Τι συνέβη όταν ένας μαύρος ηθοποιός έπαιξε για πρώτη φορά τον Οθέλλο [εικόνες]

To 1863, δηλαδή περίπου 2 αιώνες μετά την συγγραφή του θεατρικού έργου «Οθέλλος ή ο Μαύρος της Βενετίας», έπαιξε για πρώτη φορά στην Ιστορία τον ρόλο ένας μαύρος ηθοποιός -και μάλιστα αμερικανός.

Ηταν τα τέλη του 19ου αιώνα, μια εποχή που μαίνονταν οι συζητήσεις για την κατάργηση της δουλείας των μαύρων και η παρουσία ενός μαύρου ηθοποιού αποτελούσε μια κατάσταση χωρίς προηγούμενο στο βασίλειο του Γουίλιαμ Σέξπηρ αλλά και στην ευρωπαϊκή θεατρική σκηνή.

Γιατί 2 αιώνες νωρίτερα, το 1604, όταν παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο θέατρο η σεξπηρική τραγωδία, ο ηθοποιός που ενσάρκωσε τον Οθέλλο δεν ήταν μαύρος, αλλά λευκός με βαμμένο πρόσωπο: ήταν ο Richard Burbage, μέλος της ομάδας δραματουργών Lord Chamberlain's Men. Εκείνη την εποχή, στην ελισαβετιανή Αγγλία, δεν υπήρχαν επαγγελματίες ηθοποιοί μαύρου χρώματος και ακόμη κι αν υπήρχαν οι κοινωνικοί κανόνες θα τους είχαν απαγορεύσει την πρόσβαση στη σκηνή του θεάτρου.

Εργο που βασίζεται στην έννοια του μη αποδεκτού «ξένου», ο Οθέλλος είναι είναι από τα σπάνια δείγματα του κλασικού θεάτρου που έχει ήρωα έναν μαύρο. Ο Σέξπηρ είχε εμπευστεί τον ήρωα της τραγωδίας του από τον μαροκινό πρέσβη στην αυλή της Ελισάβετ I της Αγγλίας, τον Abd el-Ouahed ben Messaoud.

Στην διάσημη σεξπηρική τραγωδία ο μαύρος Οθέλλος είναι αξιωματικός του στρατού της Δημοκρατίας της Βενετίας. Κρυφά παντρεύτηκε την όμορφη νεαρή Δυσδαιμόνα χωρίς τη συναίνεση του πατέρα της, Βραβάντιου. Όταν ο Ιάγος, ένας κακόβουλος στρατιώτης που είχε όνειρα προαγωγής του, βλέπει ότι ο Οθέλλος αντί αυτού προάγει τον άπειρο Κάσσιο, βάζει το εκδικητικό του σχέδιο σε εφαρμογή. Ο Οθέλλος εντελώς ανυποψίαστος πέφτει θύμα. Ο Ιάγος χρησιμοποιεί τον Ροδρίγο, ένα νεαρό, βαθιά ερωτευμένο με τη Δυσδαιμόνα, η οποία όμως δεν του ανταποκρίνεται.
Ο Βραβάντιος μαθαίνει για τον κρυφό γάμο και τον Οθέλλο και απευθύνεται στα δικαστήρια κατηγορώντας τον για μάγια, μια και ποτέ δεν πίστευτ ότι θα μπορούσε η κόρη του εθελοντικά να αγαπήσει «αυτόν τον ασχημομούρη». Ο Οθέλλος και η Δυσδαιμόνα εκλιπαρούν τον πατέρα της να τους δώσει την ευχή του, γιατί αγαπιούνται αληθινά. Ο Οθέλλος στέλνεται στην Κύπρο να πολεμήσει τους Τούρκους. Μαζί του ταξιδεύουν και η Δυσδαιμόνα, καθώς και ο Κάσσιος μαζί με τον Ιάγο που ακολουθείται από τη γυναίκα του Αιμιλία.

