«Ένα το χελιδόνι κι η άνοιξη ακριβή / για να γυρίσει ο ήλιος θέλει δουλειά πολλή / Θέλει νεκροί χιλιάδες να 'ναι στους τροχούς / Θέλει κι οι ζωντανοί να δίνουν το αίμα τους».
Ποιος δεν έχει σιγοτραγουδήσει, άραγε, αυτούς τους στίχους; Ή αυτούς: «Της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ / και μυρσίνη συ δοξαστική / μη παρακαλώ σας μη /
λησμονάτε τη χώρα μου».
Στίχοι ενός μεγάλου μας ποιητή, του Οδυσσέα Ελύτη. Του ποιητή του Αιγαίου, που σαν σήμερα πριν από 38 χρόνια βίωσε την ύψιστη τιμή της βράβευσής του με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας.
Η αναγγελία της απονομής του βραβείου από τη Σουηδική Ακαδημία έγινε στις 18 Οκτωβρίου 1979, «για την ποίησή του, η οποία, με φόντο την ελληνική παράδοση, ζωντανεύει με αισθηματοποιημένη δύναμη και πνευματική καθαρότητα βλέμματος τον αγώνα του σύγχρονου ανθρώπου για ελευθερία και δημιουργικότητα», σύμφωνα με το σκεπτικό της απόφασης.
Ο Οδυσσέας Ελύτης παρέστη στην καθιερωμένη τελετή απονομής του βραβείου στις 10 Δεκεμβρίου του 1979, παραλαμβάνοντάς το από τον βασιλιά Κάρολο-Γουστάβο και γνωρίζοντας παγκόσμια δημοσιότητα. Τον επόμενο χρόνο κατέθεσε το χρυσό μετάλλιο και τα διπλώματα του βραβείου στο Μουσείο Μπενάκη.
Την απονομή του Νόμπελ ακολούθησαν τιμητικές διακρίσεις εντός και εκτός Ελλάδας. Μεταξύ αυτών, η απονομή φόρου τιμής σε ειδική συνεδρίαση της Βουλής των Ελλήνων, η αναγόρευσή του σε επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου της Σορβόννης, η ίδρυση έδρας νεοελληνικών σπουδών με τίτλο «Έδρα Ελύτη» στο Πανεπιστήμιο Ρούτγκερς του Νιου Τζέρσεϊ, καθώς και η απονομή του αργυρού μεταλλίου Benson από τη Βασιλική Φιλολογική Εταιρεία του Λονδίνου.
Το «Άξιον Εστί» του Οδυσσέα Ελύτη μελοποιήθηκε από τον Μίκη Θεοδωράκη και ερμηνεύτηκε από τον αξεπέραστο Γρηγόρη Μπιθικώτση:
Ένα το χελιδόνι:
Της Δικαιοσύνης ήλιε νοητέ:
Αποσπάσματα της ομιλίας Ελύτη στη Σουηδική Ακαδημία
Κύριοι Ακαδημαϊκοί, Κυρίες και Κύριοι,
Ας μου επιτραπεί, παρακαλώ, να μιλήσω στο όνομα της φωτεινότητας και της διαφάνειας. Επειδή οι ιδιότητες αυτές είναι που καθορίσανε το χώρο μέσα στον οποίο μου ετάχθη να μεγαλώσω και να ζήσω. Και αυτές είναι που ένιωσα, σιγά σιγά, να ταυτίζονται μέσα μου με την ανάγκη να εκφρασθώ. Είναι σωστό να προσκομίζει κανείς στην τέχνη αυτά που του υπαγορεύουν η προσωπική του εμπειρία και οι αρετές της γλώσσας του. Πολύ περισσότερο όταν οι καιροί είναι σκοτεινοί και αυτό που του υπαγορεύουν είναι μια όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ορατότητα.
