μέσα του 19ου αιώνα, υποσχόμενοι να ξανακάνουν την Κίνα την αυτοκρατορία που ήταν στο παρελθόν, δηλαδή πρώτη παγκόσμια δύναμη.
Το ίδιο ισχύει και για την Τουρκία, η οποία θωπεύει το παρελθόν της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με στρατιωτικές επεμβάσεις στην Συρία ή στο βόρειο Ιράκ.
Ο φόβος του άλλου
Αυτοί οι ισχυροί ηγέτες επωφελούνται κυρίως από τον φόβο του «άλλου». Αυτός ο «άλλος» αλλάζει ανάλογα με τη χώρα: μπορεί να είναι ο μαύρος μετανάστης στην Ουγγαρία, ο Κούρδος ή ο Αρμένιος στην Τουρκία, ο Δυτικός που θέλει να ταπεινώσει την Ρωσία, ή στην περίπτωση της Κίνας ο Δυτικός που θέλει να μειώσει την ισχύ της χώρας.
Σε κάθε περίπτωση, ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού είναι πεπεισμένο ότι χρειάζεται ένα ισχυρό Κράτος, ένας ισχυρός ηγέτης, «άγριος αλλά δίκαιος», για να αντιμετωπίσει τις εσωτερικές και εξωτερικές απειλές και κυρίως για να εγγυηθεί την θέση της χώρας στη διεθνή σκακιέρα, εν μέσω συνεχών αναταράξεων.
Αυτοί οι παράγοντες ταυτότητας είναι αναμφίβολα ισχυρότεροι από τους οικονομικούς. Στην Ρωσία, κατά την πρόσφατη προεκλογική περίοδο, έγινε λόγος για το σύνδρομο «της τηλεόρασης και του ψυγείου»: στην τηλεόραση όλα ήταν όμορφα και λειτουργούσαν άψογα, αλλά όταν άνοιγε κάποιος το ψυγείο του διαπίστωνε τις δυσκολίες της καθημερινής ζωής. Αυτό, ωστόσο, δεν εμπόδισε την εκλογική νίκη του Πούτιν.
Η Κίνα αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωση: το νέο σιωπηρό «κοινωνικό συμβόλαιο» της σύγχρονης Κίνας στηρίζεται τόσο στην ανάδυση μιας ισχυρής χώρας, την οποία όλοι σέβονται, αλλά και στον προσωπικό πλουτισμό μεγάλης μερίδας των κατοίκων της.
Εχθροί της Ευρώπης
Απέναντι στον απίστευτο δυναμισμό αυτών των αυταρχικών κρατών, οι φιλελεύθερες δημοκρατίες της Δύσης παραμένουν διχασμένες και αμφιβάλλουν για το ίδιο το σύστημά τους αξιών και διακυβέρνησης. Είναι κυρίως ανίκανες να συμφωνήσουν σε ένα κοινό σχέδιο.
Κυρίως λειτουργούν με απομονωτισμό και δεν αντιλαμβάνονται πραγματικά το παιχνίδι που παίζεται σε παγκόσμια κλίμακα. Αυτή είναι η περίπτωση των ΗΠΑ όπου ένα μεγάλο μέρος των ψηφοφόρων εξακολουθεί να εμπιστεύεται την πολιτική Τραμπ, παρότι αυτή δείχνει να αποτυγχάνει σε πολλά μέτωπα.
Αλλά αυτή είναι και η περίπτωση της Ευρώπης, όπου κάνει την εμφάνισή του όλο και συχνότερα ο πειρασμός των αυταρχικών καθεστώτων, με τα ίδια στοιχεία: φόβος του άλλου, πρόβλημα ταυτότητας, αβεβαιότητες για το μέλλον σε έναν κόσμο που αλλάζει γεωπολιτικά και τεχνολογικά.
Την ώρα δηλαδή που η Γερμανία απέκτησε επιτέλους κυβέρνηση, μετά από μακρά περίοδο διαπραγματεύσεων και η Γαλλία βρίσκεται αντιμέτωπη με τις πρώτες μεγάλες αντιδράσεις στις μεταρρυθμίσεις Μακρόν (και οι δύο χώρες θέλουν να επανεκκινήσουν την πολιτικά φιλελεύθερη Ευρώπη) οι ηγέτες τους θα πρέπει να λάβουν υπόψιν αυτούς τους φόβους και αυτό το γενικό αρνητικό πλαίσιο. Οι «ισχυροί άνδρες»-αυτοκράτορες δεν θέλουν αυτή την Ευρώπη και θα κάνουν τα πάντα για να την πολεμήσουν.