Ο Ιάγος δηλητηριάζει τη σχέση του Οθέλλου, λέγοντάς του ότι η γυναίκα του τον απατά με τον Κάσσιο δείχνοντάς του για αποδεικτικό στοιχείο ένα μαντηλάκι που είχε δήθεν βρει. Ο Οθέλλος γεμάτος καχυποψία κατηγορεί τη γυναίκα του για συζυγική απάτη και ψεύδος. Η Αιμιλία όμως του εκμυστηρεύεται την αλήθεια πριν την δολοφονήσει ο Ιάγος. Ο Ιάγος τελικά θα συλληφθεί και το σχέδιό του θα αποκαλυφθεί, ο Οθέλλος όμως αυτοκτονεί από τις τύψεις.

Ανιχνεύοντας μεταφορικά την λευκή ή την μαύρη καρδιά των ανθρώπινων όντων, παίζοντας με τα χρώματα του δέρματος, ο Γουίλιαμ Σέξπηρ προσφέρει με το έργο του -και ακόμη σήμερα, 4 αιώνες αργότερα -έναν συγκλονιστικό στοχασμό στην έννοια του ξένου και στον υποβόσκοντα ρατσισμό των σύγχρονων κοινωνιών.

Ο Οθέλλος του 1833

«Ω, Θεέ μου πεθαίνω». Στις 25 Μαρτίου 1833, ο Οθέλλος, τρικλίζοντας, σωριάζεται στο σανίδι, αρκετή ώρα πριν από την τελική σκηνή της αυτοκτονίας. Ο «μεγαλύτερος ηθοποιός του κόσμου» εκείνης της εποχής, ο Edmund Kean, 46 ετών, κατέρρευσε παίζοντας το έργο και πέθανε δύο μήνες αργότερα.

Ενας μαύρος παίρνει τον ρόλο

Η ειρωνεία της ιστορίας είναι ότι ένας αφρο-αμερικανός ανέλαβε να αντικαταστήσει τον Edmund Kean στον ρόλο του Οθέλλο. Ολα αυτά γίνονται σε μια εποχή που το Ηνωμένο Βασίλειο ετοιμάζεται να ψηφίσει για την κατάργηση της δουλείας στις βρετανικές αποικίες (στις 8 Αυγούστου 1833) και διχάζεται από τα επιχειρήματα του λόμπι που δεν θέλει την κατάργηση.
Ο Ira Aldridge, ο πρώτος μαύρος Οθέλλος στην ιστορία εμφανίζεται, λοιπόν, σε μια κρίσιμη στιγμή. Είναι ένας πρωτάρης ηθοποιός και βρίσκεται λίγο καιρό στο Λονδίνο. Γεννήθηκε ελεύθερος στη Νέα Υόρκη το 1807 και σε ηλικία 13 ετών μπήκε στο African Free School, το οποίο είχαν ιδρύσει οπαδοί της κατάργησης της δουλείας, στο οποίο πήρε κλασική παιδεία.

Τη δεκαετία του 1820 ο Ira Aldridge γίνεται δεκτός στον πρώτο θίασο αφρο-αμερικανών των ΗΠΑ, το African Grove Theatre. Κατορθώνει, το 1824, να υπογράψει συμβόλαιο με το Royal Coburg Theatre του Λονδίνου και παίζει με το όνομα « Keene », εμπνευσμένο από το ίνδαλμά του Edmund Kean. Η μοίρα θέλησε να τον διαδεχτεί στον εμβληματικό ρόλο του Οθέλλου, ο οποίος του χάρισε δημοσιότητα και εγκυρότητα, παρά τις έντονες κριτικές.
Και πράγματι, η κοινή γνώμη της εποχής δεν βλέπει την παρουσία του με καλό μάτι. Τα εξώφυλλα των εφημερίδων, την επομένη ημέρα, μαρτυρούν μια ατμόσφαιρα διχασμένη ανάμεσα στην αποδοχή και στο προφανές του ταλέντου του. Είναι ενδεικτικό ότι η καλλιτεχνική επιθεώρηση The Atheneum έγραψε πως την ηθοποιό Ellen Tree που ερμήνευε την Δυσδαιμόνα «την χαϊδολογούσε στην σκηνή ένας μαύρος άνδρας». Η εφημερίδα The Times έγραψε το απίστευτα ρατσιστικό σχόλιο «Εξαιτίας του μεγέθους που είχαν τα χείλη του (του Ira Aldridge) ήταν αδύνατο να προφέρει τα αγγλικά».