Δε μιλώ για τη φυσική ικανότητα να συλλαμβάνει κανείς τ' αντικείμενα σ' όλες τους τις λεπτομέρειες αλλά για τη μεταφορική, να κρατά δηλαδή την ουσία τους και να τα οδηγεί σε μια καθαρότητα τέτοια που να υποδηλώνει συνάμα την μεταφυσική τους σημασιολογία. Ο τρόπος με τον οποίο μεταχειρίστηκαν την ύλη οι γλύπτες της κυκλαδικής περιόδου, που έφτασαν ίσα ίσα να ξεπεράσουν την ύλη, το δείχνει καθαρά. Όπως επίσης ο τρόπος που οι εικονογράφοι του Βυζαντίου επέτυχαν από το καθαρό χρώμα να υποβάλουν το «θείο».
Μια τέτοια, διεισδυτική και συνάμα μεταμορφωτική, επέμβαση μέσα στην πραγματικότητα επεχείρησε, πιστεύω, ανέκαθεν και κάθε υψηλή ποίηση. Όχι να αρκεσθεί στο «νυν έχον» αλλά να επεκταθεί στο «δυνατόν γενέσθαι». Κάτι που, είναι η αλήθεια, δεν εκτιμήθηκε πάντοτε. Ίσως γιατί οι ομαδικές νευρώσεις δεν το επέτρεψαν. Ίσως γιατί ο ωφελιμισμός δεν άφησε τα μάτια των ανθρώπων ανοιχτά όσο χρειάζεται. Η ομορφιά και το φως συνέβη να εκληφθούν άκαιρα ή ανώδυνα. Και όμως. Η διεργασία που απαιτείται για να φτάσει κανείς στο σχήμα του Αγγέλου είναι, πιστεύω, πολύ πιο επώδυνη από την άλλη που εκμαιεύει όλων των λογιών τους Δαιμόνους.
[…]
Oι καιροί, φευ, εστάθηκαν ανέκαθεν για τον άνθρωπο dürftiger [= μικρόψυχοι]. Αλλά και η ποίηση ανέκαθεν λειτουργούσε. Δύο φαινόμενα προορισμένα να συνοδεύουν την επίγεια μοίρα μας και που το ένα τους αντισταθμίζει το άλλο. Πώς αλλιώς. Αφού και η νύχτα και τ' άστρα, εάν μας γίνονται αντιληπτά, είναι χάρη στον ήλιο. Με τη διαφορά ότι ο ήλιος, κατά τη ρήση του αρχαίου σοφού, εάν υπερβεί τα μέτρα, καταντά ύβρις. Χρειάζεται να βρισκόμαστε στη σωστή απόσταση από τον ηθικόv ήλιο, όπως ο πλανήτης μας από τον φυσικόν ήλιο, για να γίνεται η ζωή επιτρεπτή.
Mας έφταιγε άλλοτε η αμάθεια. Σήμερα μας φταίει η μεγάλη γνώση. Δεν έρχομαι μ' αυτά που λέω να προστεθώ στη μακρά σειρά των επικριτών του τεχνικού μας πολιτισμού. Μια σοφία παλαιή όσο και η χώρα που μ' εξέθρεψε μ' εδίδαξε να δέχομαι την εξέλιξη, να χωνεύω την πρόοδο μαζί με όλα της τα παρεπόμενα, όσο δυσάρεστα και αν μπορεί να είναι αυτά.
Τότε όμως η Ποίηση; Τί αντιπροσωπεύει μέσα σε μια τέτοια κοινωνία; Απαντώ: τον μόνο χώρο όπου η δύναμη του αριθμού δεν έχει πέραση. Και ακριβώς, η εφετινή απόφασή σας να τιμήσετε στο πρόσωπό μου την ποίηση μιας μικρής χώρας δείχνει σε πόσο αρμονική ανταπόκριση βρίσκεστε με τη χαριστική αντίληψη της τέχνης, την αντίληψη ότι η τέχνη είναι η μόνη εναπομένουσα πολέμιος της ισχύος που κατήντησε να έχει στους καιρούς μας η ποσοτική αποτίμηση των αξιών.
