Πόσο διακριτό είναι το όριο της σεξουαλικής παρενόχλησης; Πόσο συχνή, ακόμα και συνηθισμένη, είναι η σεξουαλική παρενόχληση στο γραφείο; Η ελληνική κοινωνία σιωπά και φοβάται ή μήπως αποφάσισε να υψώσει τη φωνή της; Η υπόθεση του Αμερικανού παραγωγού Χάρβεϊ Γουάινσταϊν άνοιξε τον δρόμο.
Αν και στην Ελλάδα το φαινόμενο δεν θα μπορούσε να λάβει τις διαστάσεις του Χόλιγουντ, η σεξουαλική παρενόχληση είναι εδώ και συμβαίνει δίπλα μας. Είτε στους λαμπερούς χώρους του θεάτρου και των κινηματογραφικών πλατό, είτε στα γραφεία και στις εταιρείες, πάντα πίσω από κλειστές πόρτες. Ακολουθώντας το διεθνές κίνημα κατά της σεξουαλικής παρενόχλησης #MeToo, η ελληνική έκδοση του περιοδικού Marie Claire υιοθέτησε την αυθόρμητη πρωτοβουλία της Ρούλας Γεωργακοπούλου. Η δημοσιογράφος και συγγραφέας δημιούργησε το ελληνικό hashtag #kiego, καλώντας τις γυναίκες που έχουν βιώσει τη σεξουαλική παρενόχληση να το δηλώσουν.
Το θέμα Γουάινσταϊν, όπως ήταν φυσικό, πήρε παγκόσμιες διαστάσεις και μονοπώλησε το ενδιαφέρον των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης: Η σωρεία επώνυμων καταγγελιών που δημοσιοποιήθηκαν είκοσι πέντε χρόνια μετά -ανάμεσά τους ονόματα όπως η Γκουίνεθ Πάλτροου, η Αντζελίνα Τζολί, η Ροζάνα Αρκέτ- άνοιξε τον ασκό του Αιόλου. Η αλήθεια είναι ότι το θέμα της σεξουαλικής παρενόχλησης εκτός από σοβαρό κινδυνεύει να γίνει και επικίνδυνο, καθώς δεν είναι πάντα διακριτό το όριο που τη διαχωρίζει από το κομπλιμέντο και το φλερτ. Γι' αυτό και δεν είναι λίγες οι υπερβολές και από τις δύο πλευρές.
Για τη «δική μας», την ελληνική σεξουαλική παρενόχληση μιλούν στο iefimerida η Σμαράγδα Καρύδη, ο Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης, ο Χρήστος Χωμενίδης και η Μυρτώ Αλικάκη, ενώ οι ειδικοί Θάνος Ασκητής και Δημήτρης Βερβεσός μιλούν, αντιστοίχως, για την ψυχολογία και τις ενοχές ο πρώτος, για τις καταγγελίες που φθάνουν στα δικαστήρια ο δεύτερος.
Σμαράγδα Καρύδη, ηθοποιός: «Το όριο είναι ο άλλος»
«Το όριο στη σεξουαλική παρενόχληση είναι όταν ο άλλος δεν θέλει. Προσωπικά το αντιλαμβάνομαι μέσα στον χώρο εργασίας, όταν εκείνος που παρενοχλεί έχει εξουσία και από εκείνον εξαρτάται η δική σου δουλειά σου. Γιατί δεν μπορούμε να αποκλείσουμε και το φλερτ από τη ζωή μας. Στην Αμερική πιστεύω υπάρχει μια υπερβολή.
Στις δικές μας τις δουλειές, όταν πρόκειται να προσλάβεις κάποιον και είσαι προϊστάμενος, παραγωγός ή σκηνοθέτης, οποιαδήποτε νύξη σεξουαλικού τύπου πρέπει να μένει απ' έξω όταν η συζήτηση αφορά στην πρόσληψη, την προαγωγή, την αμοιβή, τον μισθό. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι υπάρχουν δουλειές που τις κάνουν οι άνθρωποι μόνο και μόνο για να ζήσουν και ότι οι γυναίκες, κυρίως, περνάνε πολύ δύσκολα με τους εργοδότες τους. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και με τους ομοφυλόφιλους. Γιατί όλο αυτό έχει να κάνει με την εξουσία.