Κάποια άλλα έντυπα αναγκάστηκαν να υποκλιθούν μπροστά στο τεράστιο ταλέντο του. Η Morning Post αναγνωρίζει, με βαριά καρδιά, ότι η ερμηνεία του Ira Aldridge «ήταν αναμφίβολα αρκετά καλή ώστε να θεωρηθεί ενδιαφέρουσα». Ενώ η Spectator έφτασε να γράψει ότι αυτός ο Οθέλλος «έδειξε έναν μεγάλο αριθμό συναισθημάτων στο παιχνίδι του».

Ο Ira Aldridge έπαιξε μόνο δύο βραδιές τον Μαύρο της Βενετίας στο Λονδίνο. Αλλά αντί να αποθαρρυνθεί από την παγερή υποδοχή του Λονδίνου, ο νεαρός ηθοποιός έκανε περιοδεία με το έργο σε πολλές πόλεις της Αγγλίας -Manchester, Liverpool, Sheffield, Newcastle – όπου ο Οθέλλος του έγινε δεκτός με θέρμη. Η προφορά του στα αγγλικά ή η ελευθερία που έπαιρνε σε σχέση με το πρωτότυπο κείμενο απωθούσε το Λονδίνο αλλά όχι τις πόλεις της επαρχίας.

Ο Ira Aldridge επωφελήθηκε έτσι ώστε να ξεφύγει από τα στενά πλαίσια του «μαύρου» ηθοποιού. Ερμήνευσε, στη συνέχεια, τον Ριχάρδο III (μη διστάζοντας να βάψει το πρόσωπό του λευκό!), τον Σάιλοκ στον Εμπορο της Βενετίας, και συνέχισε παίζοντας στον Βασιλιά Ληρ, τον Ρωμαίο και Ιουλιέτα κλπ. Η αυξανόμενη αποδοχή του τού επέτρεψε να σπάσει το ρατσιστικό φράγμα και να αποδείξει την ικανότητά του να παίζει. Ακόμη και η εφημερίδα The Times αναγκάστηκε στο τέλος να του πλέξει το εγκώμιο. Ο Ira Aldridge δεν αρκέστηκε να παίζει μόνο στο βρετανικό νησί, αλλά γύρισε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο παίζοντας στην Γερμανία, την Πολωνία, την Ελβετία, την Σερβία, ακόμη και στη Ρωσία.

Θεωρείται σήμερα ένας από τους 33 μεγάλους ερμηνευτές του σεξπηρικού ρεπερτορίου της βρετανικής σκηνής. Μια χάλκινη πλάκα, προς τιμήν του, βρίσκεται πάντα στο Shakespeare Memorial Theatre στο Stratford-upon-Avon. Πέθανε στις 7 Αυγούστου 1867, σε ηλικία 60 ετών και έμεινε για πάντα συνδεδεμένος με τον ρόλο του Οθέλλου.

Ακόμη και ο γάλλος ποιητής Théophile Gautier το επισημαίνει: «Ηταν ο ίδιος ο Οθέλλος, όπως τον φαντάστηκε ο Σέξπηρ ... σιωπηλός, συγκρατημένος, κλασικός και επιβλητικός».

Αυτό το ιστορικό γεγονός αποτελεί εξαίρεση. Ακόμη σήμερα, λίγοι μαύροι ηθοποιοί αναλαμβάνουν τον ρόλο του Οθέλλου. Η ανθρωπολόγος Sylvie Chalaye επέκρινε το γεγονός σε άρθρο της στην Le Monde, το 2015:

«Σπάνια είναι τα έργα που οικοδομούν την δραματική τους ένταση στο χρώμα του δέρματος του ήρωα. Αυτή είναι η περίπτωση του Οθέλλο (…) Είναι η τραγωδία του σκλάβου, παρά την απελευθέρωσή του από τη δουλεία. Σήμερα δεν διαβάζουν έτσι το σεξπηρικό κείμενο. Θέλουν να τονίζουν μια άλλη τραγωδία, η οποία αποκρύπτει την αφρικανική καταγωγή του Οθέλλο και την ιστορία της δουλείας. Κρατούν μόνο την ιστορία της ζήλειας. Επιτρέπουν στον εαυτό τους κάθε είδους ερμηνεία για να δικαιολογήσουν το γεγονός ότι διανέμουν σε Λευκούς τον ρόλο».