Είναι, το ξέρω, άτοπο ν' αναφέρεται κανείς σε προσωπικές περιπτώσεις. Και ακόμη πιο άτοπο να επαινεί το σπίτι του. Είναι όμως κάποτε απαραίτητο, στο βαθμό που αυτά βοηθούν να δούμε πιο καθαρά μιαν ορισμένη κατάσταση πραγμάτων. Και είναι σήμερα η περίπτωση.
Μου εδόθηκε, αγαπητοί φίλοι, να γράφω σε μια γλώσσα που μιλιέται μόνον από μερικά εκατομμύρια ανθρώπων. Παρ' όλ' αυτά, μια γλώσσα που μιλιέται επί δυόμισι χιλιάδες χρόνια χωρίς διακοπή και μ' ελάχιστες διαφορές. Η παράλογη αυτή, φαινομενικά, διάσταση, αντιστοιχεί και στην υλικοπνευματική οντότητα της χώρας μου. Που είναι μικρή σε έκταση χώρου και απέραντη σε έκταση χρόνου. Και το αναφέρω όχι διόλου για να υπερηφανευθώ αλλά για να δείξω τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ένας ποιητής όταν χρησιμοποιεί για τα πιο αγαπημένα πράγματα τις ίδιες λέξεις που χρησιμοποιούσαν μια Σαπφώ ή ένας Πίνδαρος π.χ. —χωρίς ωστόσο να έχει το αντίκρισμα που είχαν εκείνοι επάνω στην έκταση της πολιτισμένης τότε ανθρωπότητας.
Εάν η γλώσσα αποτελούσε απλώς ένα μέσον επικοινωνίας, πρόβλημα δε θα υπήρχε. Συμβαίνει όμως ν' αποτελεί και εργαλείο μαγείας και φορέα ηθικών αξιών. Προσκτάται η γλώσσα στο μάκρος των αιώνων ένα ορισμένο ήθος. Και το ήθος αυτό γεννά υποχρεώσεις. Χωρίς να λησμονεί κανείς ότι στο μάκρος είκοσι πέντε αιώνων δεν υπήρξε ούτε ένας, επαναλαμβάνω ούτε ένας, που να μη γράφτηκε ποίηση στην ελληνική γλώσσα. Nα τι είναι το μεγάλο βάρος παράδοσης που το όργανο αυτό σηκώνει. Το παρουσιάζει ανάγλυφα η νέα ελληνική ποίηση.
[…]
Λέμε, και το διαπιστώνουμε κάθε μέρα, ότι ζούμε σ' ένα χάος ηθικό. Κι αυτό, τη στιγμή που ποτέ άλλοτε η κατανομή των στοιχείων της υλικής μας ύπαρξης δεν έγινε με τόσο σύστημα, τόση στρατιωτική, θα έλεγα, τάξη, τόσον αδυσώπητο έλεγχο. Η αντίφαση είναι διδακτική. Όταν σε δύο σκέλη το ένα υπερτροφεί, το άλλο ατροφεί. Μια αξιέπαινη ροπή να συνενωθούν σε ενιαία μονάδα οι λαοί της Ευρώπης, προσκόπτει σήμερα στην αδυναμία να συμπέσουν τα ατροφικά και τα υπερτροφικά σκέλη του πολιτισμού μας. Οι αξίες μας, ούτε αυτές δεν αποτελούν μια γλώσσα κοινή.
Για τον ποιητή —μπορεί να φαίνεται παράξενο αλλά είναι αληθές— η μόνη κοινή γλώσσα που αισθάνεται να του απομένει είναι οι αισθήσεις. Εδώ και χιλιάδες χρόνια, ο τρόπος που αγγίζονται δύο σώματα δεν άλλαξε. Μήτε οδήγησε σε καμιά σύγκρουση όπως οι εικοσάδες των ιδεολογιών που αιματοκύλισαν τις κοινωνίες μας και μας άφησαν με αδειανά χέρια.