Στον χώρο μας συμβαίνει και ξέρουμε πρόσωπα που το κάνουν κατ' εξακολούθηση, όχι όμως στον βαθμό της περίπτωσης του Γουάινσταϊν. Αλλωστε στην Ελλάδα είναι διαφορετικά τα μεγέθη ώστε να χρειαστεί να υποστεί κάποιος έναν τέτοιο εξευτελισμό... Προσωπικά δεν μου έχει συμβεί ποτέ. Η σεξουαλική παρενόχληση έχει να κάνει και με την αδυναμία του άλλου. Γι' αυτό και χρειάζονται οι νόμοι, ώστε να προστατεύονται όλοι όσοι αισθάνονται αδύναμοι, φοβισμένοι. Γιατί δεν μπορούν όλοι να πουν ένα «άι στο διάβολο». Και άλλωστε υπάρχει πάντα η άποψη «μήπως ήσουν κι εσύ λίγο προκλητική;».
Μου έχουν πει φίλες μου για σκηνοθέτες, κυρίως στο σινεμά, που τηλεφωνούν σε νεαρά κορίτσια για οντισιόν. Οι περισσότεροι είναι λίγο τυχάρπαστοι στον χώρο και τελικά η ταινία που επρόκειτο να κάνουν δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ.
Δεν νομίζω ότι έχει αλλάξει κάτι μέσα στα χρόνια, γιατί πάντα το σεξ και η εξουσία είναι στη φύση του ανθρώπου. Το θετικό είναι ότι σήμερα οι γυναίκες πιο εύκολα θα το καταγγείλουν ή θα αντιδράσουν άμεσα».
Μυρτώ Αλικάκη, ηθοποιός: «Και στον δικό μας χώρο συμβαίνει»
«Πιστεύω ότι υπάρχει ένα όριο στο τι σημαίνει σεξουαλική παρενόχληση. Στην Αμερική έχει παραγίνει το κακό. Δεν μπορείς να στερείς από τους ανθρώπους τη δυνατότητα να φλερτάρουν και να εκφράζονται.
Για μένα σεξουαλική παρενόχληση είναι να ζητάς ή να εκβιάζεις, όταν βρίσκεσαι σε σχέση ισχύος. Και είναι εντελώς αισχρό. Θεωρώ ότι σε όλους τους επαγγελματικούς χώρους συμβαίνει αυτό. Στους καλλιτεχνικούς, που είναι πιο ανοικτοί, δεν το παίρνεις πάντα τοις μετρητοίς.
Προσωπικά δεν μου έχει συμβεί ποτέ στη ζωή μου. Ούτε ήταν κριτήριο για να με πάρουν ή όχι σε μια δουλειά. Δεν ξέρω αν έχει να κάνει με τον χαρακτήρα μου ή με μια αίσθηση ότι "δεν το σηκώνω". Γενικά έχει να κάνει με την αυτοεκτίμηση που έχει ο καθένας με τον εαυτό του.
Παράλληλα θα έλεγα ότι υπάρχει και μια θρασυδειλία από τη μεριά όσων το κάνουν. Θα προτιμήσει να το κάνει σε ανθρώπους που πιστεύει ότι δεν θα το πουν, δεν θα τον εκθέσουν.
Στην ουσία πατάει στην ανάγκη. Αν μια γυναίκα πιστεύει ότι μέσα από τέτοια υποχώρηση μπορεί να έχει όφελος, μπορεί να το κάνει, αποσιωπώντας του. Κανείς πάντως δεν πάει πολύ μακριά αν δεν αξίζει...
Σε κάθε περίπτωση τα όρια είναι πολύ λεπτά. Δεν είναι εύκολο να το διαπιστώσεις. Σε κάθε χώρο πάντως υπάρχει ένα σούσουρο για συγκεκριμένους ανθρώπους που το κάνουν εκεί που τους παίρνει. Κι αυτή είναι ακόμα μεγαλύτερη ξεφτίλα, γιατί το κάνουν σε αδύναμους. Φυσικά συμβαίνει και στον δικό μας χώρο»...
Χρήστος Χωμενίδης, συγγραφέας: «Ο άντρας που παρενοχλεί σεξουαλικά γίνεται ρεζίλι στα μάτια του»
«Ενας άντρας που επιβάλλει τη βούλησή του σε μια γυναίκα, στην πραγματικότητα προσβάλλει και εκείνη και τον εαυτό του. Θα έπρεπε πρώτα απ' όλα να γίνεται ρεζίλι στα δικά του μάτια. Στο παρελθόν τα πράγματα ήταν πολύ πιο βάναυσα. Αρκεί να σκεφτούμε την εποχή που έρχονταν από την επαρχία νεαρά, ανήλικα κορίτσια, ως υπηρέτριες σε σπίτια. Τότε εθεωρείτο αυτονόητο ο νεαρός γιος του σπιτιού να μυηθεί σεξουαλικά με αυτά τα κορίτσια -ο πατέρας δευτερευόντως. Ηταν μια δουλοκτησία. Αν το κορίτσι δεν ενέδιδε, όχι μόνο απολυόταν, αλλά ήταν πια αποκλεισμένη.
Κατά την άποψή μου, η φεμινιστική επανάσταση είναι η μόνη επανάσταση του 20ού αιώνα που πέτυχε -μαζί με την τεχνολογική. Δεν υπάρχει ακόμα γυναικείος τρόπος διαχείρισης των δημοσίων πραγμάτων που να είναι διακριτός και, κατά την αντίληψή μου, πιο γόνιμος και πιο ενδιαφέρων, που να αποδίδει. Αν και έχουμε δει γυναίκες να ανέρχονται σε ανώτατα πόστα -και θα δούμε όλο και περισσότερες στον μέλλον- αλλά δεν έχουμε δει τον γυναικείο τρόπο ηγεσίας.
Αμα είχε εκλεγεί η κυρία Κλίντον, θα είχε δώσει ένα παράδειγμα. Νομίζω ότι μέσα στον επόμενο μήνα της εκλογής της θα είχαν αυξηθεί οι γυναίκες μάνατζερ. Κι αν όχι ο επόμενος, αλλά ο μεθεπόμενος πρόεδρος των ΗΠΑ θα είναι γυναίκα. Είναι μεν λίγες, αλλά πια δεν κάνει εντύπωση.
Προσωπικά προσεγγίζω διαφορετικά το θέμα της σεξουαλικής παρενόχλησης και το βλέπω μέσα από το αίτημα του γυναικείου τρόπου, σε τι θα διαφέρει και τι αποτύπωμα θα αφήσει. Έχω την εντύπωση ότι στην Ελλάδα η Αλέκα Παπαρήγα έδωσε ένα γυναικείο στίγμα, περισσότερο από άλλες».
Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης, σκηνοθέτης - ηθοποιός: «Το πολύ δύσκολο είναι να ορίσεις ακριβώς τι σημαίνει»
«Στον χώρο μας ξέρω ότι συμβαίνει. Εχω ακούσει περιστατικά σεξουαλικής παρενόχλησης, με ανθρώπους διάσημους, που εμπίπτουν σε ποινικώς κολάσιμες πράξεις. Συνήθως είναι γνωστοί και είναι οι ίδιοι και οι ίδιοι. Δεν καταγγέλλονται όχι φόβο ή για να μην τους χαλάσει η καριέρα, αλλά κυρίως γιατί έχουμε να κάνουμε με περιπτώσεις γελοίων και ασήμαντων που δεν πήγαν παραπέρα.
Το πολύ δύσκολο κατά τη γνώμη μου με τη σεξουαλική παρενόχληση είναι να ορίσεις τι είναι ακριβώς και πότε γίνεται. Αυτό είναι ένα αρκετά λεπτό θέμα. Οτιδήποτε έχει να κάνει με συμπεριφορά που περιλαμβάνει άγγιγμα και πάνω, μπορεί να εκληφθεί ως σεξουαλική παρενόχληση. Αλλά κάθε τι πιο πιο και μαλακό μπορεί να μην γίνεται σαφές αλλά να είναι σεξουαλική παρενόχληση. Γι΄ αυτό πρέπει να είμαστε σίγουροι για τον ορισμό. Γιατί μέσα σε μια εργασιακή συνθήκη υπάρχει και περίπτωση μιας φυσικής ερωτικής έλξης που μπορεί να οδηγήσει και σε μακροχρόνιες σχέσεις _ακόμα κι αν έχει ιεραρχικό χαρακτήρα.