Όμως, όταν μιλώ για αισθήσεις, δεν εννοώ το προσιτό, πρώτο ή δεύτερο, επίπεδό τους. Εννοώ το απώτατο. Εννοώ τις «αναλογίες των αισθήσεων» στο πνεύμα. Όλες οι τέχνες μιλούν με ανάλογα. Μια οσμή μπορεί να είναι ο βούρκος ή η αγνότητα. Η ευθεία γραμμή ή η καμπύλη, ο οξύς ή ο βαθύς ήχος, αποτελούν μεταφράσεις κάποιας οπτικής ή ακουστικής επαφής. Όλοι μας γράφουμε καλά ή κακά ποιήματα κατά το μέτρο που ζούμε και διανοούμαστε με την καλή ή την κακή σημασία του όρου. Μια εικόνα πελάγους από τον Όμηρο φτάνει άθικτη ώς τις ημέρες μας. Ο Rimbaud την αναφέρει σαν mèr melée au soleil και την ταυτίζει με την αιωνιότητα. Ένα κορίτσι που κρατάει έναν κλώνο μυρτιάς από τον Αρχίλοχο επιβιώνει σ' έναν πίνακα του Matisse και μας καθιστά πιο απτή την αίσθηση, τη μεσογειακή, της καθαρότητας.
Εδώ αξίζει να σκεφτεί κανείς ότι, ακόμη και μία Παρθένος της βυζαντινής εικονογραφίας, δε διαφέρει πολύ. Παρά ένα κάτι ελάχιστο, συχνά, το εγκόσμιο φως γίνεται υπερκόσμιο και τανάπαλιν. Μια αίσθηση που μας δόθηκε από τους αρχαίους και μια άλλη από τους μεσαιωνικούς έρχονται να γεννήσουν μια τρίτη, που τους μοιάζει όπως το παιδί στους γεννήτορές του.
Μπορεί η Ποίηση ν' ακολουθήσει έναν τέτοιο δρόμο; Οι αισθήσεις μέσ' απ' τον αδιάκοπο καθαρμό τους να φτάσουν στην αγιότητα; Τότε η αναλογία τους θα επαναστραφεί επάνω στον υλικό κόσμο και θα τον επηρεάσει.
Δεν αρκεί να ονειροπολούμε με τους στίχους. Είναι λίγο. Δεν αρκεί να πολιτικολογούμε. Είναι πολύ. Κατά βάθος ο υλικός κόσμος είναι απλώς ένας σωρός από υλικά. Θα εξαρτηθεί από το αν είμαστε καλοί ή κακοί αρχιτέκτονες το τελικό αποτέλεσμα. Ο Παράδεισος ή η Κόλαση που θα χτίσουμε. Εάν η Ποίηση παρέχει μια διαβεβαίωση, και δη στους καιρούς τους dürftiger, είναι ακριβώς αυτή: ότι η μοίρα μας παρ' όλ' αυτά βρίσκεται στα χέρια μας. Πηγή: Οδυσσέας Ελύτης, Εν λευκώ, Ίκαρος, Αθήνα 2006, σ. 343-345, 349-353, 357-361
Άλλα γεγονότα που συνέβησαν 18 Οκτωβρίου
1009.... Ο Ναός του Αγίου Τάφου στην Ιερουσαλήμ καταστρέφεται εκ θεμελίων από τον Αιγύπτιο χαλίφη Αλ-Χακίμ μπι-Αμρ Αλλάχ, διώκτη των Χριστιανών.
1469.... Παντρεύονται ο Φερδινάνδος της Αραγονίας και η Ισαβέλλα της Καστίλης. Ο γάμος τους ενώνει κάτω από το ίδιο σκήπτρο τα δύο ισχυρά χριστιανικά κράτη και έτσι πραγματοποιείται η ενότητα της Ισπανίας.
1685.... Εκδίδεται το Διάταγμα του Φοντενεμπλό: Ο γάλλος βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΔ', που έμεινε στην ιστορία ως βασιλιάς-ήλιος, ανακαλεί το Διάταγμα της Νάντης με το οποίο παραχωρούσε θρησκευτική ελευθερία στους Ουγενότους, τους γάλλους προτεστάντες.
1808.... Το Βέλγιο προσαρτά το Ελεύθερο Κράτος του Κονγκό.