Προσωπικά συχνά λέω σε γυναίκα που είναι φροντιστής στο θέατρο πόσο όμορφη είναι, ή σε μια ηθοποιό. Και να τις πάρω μια αγκαλιά. Ο θαυμασμός ή το φλερτ μπορεί να είναι αθώα...
Η «κακώς εννοούμενη πολιτική ορθότητα» μπορεί συχνά να φτάσει σε υπερβολές. Είναι πολύ σοβαρό το θέμα αν η ερωτική επιθυμία και κυρίως το σεξ χρησιμοποιούνται ως αντάλλαγμα σε κάτι άλλο από έναν ιεραρχικά ανώτερο.
Από τη μεριά μου, είμαι τόσο προσεκτικός για να μην παρερμηνευτώ. Αυτό αφορά είτε σε ερωτικές σκηνές σε ταινίες ή σίριαλ είτε όταν κάνω οντισιόν στο θέατρο. Συμπεριφέρομαι σαν να έχω απέναντί μου έναν άνθρωπο χωρίς φύλο. Ισως και να υπερβάλλω».
Τι λένε οι ειδικοί
Δημήτρης Βερβεσός, νομικός, ειδικευμένος στο Εργατικό Δίκαιο: «Εχουμε περάσει από το ένα άκρο στο άλλο»
«Εχει αρχίσει να αλλάζει το σκηνικό, από την εποχή που οι γυναίκες, κυρίως, δεν τολμούσαν να καταγγείλουν περιστατικά σεξουαλικής παρενόχλησης. Σύμφωνα με την εφαρμογή της κοινοτικής οδηγίας, την αντιστροφή του βάρους αποδείξεως, ο εργοδότης είναι εκείνος που πρέπει να αποδείξει ότι δεν προέβη σε σεξουαλική παρενόχληση, κι όχι ο παθών. Μια γυναίκα _ή ένας άντρας, μπορεί να κάνει αγωγή για σεξουαλική παρενόχληση και νομικά δεν καλείται εκείνη, ως παθούσα, να αποδείξει τι συνέβη αλλά ο θύτης.
Στην εργατική διαδικασία αυτό έχει επιτρέψει να γίνονται με μεγαλύτερη ευκολία αγωγές, κάτι που παλαιότερα δεν συνέβαινε. Τώρα γίνονται πολύ περισσότερες: Και γιατί υπάρχει μεγαλύτερη ασφάλεια από την πλευρά του παθόντα αλλά και γιατί το ευρωπαϊκό νομικό πλαίσιο του αφήνει το περιθώριο. Υπάρχουν περιπτώσεις που το εκμεταλλεύονται αυτό, μερικές φορές και μετά από προτροπή δικηγόρων. «Τράβα μια αγωγή και βλέπουμε...».
Στην Ελλάδα δεν έχει ακόμα πάρει τη μορφή χιονοστιβάδας. Οι υποθέσεις αυτές προχωρούν δικαστικώς και περιλαμβάνουν περιπτώσεις καταχρηστικής απόλυσης, όπου μια εργαζόμενη απολύεται όχι γιατί δεν είναι καλή στη δουλειά της αλλά γιατί δεν ενέδωσε στον προϊστάμενό της. Είναι δύσκολες περιπτώσεις αυτές.
Η σεξουαλική παρενόχληση είναι πιο σύνηθες φαινόμενο στον ιδιωτικό τομέα παρά στον δημόσιο και δεν αφορά τον γενικό διευθυντή μιας εταιρείας αλλά τον διευθυντή ενός τμήματος με την υφισταμένη του. Αλλωστε πρέπει να υπάρχει ιεραρχική σχέση, εργοδότη προς εργαζόμενο, διευθυντικό στέλεχος προς υφιστάμενο.