1842.... Ο Αμερικανός εφευρέτης Σάμιουελ Μορς, ο «πατέρας» του κώδικα Μορς, θέτει σε λειτουργία τον πρώτο τηλέγραφο.
1843.... Στη Χάλκη της Δωδεκανήσου σημειώνεται σεισμός μεγέθους 6,5 Ρίχτερ, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 600 άνθρωποι, να καταρρεύσει ένα ολόκληρο βουνό και να βυθιστούν πλοία.
1860.... Τερματίζεται ο Β' Πόλεμος του Οπίου: Οι βρετανικές δυνάμεις καταστρέφουν το Γουάνμινγκγιαγκ, την καταπληκτική καλοκαιρινή αυτοκρατορική κατοικία, στο Πεκίνο της Κίνας. Προχωρούν σε λεηλασίες και σφαγές. Τα γεγονότα αναγκάζουν τον αυτοκράτορα να υπογράψει τη Σύμβαση του Πεκίνου, με την οποία επικυρωνόταν η Συνθήκη του Τιεντσίν.
1912… Ξεσπάει ο Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος.
…Καταλήγουν σε συμφωνία υπογράφοντας συνθήκη ειρήνης στη Λωζάννη η Τουρκία και η Ιταλία, βάσει της οποίας η πρώτη παραχωρεί στην Ιταλία τη Λιβύη, με αντάλλαγμα την απόσυρση της Ιταλίας από το Αιγαίο. Το αντάλλαγμα δε δόθηκε ποτέ.
…Το τορπιλοβόλο 11, με κυβερνήτη τον Υποπλοίαρχο Νικόλαο Βότση, διέρχεται τη νύχτα το Καραμπουρνού και τορπιλίζει στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης το τουρκικό θωρηκτό Φετίχ-Ι-Μπουλέντ.
1914… Η Ιταλία απαντάει στην ανακατάληψη της Β. Ηπείρου από τον ελληνικό στρατό, με την κατάληψη της νήσου Σάσωνος.
1921… Οι Σοβιετικοί παραχωρούν ανεξαρτησία στην Κριμαία.
1922… Ιδρύεται το BBC.
1925… Με αφορμή ένα μικρό συνοριακό επεισόδιο, ξεσπά πόλεμος μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας, που θα διαρκέσει μία εβδομάδα και θα κοστίσει τη ζωή 50 ανθρώπων.
1929… Μεγάλο και ισχυρό «κραχ» στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης.
1944…Η Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητος επιστρέφει από τη Μέση Ανατολή στην Αθήνα και ο Πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου υψώνει και πάλι την ελληνική σημαία στην Ακρόπολη.
1944...αποβιβάζεται στον Πειραιά προερχόμενη από το Κάιρο η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας του Γεωργίου Παπανδρέου. Ενάμιση μήνα αργότερα θα ξεκινήσουν τα Δεκεμβριανά, που θα οδηγήσουν στον εφιάλτη του εμφυλίου πολέμου.
1944…Η ΕΣΣΔ εισβάλλει στην Τσεχοσλοβακία.
1976… Τερματίζεται ο εμφύλιος πόλεμος στον Λίβανο. Χριστιανοί και μουσουλμάνοι υπογράφουν ανακωχή στο Ριάντ της Σαουδικής Αραβίας. Κόστισε 6.000 νεκρούς, δεκάδες χιλιάδες τραυματίες και εκθεμελίωση ολόκληρων πόλεων.
1981… Το ΠΑΣΟΚ ανεβαίνει στην εξουσία. Ο Ανδρέας Παπανδρέου και το κόμμα του κερδίζουν τις βουλευτικές εκλογές με ποσοστό 48,06%, έναντι 35,86% της ΝΔ και 10,93% του ΚΚΕ. Ταυτόχρονα διεξάγονται και οι πρώτες ευρωεκλογές, με σημαντικά κέρδη για τα κόμματα της Αριστεράς.
1993… Ορκίζεται για δεύτερη θητεία πρωθυπουργός της Ελλάδας ο Ανδρέας Παπανδρέου.