Πρόσφατα είχα υπόθεση με εργοδότη λογιστή, που έχει γραφείο στο ισόγειο της πολυκατοικίας που ζει με την οικογένειά του. Η υπάλληλός του, του έκανε αγωγή για σεξουαλική παρενόχληση. Ηταν μια ειδική περίπτωση, καθώς πολύ συχνά η γυναίκα και τα παιδιά του κατέβαιναν από τον τρίτο που έμεναν στο γραφείο. Κι όμως, πρωτόδικα έχασα την υπόθεση και την κέρδισε, στο Εφετείο. Ανάμεσα στα περιστατικά σεξουαλικής παρενόχλησης που παίρνουν τη νομική οδό έχουμε και με ομοφυλόφιλους _είχα μια ανάλογη υπόθεση. Το ποσό που διεκδικεί το θύμα εξαρτάται κάθε φορά από το ποιος είναι ο εργοδότης, τι και πως έγινε το περιστατικό. Εγκειται στον δικαστή να αποφασίσει. Οι δικαστές είναι στην πλειοψηφία τους γυναίκες, κι αυτός είναι ένας παράγοντας που καθορίζει το πλαίσιο της τελικής απόφασης.
Προσωπικά πιστεύω ότι με την ευρωπαϊκή νομοθεσία περί αντιστροφής του βάρους αποδείξεων, πήγαμε από το ένα άκρο στο άλλο.
Θάνος Ασκητής, νευρολόγος-ψυχίατρος, εξειδικευμένος στην ανθρώπινη σεξουαλική συμπεριφορά: «Ψυχολογικά διαταραγμένοι όσοι παρενοχλούν σεξουαλικά»
«Η σεξουαλική παρενόχληση με τη μορφή της πρόκλησης σεξουαλικού ενδιαφέροντος ισχύει ανάμεσα στον ανώτερο προς τον κατώτερο, τον δυνατό προς τον αδύνατο, γι΄αυτό και έχει ταυτιστεί με τους χώρους εργασίας. Πολλές φορές γίνεται το δίπολο παιχνίδι μιας ανταλλαγής. Το σεξ οδηγεί σε δευτερογενές όφελος.
Σε εμάς φτάνουν περιστατικά όταν πραγματικά ο άνθρωπος έχει εμπλοκή στην προσωπική του ζωή, όταν νοιώθει απειλούμενος καθώς βρίσκεται σε μία σχέση. Η γυναίκα δεν τολμάει να το πει στον άνδρα της για να μην ακούσει την φράση «τα ήθελες κι εσύ...». Και συμβολίζει την εξουσία, την παραβίαση των ορίων. Είναι ψυχικά διαταραγμένοι οι άνθρωποι που παρενοχλούν σεξουαλικά. Μην τα μπερδεύουμε.
Είναι άλλο πράγμα να φλερτάρεις. Γι΄αυτό και η σεξουαλική παρενόχληση ξεκίνησε και ως όρος από την Αμερική, όπου οι άνθρωποι είναι πουριτανοί. Και ένα κομπλιμέντο μπορεί να οδηγήσει σε νομική εμπλοκή, με μεγάλα πρόστιμα.
Στην Ελλάδα είναι αλλιώς. Το αντίστοιχο εκλαμβάνεται ως κομπλιμέντο. Γι' αυτό και η σεξουαλική παρενόχληση έχει να κάνει εκτός από τη νομοθεσία για με την πολιτική κουλτούρα κάθε λαού. Η γυναίκα είναι πιο ευάλωτη, αλλά το ίδιο ισχύει και στους ομοφυλόφιλους.
Πολλές γυναίκες δεν το ομολογούν, παγιδεύονται ψυχολογικά και προτιμούν να φύγουν από τη δουλειά τους. Γιατί καθώς δεν υπάρχουν όρια, η σεξουαλική παρενόχληση μπορεί να γίνει εκβιαστική. Συχνά όμως οδηγεί σε αυτομομφή και ενοχή, με τις γυναίκες να αναρωτιούνται «μήπως φταίω εγώ;»